Przedmiot:               Wykład monograficzny

Temat:               Recenzja kaiążki Jana Kulpy pt. „Kształcenie nauczycieli szkół powszechnych w Polsce w latach 1919 – 1939“

              Problem kształcenia nauczycieli był w Polsce tematem wywołujących wiele różnych głosów. Przy okazji żywej dyskusji, która okresowo narastała od czasów zakończenia I wojny światowej pojawiały się liczne projekty, opracowania oraz badania. Książka Jana Kulpy Kształcenie nauczycieli szkół powszechnych w Polsce w latach 1918-1939 stanowi swoisty głos w dyskusji, próbując jednocześnie w bezstronny i w miarę obiektywny sposób przedstawić stan szkolnictwa oraz sposoby kształcenia nauczycieli w okresie międzywojennym. Pozycja nie stawia sobie natomiast za cel rozważań porównawczych na temat kształcenia nauczycieli szkół powszechnych w Rzeczpospolitej Polskiej oraz W Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Rozważania takie wykraczałyby bowiem poza ramy tematu, choć autor przyznaje we wstępie, iż materiały przedstawione w rozprawie domagają się tego typu porównań. Dodatkowym celem publikacji jest ponadto chęć przedstawienia ścisłego stosunku zakładów kształcenia nauczycieli do spraw społecznych, politycznych i ekonomicznych.

              Sam profesor Jan Kulpa był wybitnym pedagogiem i humanistą. Urodził się w Żywcu. Szkołę powszechną i gimnazjum ukończył w Brzesku. Studia wyższe odbył na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, uzyskując dyplom magistra filozofii w zakresie filologii polskiej i pedagogiki. Pracę doktorską obronił w 1961, a habilitował się w 1966 roku. W 1970 roku otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. W latach 1957–1978, do przejścia na emeryturę, pracował w krakowskiej WSP. Był organizatorem i długoletnim dyrektorem Instytutu Nauk Pedagogicznych oraz prorektorem ds. nauczania. Omawiana pozycja stanowi ważną publikację w dorobku naukowym profesora. Została wydana w roku 1963, nakładem Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, w czasie, kiedy profesor Kulpa pracował na WSP w Krakowie i uczestniczył w badaniach Komisji Nauk Pedagogicznych. Wśród wielu publikacji podobnego typu książka Kulpy wyróżnia się przede wszystkim tym, iż omawia nie tylko kwestie zakładów kształcenia nauczycieli, ale także przedstawia formy dokształcania nauczycieli niekwalifikowanych i sposób dalszego kształcenia nauczycieli kwalifikowanych, co daje genezę systemu kształcenia pedagogów szkół powszechnych w Polsce i stanowi interesujące źródło wiedzy dla współczesnych nauczycieli.

              Tytuł pracy w pełni odpowiada jej zawartości. Pierwszy rozdział pokazuje krótki rys historyczny na temat stanu szkolnictwa elementarnego i zakładów kształcenia nauczycieli na ziemiach polskich przed I wojną światową i w czasie jej trwania. Autor przytacza szereg informacji źródłowych, danych statystycznych na temat ilości analfabetów w poszczególnych regionach Polski w tym okresie, jak również na temat ilości sił nauczycielskich z wykształceniem ogólnym oraz pedagogicznym, ilości zatrudnionych nauczycieli w  poszczególnych rejonach kraju. Interesujące jest także porównanie, w jaki sposób odbywało się kształcenie na terenach zaborów. Atutem rozdziału jest przeprowadzona w jego końcowej części analiza kierunków niezbędnych do zapewnienia wystarczającej ilości nauczycieli na odpowiednim poziomie szkołom powszechnym. Analiza ta jest jednocześnie ocenę z perspektywy czasu, w jakim stopniu prace takie były podejmowane oraz czy skutecznie przeprowadzone.

              Drugi rozdział koncentruje się na zagadnieniu dokształcania czynnych niekwalifikowanych nauczycieli szkół powszechnych. Profesor Kulpa powołuje się w toku rozdziału na wiele dokumentów, jak na przykład te pochodzące z III Kongresu Pedagogicznego ZNP we Lwowie z 17-21 czerwca 1933 roku, Regulamin egzaminów dla czynnych a niewykwalifikowanych nauczycieli szkół powszechnych, Kursy wakacyjne dla czynnych a niewykwalifikowanych nauczycieli, Statut Organizacyjny Kursów Uzupełniających dla czynnych nauczycieli szkół powszechnych i wiele innych cennych materiałów. Opracowanie zatem nie ma charakteru wtórnego, przywołującego prace innych badaczy zagadnienia, lecz stanowi osobisty wkład autora i jest oparte na materiałach źródłowych pochodzących z przedstawianego okresu. To z pewnością wielki atut pracy. Walorem jest także dostarczanie informacji o samych nauczycielach, którzy, jak pisze profesor Kulpa, „uczyli się wprost z uporem, zaciekle”[1]. Noty statystyczne w tej części książki dotyczą ilości osób, które przystąpiły do egzaminów przed komisjami nadającymi kwalifikacje oraz ilości osób, które te egzaminy pozytywnie zaliczyły. Słabością tego rozdziału jest jedynie niewielka ilość informacji dotycząca podręczników, materiałów, wykorzystywanych w czasie kursów do tego, by wyposażyć nauczycieli w odpowiednią wiedzę, szczególnie jeśli chodzi o wiedzę pedagogiczną. Myślę, że takie informacje byłyby bardzo cenne dla osób chcących porównać stan wiedzy pedagogicznej tego okresu i czasów późniejszych.

              Dalsze rozdziały dotyczą kształcenia kandydatów na nauczycieli szkół powszechnych w zakładach typu średniego, nowych dróg kształcenia nauczycieli oraz dalszego kształcenia nauczycieli kwalifikowanych. Materiał badawczy jest tu bardziej rozbudowanych. Autor powołuje się zarówno na materiały źródłowe, jak i opracowania innych specjalistów w dziedzinie pedagogiki. Pojawiają się także tytuły pism pedagogicznych i podejmujących wątki pedagogiczne, jak „Ruch Pedagogiczny”, „Chowanna”, „Muzeum” itd. Dla współczesnego nauczyciela czytelne są przedstawione w rozdziale III. programy seminarium nauczycielskiego z rozplanowaną ilością godzin poświęcaną na określone przedmioty.

              Ostatnia część publikacji poświęcona została próbie oceny prac oświatowych w Rzeczpospolitej Polskiej w omawianym okresie. Pozytywnie ocenione zostały przyjęte przez władze dwa doniosłe dekrety: Dekret o obowiązku szkolnym z dnia 7 lutego 1919 r. oraz Dekret o kształceniu nauczycieli szkół powszechnych w Państwie Polskim z dnia 7 lutego 1919 r. Natomiast najsłabiej wypadła ocena nierównego startu dzieci z terenów wiejskich, które kończyły tylko 4 klasy (w 7 latach nauki) w porównaniu z dziećmi z terenów miejskich, kształconych zupełnie inaczej.

              Pozycja Jana Kulpy jest bardzo interesująca dla współczesnego nauczyciela. Jej układ można określić mianem problemowo – chronologicznego, ponieważ przedstawia poszczególne typy kształcenia nauczycieli w układzie historycznym. Zawartość merytoryczna jest bogata, oparta na wielu materiałach źródłowych, przywołująca stanowisko innych badaczy zagadnienia, roczniki statystyczne, wybrane artykuły z prasy omawianego okresu. Dodatkowym atutem jest przedstawiana próba oceny omówionego zagadnienia, czy materiału, co pomaga czytelnikowi odnaleźć punkty wspólne między okresem międzywojennym a współczesnością i właściwie spojrzeć na współczesne kształcenie nauczycieli. Dobrym pomysłem okresu 1918-39 była ocena przydatności nauczyciela do zawodu. Myślę, iż zaniechanie takiej rzetelnej krytyki współcześnie spowodowało, iż wśród pedagogów znajdują się także takie osoby, które nie do końca odnajdują się w realiach szkoły.

              Język opracowania profesora Kulpy jest przejrzysty, łatwy. Trudność powodują jedynie niektóre z przytoczonych cytatów, które są pisane bardziej zawiłym stylem. Kłopotem dla czytelnika współczesnego mogą być natomiast kwestie związane z nazewnictwem poszczególnych typów szkół, zakładów kształcenia oraz kursów doskonalących dla nauczycieli. Obecnie bowiem rzecz wygląda odmiennie.

              Pozycja Kształcenie nauczycieli szkół powszechnych w Polsce w latach 1918-1939 warta przeczytania, szczególnie przez osoby zainteresowane kształtem procesu szkolenia nauczycieli w okresie wcześniejszym niż po II wojnie światowej. Dzięki opracowaniu Jana Kulpy łatwiej zrozumieć genezę wielu elementów dokształcania pedagogów obecnych nawet we współczesnym szkolnictwie.

6