Problemy2_4.pdf

Władysław Stępniak

Strona | 17

Nieporozumienie dotyczące „Pamięci Świata”.

Program „Memory of the Word”, w tym prowadzona w jego ramach lista światowego

dziedzictwa dokumentacyjnego, z trudem toruje sobie drogę do świadomości mieszkańców

globu. Nie mówię tu nawet o jego powszechnej znajomości, skoro dla osób zawodowo

trudniących się dobrami kultury nie są czytelne jego zasady oraz mało są znane wyniki, które

w trakcie jego realizacji zdołano osiągnąć. Z tego powodu zdarza się, że dochodzi czasami do

zaskakujących sytuacji . Oto, w związku z decyzją Międzynarodowego Komitetu Doradczego,

obradującego w 2003 roku w Gdańsku, dotyczącą wpisu na listę światową 21 postulatów

strajkujących stoczniowców w roku 1980 oraz Archiwum „Solidarności” jeden z

ogólnopolskich dzienników w artykule zajmującym niemalże połowę strony tytułowej,

wielkim literami w tytule, informował, że na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i

naturalnego wpisana została …. Sala BHP w Stoczni Gdańskiej! Tak, dziennikarz, któremu

nota bene wiele mówiono o programie i dostarczono stosowne materiały informacyjne, nie

był sobie w stanie wyobrazić, ze istnieje inna lista dziedzictwa, niż ta, która niewątpliwie

cieszy się największą rozpoznawalnością.

Można by w związku z tym wygłosić jakiś komentarz, lecz jak zachować się w

sytuacji, gdy profesjonalne czasopismo poświęcone problemom archiwów i archiwistyce

publikuje tekst pod tytułem „Skarby mało znane. Archiwalia polskie na Liście Światowego

Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego”. 1 Sądzę, że miast narzekać wypada raczej sprawę

wyjaśnić, przyczyniając się przy okazji do upowszechnienia pięknej idei UNESCO, otaczania

nie tylko ochroną lecz także szacunkiem zbiorów archiwów i bibliotek.

Rozpocząć wypada od terminologii, stosowanej przez UNESCO w działalności

legislacyjnej. Pojęciami dla nas podstawowymi są „dziedzictwo kulturalne” i „dobra kultury”.

Zacznijmy od tego drugiego. Jednym z najważniejszych aktów prawa międzynarodowego

publicznego, przyjętym z inicjatywy UNESCO, jest „Konwencja dotycząca środków

zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i

przenoszeniu własności dóbr kultury”. 2 Zakres zastosowania tej konwencji zawarty jest

„ Archiwista Polski ” nr 1 ( 17 ), Warszawa 2000, ss.55 – 59 .

„ Dziennik Ustaw „ z dnia 30 maja 1974 r.

Strona |

Strona | 18

natomiast w definicji dóbr kultury. W art. 1 stwierdza ona: „Dla celów niniejszej Konwencji

za dobra kultury uważane są dobra, które ze względów religijnych lub świeckich uznawane są

przez każde państwo za mające znaczenie dla archeologii, prehistorii, literatury, sztuki lub

nauki i które należą do następujących kategorii: (…) h. rzadkie rękopisy i inkunabuły, dawne

książki, dokumenty i publikacje mające szczególne znaczenie (historyczne, artystyczne,

naukowe, literackie itp.), w postaci pojedynczych egzemplarzy lub w zbiorach: (…) j.

archiwa, w tym archiwa fonograficzne, fotograficzne i filmowe (…)” 3 . Ta definicja dóbr

kultury, nawiązująca do wcześniejszej, przyjętej w Hadze 14 maja 1954 roku „Konwencji o

ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego”, upoważnia do stwierdzenia, że

zawsze gdy występuje ona w aktach prawa międzynarodowego publicznego dotyczy także

archiwów i materiałów archiwalnych.

Niezwykle ważna konwencja, proklamująca zasadę, że instytucje pamięci winny

tworzyć swe zbiory w oparciu o powszechnie uznane zasady moralne 4 , zasługuje na oddzielne

opracowanie na łamach tego czasopisma. Powrócimy do niej w przyszłości, ograniczając się

w tym momencie do stwierdzenia, ze może ona mieć wpływ na to, że w mniemaniu

potocznym także pojecie „dziedzictwo kulturalne” obejmuje materiały archiwalne i archiwa. 5

Tak jednak nie jest, o czym świadczy definicja, zawarta w kolejnym akcie prawa, zaliczanym

do najważniejszych osiągnięć kodyfikacyjnych UNESCO, „Konwencji w sprawie ochrony

światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego” z 16 listopada 1972 roku. 6 Zawiera ona

dwie definicje podstawowe: dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, z tym wszakże, że

dostrzega sytuacje, w których te dwa rodzaje łączą się lub mieszają się ze sobą. Nas interesuje

definicja dziedzictwa kulturalnego, którym są w rozumieniu art. 1 konwencji:

- zabytki (dzieła architektury i sztuki monumentalnej, napisy, groty „mające

wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki”)

- zespoły budowli o podobnym znaczeniu

- miejsca zabytkowe, rozumiane jako dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i

przyrody. 7

W tej definicji dziedzictwa kulturalnego nie należy poszukiwać elementów, które

pozwolić by mogły na jej szeroką interpretację obejmującą materiały archiwalne i

Tamże.

Zob. Legal and Practical Measures Against Illicie Trafficing in Cultural Property. UNESCO

Handbook . International Standards Section Division of Cultural Heritage, 2006 ( dok. UNESCO CLT/

CH/INS-06/22)

Analogicznie : materiały biblioteczne i biblioteki.

„ Dziennik Ustaw „ z 30 września 1976 roku.

Za dziedzictwo naturalne uważa się zaś pomniki przyrody, formacje geologiczne i fizjograficzne oraz

miejsca lub strefy naturalne ‘ mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki lub

naturalnego piękna. ( art. 2 Konwencji ).

Strona |

biblioteczne. Wymienione w niej napisy nie wchodzą bowiem w skład zbiorów archiwów i

bibliotek, są natomiast pierwotnymi śladami obecności człowieka na ziemi.

Strona | 19

Powstaje w tej sytuacji pytanie, czy archiwista i bibliotekarz winni znać i bliżej

interesować się tą konwencją i ogólnoludzkim przesłaniem, które z nią się łączy. Przesłanie

to zawiera się w uznaniu, że uszkodzenie lub unicestwienie jakiegokolwiek dobra należącego

do dziedzictwa kulturalnego lub naturalnego „stanowi nieodwracalne zubożenie dziedzictwa

wszystkich narodów świata”. Aspekty praktyczne konwencji obejmują natomiast szeroki

wachlarz działań na arenie międzynarodowej i w poszczególnych państwach świata, mających

na celu właściwe postępowanie wobec elementów dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. 8

Jednym z tych działań jest prowadzenie „Listy dziedzictwa światowego”, mającego

wyjątkową powszechną wartość, a także „ Listy dziedzictwa światowego w

niebezpieczeństwie”, na którą wpisuje się te obiekty z listy poprzedniej, dla których ocalenia

jest koniecznym podejmowanie nadzwyczajnych działań.

Sprawami, związanymi z tymi listami zajmuje się Międzynarodowy Komitet Ochrony

Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego (często używana nazwa potoczna to

World Heritage Committee), w skład którego wchodzą przedstawiciele aż 21 państw

członkowskich, stron tej konwencji, wybieranych na okresy sześcioletnie. Wśród rozlicznych

zadań tego Komitetu najbardziej rozpoznawane są te, które dotyczą właśnie prowadzenia listy

dziedzictwa światowego. Rzeczą fundamentalną z tego punktu widzenia jest określanie

kryteriów kwalifikowania na listę światową zabytków kulturalnych i elementów dziedzictwa

naturalnego, co World Heritage Committee przeprowadza zgodnie z ustalanymi przez siebie

wymogami.

Lista światowa obejmuje w chwili obecnej 878 wpisów, spośród których 679

związanych jest z dziedzictwem kulturalnym, 174 dziedzictwem naturalnym a 25 pozycji

posiada mieszany charakter. Obserwować można wzrastające zainteresowanie zabytkami

przyrodniczymi, co odpowiada współczesnym tendencjom do ratowania środowiska

naturalnego. 9 Niemniej nadal największe zainteresowanie i największa ilość wpisów dotyczy

zabytków kultury.

Widać z powyższego, ze Światowy Komitet Dziedzictwa wykonać musiał bardzo

poważną pracę, by możliwe było wpisanie na listę światową tak znacznej liczby obiektów.

Przyjrzyjmy się pokrótce kryteriom kwalifikacyjnym na tę listę, co mieć może dla nas istotne

znaczenie w momencie, gdy zajmować się będziemy wpisami na listę światową, prowadzoną

w ramach programu „Memory of the Word”.

UNESCO. Intergovernmental Committee for the Protection of the Word Cultural and Natural

Heritage. Operational Guidelines for the Implementation of the Word Heritage Convention.. Word

Heritage Centre , Paris 2008 ( dok. UNESCO nr WHC.08/01.January 2008 ).

T. Ulanowski, Osiem cudów przyrody , „Gazeta Wyborcza”, 16 lipca 2008 r., s.18.

Strona |

Strona | 20

Wstępem do tej problematyki musi być określenie, czy dany obiekt posiada wyjątkowe

znaczenie uniwersalne (outstanding universal value), co Światowy Komitet Dziedzictwa

określił jako wartości wykraczające poza granice państwowe o znaczeniu dla obecnych i

przyszłych generacji całej ludzkości. Tego rodzaju dzieła winny być przykładami ludzkiego

geniuszu, przedstawiać ważne wartości humanistyczne, wykraczające poza czas i środowisko

kulturalne wytworzenia, wskazujące na rozwój architektury i technologii, sztuki

monumentalnej czy kształtowania krajobrazu. Bliższe archiwiście okazać się może kryterium

następne, mówiące o tym, że obiekt kandydujący do wpisu winien być wyjątkowym

świadectwem tradycji kulturalnej i cywilizacji, zarówno istniejącej obecnie, jak i wymarłej.

Inne kryteria mówią o wyjątkowych przykładach postępu budownictwa i technologii,

świadczących o poszczególnych stadiach rozwoju ludzkości i sposobów jej osiedlania się,

często w połączeniu z warunkami naturalnymi środowiska. Interesującym kryterium jest

związek wymienionych powyżej wartości z wydarzeniami i żywa tradycją, wierzeniami i

systemem wartości a także dziełami sztuki i literatury, które ich dotyczą. Także wyjątkowe

piękno, walory estetyczne i naturalne pochodzenie stanowią kryterium, istotne z punktu

widzenia konwencji.

W odniesieniu do środowiska naturalnego jako ważne uznaje się przykłady

przedstawiające podstawowe etapy historii ziemi, życia na niej i zachodzących procesów

geologicznych, biologicznych i zoologicznych. Kryterium pozwalającym na ubieganie się o

wpis na listę jest także znaczenie danych obiektów środowiska naturalnego za względu na

stan zachowania i badania naukowe.

Spełnienie powyższych kryteriów, oczywiście dostosowanych do charakteru danego

obiektów, nie wyczerpuje listy wymagań, które mówią także o integralności i / lub

autentyczności, a także dowodach na to, że są one właściwie chronione i zarządzane.

Niewiele z tych warunków spełnić by mogły archiwalia i materiały biblioteczne. To kolejny

powód, by łączenie zbiorów archiwów i bibliotek z listą dziedzictwa kulturalnego i

naturalnego UNESCO uznać co najmniej za nieporozumienie. W środowisku

profesjonalistów taki uczynek musi być nazwany po imieniu, jako brak wystarczającej wiedzy

i zrozumienia zasad i form praktycznych międzynarodowej ochrony dziedzictwa ludzkości.

Czas więc by przejść, a raczej zapowiedzieć, następujący wątek tej wypowiedzi.

Uruchomienie działań związanych z listą światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego

przez wiele lat koncentrowało na sobie uwagę UNESCO i światowej opinii publicznej. Nie

wyczerpywało oczywiście działań związanych z dobrami kultury. W odniesieniu do archiwów

i ich zbiorów UNESCO podjęło kilka, niezwykle ważnych tematów, spośród których

wymienię dwa. Pierwszym jest Records and Archives Management Programme (RAMP

Strona |

Strona | 21

studies) 10 , a kolejnym prace dotyczące restytucji archiwaliów, co przyniosło w efekcie zestaw

niezwykle cennych zaleceń i materiałów, godnych wykorzystywania w stosunkach

międzynarodowych. 11 Z czasem zainteresowania UNESCO poszerzyły się, obejmując

problemy materiałów audiowizualnych, w odniesieniu do których osiągnięciem

najważniejszym jak dotąd jest Rekomendacja z dnia 21 października 1980 roku, dotycząca

zabezpieczenia materiałów audiowizualnych (moving image) 12 oraz proklamowanie dnia 27

października Światowym Dniem Dokumentacji Audiowizualnej. Niezwykle istotnym

dokonaniem jest Karta UNESCO w sprawie ochrony dziedzictwa cyfrowego. 13

Mimo, że jest to imponujący zakres działalności ciągle pozostawał i pozostaje

niedosyt. Brak było bowiem w odniesieniu do materiałów archiwalnych i bibliotecznych

międzynarodowych rozwiązań prawnych, które porównywalne mogłyby być z przepisami

konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. W dodatku

wiele wydarzeń w Europie i na świecie pociągało za sobą zagrożenie, a w niektórych

przypadkach wręcz zagładę zbiorów tego rodzaju. Zwrócenie uwagi światowej opinii

publicznej na potrzebę ich ochrony, a także udostępniania, stało się szczególnie pilną

potrzebą na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Upadkowi systemu

komunistycznego towarzyszyły w niektórych państwach gwałtowne wydarzenia, które w b.

Jugosławii doprowadziły do wybuchu wojen. W takich właśnie warunkach ogłoszono światu,

że UNESCO przystępuje do realizacji programu „Memory of the Word”.

Powstało kilkadziesiąt opracowań, w postaci monografii lub raportów z prowadzonych badań, które

na trwałe weszły do międzynarodowej literatury w zakresie archiwistyki i zarządzania dokumentacją.

Wszystkie one dostępne są obecnie nie tylko w bibliotekach, lecz także na stronie UNESCO i w

postaci upowszechnianego przez tę organizację CD.

Zob. W. Stępniak, UNESCO na rzecz rozstrzygania międzynarodowych sporów o archiwalia, w:

Dziedzictwo archiwalne we współpracy Polski i Ukrainy , Warszawa 2009 (w druku).

R. Edmondson, Audiovisual Archiving: Philosophy and Principles, UNESCO , Paris 2004: W.

Stępniak, Materiały audiowizualne w kontekście międzynarodowym , „Archiwista Polski” nr 3 (39),

2005, s. 19 – 28.

Zob. Ochrona dziedzictwa cyfrowego. Zalecenia , Warszawa 2003.

Strona |

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: