Prawo Rzymskie - 442 zagadnienia.doc

1. RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA
Brak jest w źródłach rzymskich klasycznej definicji prawa, co jest spowodowane ogólną niechęcią Rzymian do wszelkiego rodzaju definiowania pojęć prawnych. Rzymianie natomiast odróżniali normy prawne od wszystkich innych norm postępowania i co najważniejsze pojmowali je w sposób abstrakcyjny, co umożliwiało im stworzenie ogólnych nakazów lub zakazów dla zachowań ludzkich, które miały (mogły) nastąpić w przyszłości.
Dla Rzymian prawem był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, usankcjonowany i uchwalony przez tę społeczność lub przez organ wybrany przez tę społeczność i posiadający władzę legislacyjną. Przestrzeganie prawa było gwarantowane w drodze przymusu.
Jak określa je Celus:"Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne" czy też Ulpian wg, którego nakazami prawa jest żyć uczciwie, nie krzywdzić drugiego, oddać każdemu to, co mu się należy?
Rzymianie byli dumni ze stworzonych przez siebie norm prawnych i pomimo wielu definicji takich jak dura lex, sed lex, summum ius summa iniuria możemy stwierdzić, że zasady moralne miały pierwszeństwo przed literą prawa a samo prawo obowiązywało aż do czasu, gdy zostało ono odwołane, co dawało poczucie stabilności i sprawiedliwości. Rzymskie prawo jako jedno z pierwszych tworzyło zwarty system oparty na ideach i zasadach ogólnych, stworzyło konstrukcję poszczególnych instytucji prawnych i usystematyzowało je w sposób teoretyczny.

2. IUS EST ARS BONI ET AEQUI
Słowo Celsusa przytoczone w latach późniejszych przez Ulpiana, który obdarzył je swoją aprobatą miały na celu zdefiniowanie prawa jako:" Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne " Była to bodajże jedyna próba definiowania pojęć prawnych gdyż jak to określił, Jawolenus " Wszelkie definicje w prawie cywilnych są niebezpieczne " i rzymianie unikali definicji gdyż każdą z nich można było " wywrócić ".
Tak samo działo się i z tą definicją. Pomimo aprobaty najznakomitszych prawników, którzy skrupulatnie ją analizowali i aprobowali spotkać także można słowa, że jest to definicja powierzchowna i nic nie mówiąca.
Zaznaczyć jednak należy, że jest to próba określenia samego IUS a co za tym idzie zakresu i funkcji jego działania. Definicja ta była odzwierciedleniem stosunku ówczesnych Rzymian do Ius (prawo).

3. KAZUISTYKA PRAWA RZYMSKIEGO.
Słowo kazuistyka pochodzi od słowa casus - przypadek (prawny)
Kazuistyka prawa Rzymskiego opiera się głównie na działaniach dotyczących konkretnych przypadków a więc na tworzenie przepisów prawnych opartych na konkretnych sytuacjach a nie sytuacjach abstrakcyjnych. Początków kazuistyki dopatrywać się należy w pilnym i doraźnym kształtowaniu się prawo w praktyce codziennej będącej następstwem rozwiązywania codziennych sporów przez jurystów, którzy gromadzili opisy konkretnych przypadków wraz z ich rozstrzygnięciami.
Przez wiele lat starano się zlikwidować kazuistyczny charakter prawa gdyż doprowadzał on do stwarzania sytuacji, w której prawo było zbiorem przypadków trudnych i nieprzejrzystych. Dążenia usystematyzowania prawa dostrzec możemy niemal we wszystkich dokumentach historycznych począwszy od XII tablic.
Stwierdzić należy, że pomimo tych dążeń, kazuistyczny charakter prawa rzymskiego utrzymywał się niemal przez cały czas obowiązywania prawa rzymskiego.
Próby stworzenia usystematyzowanego prawa i z licznymi podziałami i definicjami oraz co najważniejsze z abstrakcyjnymi sytuacjami były coraz silniejsze z biegiem lat, lecz pomimo tego kazuistyczny charakter prawa pozostał bardzo silny i zadecydował o aktualności źródeł prawa rzymskiego.

4. PRAWO PUBLICZNE I PRAWO PRYWATNE.
Najtwardszym podziałem norm prawnych w prawie rzymskim okazał się podział prawa na IUS PUBLICUM i IUS PRIVATUM. Już niemal od początku stosowania prawa spotkać można było rozgraniczenia w tej materii pierwszym źródłem, które jasno precyzuje nam ten podział są słowa Ulpiana - Prawem publicznym jest to, która dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek.
Z definicji tej stwierdzić możemy, iż kryterium podziału ( rozróżnienia) była korzyść a więc czyjś interes.
Prawo publiczne, więc przynosiło korzyści klasie panującej - do jego zakresu należały normy dotyczące organizacji ludności w postaci państwa. Pozostałe normy ustanowione i dotyczące jednostek, w więc obywateli rzymskich tworzyły prawo prywatne. W przypadkach konfliktu pomiędzy tymi prawami przedkładało się dobro publiczne nad dobro jednostki. Należy jednak zaznaczyć, iż pomimo tego, że największym sukcesem prawa rzymskiego było prawidłowe integrowanie interesu jednostki z interesem społecznym.

5. SYSTEMATYKA PRAWA PRYWATNEGO.
Jedną z pierwszych systematyk prawa rzymskiego był układ zastosowany przez Gaiusa a będący zapewne następstwem podziału stosowanego przez jurystów rzymskich a mający swe korzenie najprawdopodobniej w Grecji. Gaius, jako że zajmował się tylko prawem prywatnym, dlatego do tego prawa odnosi się tylko ten podział.
Trójczłonowy podział prawa zastosowany przez Gaiusa zamyka się w jego słowach " Wszelkie prawo, jakim się posługujemy dotyczy albo osób albo rzeczy albo powództw" Mamy, więc do czynienia z prawem osobowym, rzeczowym i procesowym. Systematyka ta została skopiowana przez Justyniana w jego Instytucjach a następnie wywierała głęboki wpływ na szereg kodeksów do XIX w.
Systematyka ta utraciła swoje dominujące znaczenie dopiero po stworzeniu przez pandektystów niemieckich systemu pandektowego - będącego rozwinięciem i udoskonaleniem dawnego systemu rzymskiego.
Pandektyści podzielili prawo na 5 podstawowych działów 1. Część ogólna (mówiąca o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach stosunków i czynności prawnych. 2. Prawo zobowiązań 3. Prawo rzeczowe 4.Prawo familijne 5. Prawo spadkowe
Analizując systematykę prawa rzymskiego należy zaznaczyć, iż winniśmy to czynić wg Gaiusa gdyż systematyka pandyktyńska powstała znacznie później, lecz nie sposób tego czynić gdyż jest to podział za mało rozczłonkowany i niewygodny w stosowaniu.

6. PERSONAE - RES - ACTIONES.
Trójczłonowy podział prawa zastosowany przez Gaiusa w słowach "Wszelkie prawo, jakim się posługujemy dotyczy albo osób albo rzeczy albo powództw" " Mamy, więc do czynienia z prawem osobowym, rzeczowym i procesowym. Systematyka ta została skopiowana przez Justyniana w jego Instytucjach a następnie wywierała głęboki wpływ na szereg kodeksów do XIX w.
Systematyka ta utraciła swoje dominujące znaczenie dopiero po stworzeniu przez pandektystów niemieckich systemu pandektowego - będącego rozwinięciem i udoskonaleniem dawnego systemu rzymskiego.


7. SYSTEMATYKA INSTYTUCJI I SYSTEMATYKA PANDEKTOWA.
Patrz punkt 5

8. IUS - IUSTITIA - IURISPRUDENTIA.
Trzy określenia związane z prawem i wzajemnie się uzupełniające.
Ius oznacza szeroko pojęte prawo ludzie (świeckie) lub bardziej szczegółowo prawo przedmiotowe ( np. jako Ius publicum - prawo publiczne) tzn. ogół norm, przepisów porządkujących jakąś dziedzinę życia lub tez z innej strony słowo to oznacza uprawnienia - czynności wynikające z prawa podmiotowego ( prawo sprzedaży).
IUSTITIA - jest to sprawiedliwość - bardzo ogólnikowo pojęte ius - a więc wg Cycerona oddanie każdemu prawa, które mu się należy.
IURISPRUDENTIA - wiedza prawnicza jako mądrość zarówno w stosowaniu jak i interpretowaniu prawa oraz łączenie norm prawnych z normami moralnymi.

9. IUS CIVILE - IUS GENTIUM - IUS HONORARIUM.
IUS CIVILE - był to podstawowy zespół norm prawnych obowiązujących w państwie rzymskim a dotyczący niemal wyłącznie obywateli ( civis - obywatel) rzymskich w czasach wcześniejszych z jednej strony - a następnie jako sam termin w czasach późniejszych oznaczenie prawa prywatnego. Ius civile stanowiło początkowo prawa zwyczajowe następnie począwszy od ustawy XII tablic rozwijało się poprzez formy ustawodawcze. Oznaczało ono głównie całe prawo ( publiczne i prywatne) obywateli rzymskich i było najdawniejszą warstwą prawa rzymskiego.

IUS GENTIUM - prawo wspólne stosowane w stosunku do wszystkich ludzi - mieszkańców państwa.
Charakteryzowało się ono w odróżnieniu od ius civile tym, że było świeckie, swobodniejsze, co do formy, dostępne dla wszystkich mieszkańców państwa, ograniczone do sfery stosunków majątkowych i przeznaczone do regulowania obrotu gospodarczego. Było to prawo mniej formalistyczne niż ius civile, nie przywiązywało wagi do formy dokonywania aktów prawnych. Na jego podstawie wykształcił się proces formułkowy znacznie doskonalszy od procesu legislacyjnego.
IUS HONORARIUM - było to prawo stosowane i tworzone przez działalność magistra tury. Miało ono wiele wspólnego z ius civile a poprzez fakt, że co roku było ono odnawiane o doświadczenia w stosowaniu ius civile stanowiło prawo bardziej zbliżone do potrzeb życiowych. Ius honorarium było prawem stosowanym obok ius civile jako jego wspomaganie, poprawianie i uzupełnianie. Z biegiem lat różnice pomiędzy tymi prawami zatarły się w prawie poklasycznym.

10. IUS NATURALE.
Prawo naturalne przyszło do Rzymu najprawdopodobniej z filozofii greckiej jako prawo uniwersalne, niezmienne i zgodne z naturą. Prawo to oznaczało wspólne prawa istot żyjących nie tylko ludzi, ale i zwierząt.
Początkowo było ono porównywane z ius gentium, lecz różnice wynikające z międzyludzkiego porządku społecznego, jakim pozostaje zawsze ius gentium.

11. OKRESY ROZWOJU PAŃSTWA I PRAWA RZYMSKIEGO.
Historia państwa rzymskiego zamyka się 13 wieczną klamrą od założenia Rzymu 753r. p.n.e. Do śmierci cesarza Justyniana 565r. n.e. Przez ten okres państwo rzymskie przechodziło głębokie przemiany zarówno terytorialne jak i społeczne oraz ekonomiczne. Z małego organizmu państwowego na początku powstało cesarstwo tak gigantyczne, że nie miało sobie równych w ówczesnym świecie. Formacja społeczno - ekonomiczna była zawsze jednakowa - był to typ państwa niewolniczego, zmieniały się tylko formy państwa z okresu królewskiego (753 - 509 pne) poprzez okres republikański (509-27 pne) i pryncypatu (27-284) a zakończywszy na okresie dominatu (284-476 w zachodniej części i 565 we wschodniej).
Podobnie jak państwo rozwijało się prawo rzymskie. Pierwszy okres nazywany przez historyków okresem prawa starorzymskiego (archaicznego) obowiązywał od powstania Rzymu(753) do wojen punickich (264-146).
Drugim okresem był okres rozwoju i prawa klasycznego. Obowiązywał on od połowy III w. p.n.e. do 235r. n.e. i dzieli się on na podokres prawa przedklasycznego i prawa klasycznego.
Ostatnim okresem jest okres schyłkowy (poklasyczny), który obowiązywał od końca panowania dynastii Sewerów do śmierci cesarza Justyniana I za życia, którego obowiązywał podokres prawa justyniańskiego.

12. ZRÓDŁA TWORZENIA PRAWA RZYMSKIEGO.
Omawiając źródła tworzenia prawa rzymskiego musimy mówić o fontes iuris oriundi tj. źródłach powstania prawa[czynniki prawotwórcze tj. decyzje klas panujących ustanawiające, uznające lub ustalające normy prawne i fontes iuris cognoscendi tj. źródłach poznania prawa 5 tzn. efektów działania czynników prawotwórczych.
Pierwszym źródłem w okresie archaicznym był zwyczaj zakorzeniony w tradycji. W okresie przedklasycznym źródłami prawa pozostawały zwyczaje oraz opierano się na uchwałach zgromadzeń ludowych oraz decyzji jurystów tzw. Magistratu. Z biegiem lat uchwały zgromadzeń ludowych były wypierane i w okresie klasycznym I w. n.e. Zostały całkowicie zniesione a ich rolę przejmuje Senat i Cesarz, którego uchwały były jednogłośnie akceptowane. Charakterystycznym dla okresu klasycznego była też prawotwórcza działalność jurystów. W okresie poklasycznym nastąpiło skumulowanie całości władzy w rękach cesarza.

13. USTAWA XII TABLIC.
LEX DUADECIM TABULARUM - powstała w latach 451/450pne i zawierała szeroki wachlarz praw głównie skupiając się na prawie prywatnym, procesowym i postępowaniu egzekucyjnym w sprawach prywatnych. Ustawa ta powstała na skutek żądań plebejuszy, co do spisania prawa zwyczajowego, które w owych czasach było przez patrycjat dowolnie interpretowane. Głównym celem Ustawy XII tablic było uregulowanie konfliktu socjalnego wśród ludzi wolnych, lecz różniących się pozycją majątkową a co za tym idzie społeczną.
W starożytnym Rzymie ustawa ta była otoczona wielkim szacunkiem: była wywieszona na forum Romanum, dzieci uczyły się jej na pamięć a mimo to była to ustawa bardzo sformalizowana, kazuistyczna i przepojona elementami sakralnymi.
Systematyka: Tab. 1-3 prawo procesowe, 4/5- wewnętrzna organizacja rodziny i spadkobranie, 6-stosunki gospodarcze pomiędzy rodzinami rzymskimi, 7- prawo sąsiedzkie, 8- przestępstwa naruszające interes obywatela, 9/10- niektóre normy prawa sakralnego i publicznego, 11/12 - różne normy prawne.







14. JURYSPRUDENCJA KLASYCZNA.
O jurysprudencji klasycznej można mówić od początku pryncypatu do czasów Dioklecjana 284 r. n.e. .
Charakterystyczną cechą tego okresu była prawotwórcza działalność jurystów zdanie, których nabrało w owych czasach mocy wiążącej w rozpatrywaniu sporów prawnych. (IUS respondendi ex auctoritate principis).
Ius respondendi otrzymywali prawnicy osiadli w Rzymie, przez co ich liczba nie była wielka a autorytet, jakim byli obdarzeni sprawiał, że opinie przez nich wydawane były respektowane w analogicznych sprawach. W ten sposób dzieła prawników zaczęto stawiać na równi z obowiązującym prawem. W przypadkach, gdy dwóch prawników zajęło przeciwstawne sobie pozycje decydującym głosem było zdanie sędziego, który mógł przychylić się do jednej z opinii. W owych czasach powstały dwie szkoły przwnicze nazwane od nazwisk swoich przywódców: Sabinianie i Prokulejanie
Sławnymi jurystami owych czasów byli: LEBEO - konserwatywny pogląd z zachowaniem dawnego ustroju republikańskiego, który był śmiałym nowatorem w swoich pracach. SABINUS, którego dzieła stały się podstawą do ułożenia digestów a praca o prawie cywilnym była jedną z najważniejszych w owych czasach. JULIAN, który rozstrzygał w swoich pracach wiele kwestii będących -spornymi i wątpliwymi.
15. KODYFIKACJA, JUSTYNIAŃSKA.
Po objęciu władzy przez Justyniana I w 527 nasiliły się tendencje do odbudowy dawnej świetności Imperium a co za tym idzie do odnowienia, ujednolicenia i stabilizacji systemu prawnego. Projekt tego systemu miał za zadanie utrwalić władzę cesarza i umocnić istniejące stosunki społeczne. W rok po objęciu władzy Justynian powołał komisję, której zadaniem było zebranie praw obowiązujących i usystematyzowanie ich. Stworzono Codex, vetus który z czasem okazał się niepoprawny i pełny sprzeczności, co zmusiło Justyniana do powołania nowej komisji złożonej z przewodniczącego Tryboniana i licznych wybitnych prawników.
W 533r. komisja ta przedłożyła na ręce cesarza dzieło zwane digestami lub, pandectami. Obok tego zbioru na polecenie cesarza powstawał także podręcznik do nauczania prawa nazywany Instytucjami, który ogłoszono także w 533r. Po stworzeniu Instytucji i Digestów uaktualniono jeszcze kodeks z 529 r., co zasadniczo zamknęło prace kodyfikacyjne za czasów Justyniana I. Za czasów swojego panowania wielokrotnie jeszcze Justynian wydawał Nowele [konstytucje] będące sposobem reformowania systemu prawnego. Prace prawników za czasów Justyniana można nazwać zwieńczeniem myśli prawniczej rzymian wykształconej w ciągu wieków.
Powstały w ten sposób Codex iuris civilis składający się z 4 części [ Codex, Digesta, Institutiones i Novella]
3 pierwsze składają się na właściwe dzieło Justyniana, 4 zaś obejmuje 2 późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców. Justynian nadał kodyfikatorom prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach poprzez usuwanie nazw nieistniejących instytucji czy też dodawanie nowo powstałych, co umożliwiało stałe ujednolicanie kodeksu. W ten sposób ujednolicono dzieło i pozbawiono je wewnętrznych sprzeczności.
16. CORPUS IURIS CIVILE.
Justynian I zwany Wielkim nie nadał stworzonym przez siebie dziełom [ Instytucjom, Digestom, Kodeksowi] wspólnej nazwy. Dopiero w średniowieczu te dzieła zaczęto określać mianem Corpus Iuris civilis jako całość ustawodawcza stworzona przez Justyniana wespół z Nowelami przez niego stworzonymi. Codex iuris civilis składa się z 4 części [ Codex, Digesta, Institutiones i Novella]
3 pierwsze składają się na właściwe dzieło Justyniana, 4 zaś obejmuje 2 późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców. Justynian nadał kodyfikatorom prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach poprzez usuwanie nazw nieistniejących instytucji czy też dodawanie nowo powstałych, co umożliwiało stałe ujednolicanie kodeksu. W ten sposób ujednolicono dzieło i pozbawiono je wewnętrznych sprzeczności.

17. PRAWO RZYMSKIE - BIZANTYJSKIE.
Stworzony przez Justyniana Codex iuris civilis był trudno przyswajalny w cesarstwie wschodnim z wielu powodów. Po pierwsze był on spisany w języku łacińskim mało znanym w kraju, w którym panowała greka, po wtóre zakazy, co do interpretacji i komentowania digestów nie przyczyniły się do jego popularyzowania. Warunkiem szerszego zastosowania prawa justyniańskiego było jego objaśnienie uproszczenie i spopularyzowanie. W tym właśnie kierunku poszło prawo rzymskie-bizantyjskie Zaczęto tworzyć wyjaśnienia i przekładać zwłaszcza kodeks i Nowele na język grecki. Pisarze bizantyjscy stworzyli przeróbki prawa justyniańskiego, z których najważniejszymi zostały: Ekloga ogłoszona w 726r. przez cesarza Leona a zawierająca głównie niewielki zbiór przepisów z prawa cywilnego i karnego oraz liczne Bazyliki zawierające materiał zaczerpnięty z bizantyjskich przeróbek digestów i nowel. To właśnie bazyliki są najpełniejszym obrazem prawa rzymskiego-bizantyjskiego. Były one zbiorem jednolitym, lecz miały negatywną cechę polegającą na powtarzaniu przepisów przestarzałych.

18. PRAWO RZYMSKIE NA ZACHODZIE EUROPY.
Upadek cesarstwa rzymskiego nie pociągnął za sobą upadku prawa rzymskiego a nawet wręcz przeciwnie przyczynił się do jego ekspansji na nowo powstałe kraje europejskie. W germańskich państwach szczepowych, które przyczyniły się do upadku cesarstwa obowiązywała zasada personalności prawa a więc wśród podbitej ludności w dalszym ciągu dominujące znaczenie miały prawa rzymskie. W zwulgaryzowanej postaci. Władcy germańscy na przełomie V i VI w. Ogłosili jako obowiązujące prawa zbiory Leges Romanoe Barbarorum będące materiały czerpane zarówno z leges jak i z ius. Największym sprzymierzeńcem i popularyzatorem prawa rzymskiego okazał się Kościół, który w myśl zasady Ecciesia vivit lege Romana [Kościół żyje wg prawa rzymskiego] pomógł przetrwać myśli prawnej rzymian. Wespół z przemianami społeczno-gospodarczymi w Europie powstała konieczność stworzenia systemu prawnego, który by normował życie ludzi. Prawo germańskie, które wyrosło na gruncie gospodarki naturalnej nie dawało ku temu podstaw. Po powstaniu uniwersytetu w Bolonii w 1088r. a co za tym idzie powstaniu szkoły glosatorów odrodziło się na nowo prawo rzymskie, które wywarło decydujący wpływ na kodeksu niemal wszystkich krajów europejskich. Działalność glosatorów opierała się na źródłach justyniańskich, w których zaznaczali mało zrozumiałe fragmenty wpisami bądź to na marginesie bądź też między liniami.
Szkoła, która także odradzała prawo rzymskie była szkoła komentatorów, którzy pragnęli ożywić prawo rzymskie dostosowując je do nowych warunków życia. Te dwie szkoły doprowadziły m.in. do recepcji prawa rzymskiego w Niemczech w XV i XVI w. Dzięki czemu prawo rzymskie na nowo zaczęło powszechnie obowiązywać.

19. HISTORIA ROZWOJU PROCESU RZYMSKIEGO.
W związku z faktem, iż w czasach najdawniejszych jedyną drogą dochodzenia swoich praw prywatnych była tzw. pomoc własna rozrastała się w coraz większym stopniu anarchia i bezprawie. Działania prawodawcze miały za zadanie skrócenie tego procederu i wprowadzenie rozwiązywania sporów przed oblicze sądów. Już Marek Aureliusz w decretum divi Marci stwierdza utratę wierzytelności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej a konstytucje późniejszych cesarzy mówią o utracie prawa własności dochodzonej w ten sam sposób. Prawo w coraz to szerszy sposób regulowało sposoby nabywania i zbywania własności zmuszając obywateli do trzymania się litery prawa. Zakaz przemocy pod groźbą nieważności i wiele innych przepisów dało początek rozwojowi procesu rzymskiego, który dawał początek praworządności i likwidował bezprawie. Pomoc własna została zastąpiona pomocą państwową. Pierwszym typem procesu rzymskiego był proces legisakcyjny który pojawił się już w ustawie XII tablic. W III w. p.n.e. Pojawił się drugi typ procesu zwany formułkowym i choć pojawił się tak wcześnie to praktycznie obowiązywał dopiero od ok.130r. p.n.e. Proces legisakcyjny zniesiono w 17 r. p.n.e. Likwidując w ten sposób dualizm procesowy, lecz taki stan rzeczy nie trwał długo gdyż już w okresie pryncypatu pojawia się nowy proces - kognicyjny. Początkowo jest to proces nadzwyczajny, lecz z czasem przejmuje on dominującą rolę i wypiera całkowicie proces formułkowy.

20. ROLA PRETORA W PROCESIE CYWILNYM.
Wymiar sprawiedliwości spoczywał początkowo w rękach władzy państwowej jednak wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym i co za tym idzie zwiększoną ilością sporów, które należało rozstrzygać, władcy znajdowali sobie zastępców. Zastrzegli jednak sobie możliwość sprawowania kontroli oraz interwencję w każdą prowadzoną sprawę. Początkowo wymiar sprawiedliwości przejęli konsulowie jednak po 367r., kiedy to wprowadzono pretury powinność ta przeszła w ręce pretorów. Pretorowie byli delegowani z Rzymu lub też powoływani przez władze municypalne. Pretor miał za zadanie czuwanie nad przebiegiem procesu w pierwszej fazie, udzielał ochrony poza procesowej oraz prowadził nadzór nad sprawowaniem opieki. Nieodzowny był udział pretora w niektórych czynnościach prawnych a po 242 r. p.n.e. Pretor sprawował także jurysdykcję w sporach, w których przynajmniej jedną ze stron był obywatel z poza cesarstwa.

21. POMOC WŁASNA I OBRONA KONIECZNA.
Pomoc własna była w dawnych czasach jedynym sposobem dochodzenia swoich praw. Była ona stosowana zarówno przez jednostki jak i zorganizowane grupy ludzi. O ile stosowanie pomocy własnej w sprawach jasnych i oczywistych było uzasadnione o tyle coraz częściej zaczęto stosować ją dla własnych celów i dla uzyskania stosownych korzyści. Pomoc własna mogła być, więc zaczepna, czyli zmierzająca do zmiany istniejącego stanu rzeczy i obronna, czyli taka, która miała za zadanie utrzymanie danego stanu rzeczy. Pomoc własna o charakterze zaczepnym była bardzo groźna dla ładu i porządku publicznego, ponieważ prowadziła do anarchii i co najważniejsze do bezprawia, z którym nie mogła godzić się władza państwowa. Wprowadzono liczne ustawy zabraniające stosowania tego typu pomocy pod bardzo surowymi sankcjami z konfiskatą majątku i infamią włącznie. Obrona konieczna jest typem pomocy własnej o charakterze defensywnym i opiera się na słowach Paulusa, że:można bronić się przed siłą przy pomocy siły. Trudno jednakże ocenić po pierwsze granice obrony koniecznej, co do siły, przed którą należy się bronić a po wtóre, z jaką siłą należy się bronić.
22. POLUBOWNE ROZSTRZYGANIE SPORÓW.
Rozstrzyganie sporów mogło odbywać się na sposób: pomocy własnej, interwencji państwowej i polubownego rozstrzygania sporów. Polubowne rozstrzyganie sporów polegało na powołaniu w drodze nieformalnego porozumienia (compromissum) arbitra ( prywatnej osoby, która podejmowała się rozstrzygnięcia danego sporu) Orzeczenie arbitra było zagwarantowane przez same strony pod rygorem kar umownych. Wykonanie funkcji arbitra po dobrowolnym jej przyjęciu gwarantował pretor środkami urzędowego nacisku. Rozstrzygnięcia takie cechowały się szybkością i łagodnością rozwiązywania sporów oraz umożliwiała tzw. zamknięcie sporu w kręgu poinformowanych ludzi bez wiedzy szerokiej opinii publicznej.

23. JURYSDYKCJA.
Pojęcie iurisdictio w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (gł. Pretorów). We współczesnym procesie cywilnym jurysdykcja oznacza kompetencje i uprawnienia właściwego organu państwa do rozstrzygania sporów cywilnych. Jurysdykcja oznacza również zakres terytorialny, osobowy i rzeczowy, którego te kompetencje dotyczą. Jurysdykcja wynika z mocy przepisów prawa lub z mocy decyzji zainteresowanych stron. Iurisdictio była częścią najwyższej władzy państwowej -początkowo sprawowana przez konsuli następnie przez pretorów a obok nich funkcje tę sprawowali również edylowie kuralni (jurysdykcja karna) i na prowincjach namiestnicy. W okresie republiki rzymskiej i pryncypatu iurisdictio w sprawach prywatnych to udzielanie ochrony prawnej w postaci przyznania skargi, powództwa (dare actionem, ) co oznaczało danie upoważnienia rozstrzygania sprawy przez sędziego prywatnego(jednoosobowo) lub przez zespół sędziów. W tym sensie w procesie legisakcyjnym i formułkowym (okres przedklasyczny i klasyczny) nie wolno było wiązać jurysdykcji z kompetencjami do rozstrzygania sporów prywatnoprawnych. W rzymskim procesie karnym urzędnik rozstrzygał sprawę orzekając karę publiczną (istniała możliwość odwołania się od decyzji do zgromadzenia ludowego. Ochrona prawna, której udzielał prawnik jurysdykcyjny odbywała się poprzez danie skargi / powództwa. Skargi te dzieliły się na: Iudicia legitima (miały miejsce, gdy proces odbywał się w Rzymie lub w odległości jednej mili od miasta sprawę rozstrzygał sędzia jednoosobowo a rozstrzygnięcie musiało nastąpić nie później jak w ciągu półtora roku) Iudicia quae imperio continentur ( sprawa spełniająca warunki iudicia legima była prowadzona przez zespół sędziów, była prowadzona poza granicami Rzymu lub, choć jedna ze stron lub sędzia nie mieli obywatelstwa rzymskiego a proces taki winien zakończyć się w czasie trwania kadencji urzędnika). Pojęcie iurisdictio zmieniło się w okresie rozwiniętego procesu kognicyjnego, gdy urzędnik stał się sędzią rozstrzygającym sprawę z nadania władzy cesarskiej. Termin iurisdictio nabrał wtedy znaczenia, w jakim używany jest do dzisiaj.

24. MAGISTRATURY JURYSDYKCYJNE.
Rzymska magistra tura jurysdykcyjna miała za zadanie utrzymanie ładu wewnętrznego przy pomocy prawa (nie zawsze określonego), co doprowadziło do sytuacji, w której magistra tury obracały się pomiędzy stosowaniem a tworzeniem prawa. Chociaż magistratury nie miały władzy ustawodawczej to faktycznie tworzyli nowe prawo na mocy "imperium i ius, edicendi" ( imperium - zakres władzy magistratury nie ściśle określony, ius edicendi - prawo ogłaszania zakresu praw, jaki będzie stosowany przez magistraturę. Początkowo ustny a następnie w formie pisemnego edyktu mającego moc wiążącą w czasie trwania kadencji magistratury. Edykty magistratur rzymskich doprowadziły do uformowania osobnego prawa obowiązującego pod nazwą ius honorarium
Ochrona praw prywatnych iurisdictio należała najpierw do konsulów (jurysdykcja niesporna) a następnie do pretorów (jurysdykcja sporna). Magistratury składały się z magistratusa, który dobierał sobie radę przyboczną ( uczeni juryści) niższy personel (pisarze, posłańcy)

25. JURYSDYKCJA SPORNA (PROCESOWA) I NIESPORNA ( NIEPROCESOWA)
Władza rozstrzygania sporów nazywała się władzą jurysdykcyjną (iurisdictio) a tę można podzielić na:
Iurisdictio voluntaria ( niesporna) - polegała na wykonywaniu przez magistraturę pewnych aktów prawnych pomiędzy stronami nie będącymi w sporze a prowadził ją głównie pretor lub konsul.
Iurisdictio contentiosa (sporna) - przysługiwała magistraturą rzymskim w i była wykonywana wówczas, gdy strony procesu pozostawały w sporze a spór ten rozstrzygano na drodze procesowej, w której magistratury udzielały odpowiedniej skargi osobom o to proszącym.
26. SĘDZIA W PRAWIE RZYMSKIM.
Sędzia w prawie rzymskim był typową postacią procesu legisakcyjnego i formułkowego. Sędzia jednostkowy (iudex unus) był osoba prywatną (iudex privatus) powoływaną tylko do rozpatrzenia konkretnej sprawy. Sędziego powoływała magistratura lub uczestnicy sporu. Lista sędziów była ograniczona do (w okresie republiki) osób wyznaczonych przez pretorów (o okresie cesarstwa) wyznaczonych przez cesarza. W procesie formułkowym strony mogły powoływać sędziego z poza listy byle by tylko spełniał on określone wymogi i uzyskał aprobatę pretora. Od sędziego nie wymagano wykształcenia prawniczego.

27. SĄDY KOLEGIALNE.
W Rzymie poza procesami rozstrzyganymi przez sędziów jednoosobowo istniały i były bardzo popularne sądy kolegialne (recuperatores), które zajmowały się bardzo szerokim wachlarzem spraw. Sądy decemwiralne ( 10-osobowe) rozstrzygały procesy o wolność, centumwiralne (105 osobowe- sąd stu mężów)zajmowały się procesami spadkowymi a sprawami peregrynów zajmowały się sądy kolegialne ( 3-5 sędziów)
Sady kolegialne zajmowały się - - w zasadzie sprawami mieszanymi tzn. dotyczącymi rzymian i Peregrynów oraz sprawami szczególnej wagi.

28. SĄD CENTUMWIRALNY I DECEMWIRALNY.
Sąd centumwiralny i decemwiralny to odmiany sądu kolegialnego różniły się od siebie zarówno ilością sędziów jak i zakresem rozpatrywanych spraw. Nazwa pierwszego pochodzi od ilości sędziów ( sąd stu mężów- faktycznie obradowało 105) a w poszczególnych sprawach występowały tylko wyznaczone z całości zespoły. Zajmował się on w zasadzie poważnymi sprawami spadkowymi lub częściowo sprawami o własność gruntów. Obowiązywała tu zawsze procedura procesu legisakcyjnego. Sąd decemwiralny - 10 osobowy rozstrzygał spory o wolność.

29. ZDOLNOŚĆ PROCESOWA.
Zdolność procesowa to zdolność do występowania w procesie w ogóle. Zaznaczyć należy, że nie każda osoba mogła występować w roli strony procesowej (należało mieć zdolność procesową i legitymację procesową). Zdolności procesowej nie posiadały: Osoby niedojrzałe, chore umysłowo, niewolnicy, kobiety (do czasów Dioklecjana).

30. ZDOLNOŚĆ PROCESOWA A LEGITYMACJA PROCESOWA.
Zdolność procesowa to zdolność do występowania w procesie w ogóle., Legitymacja procesowa zaś była uprawnieniem do występowania w konkretnej sprawie w charakterze bądź to powoda (legitymacja czynna) czy też pozwanego ( legitymacja bierna).

31. LEGITYMACJA PROCESOWA.
Uprawnienie do występowania w konkretnej sprawie w charakterze bądź to powoda (legitymacja czynna) czy też pozwanego ( legitymacja bierna).

32. ZASTĘPSTWO PROCESOWE.
Swój początek wywodzi z bardzo uciążliwego wymogu w procesie legisakcyjnym polegającego na osobistym prowadzeniu sprawy. Osoby chore mogły z biegiem lat wyznaczać sobie zastępców procesowych, którzy mieli za zadanie bronić jej interesów. W procesie formułkowym zaczęto dopuszczać kognitorów i prokuratorów jako osoby będące zastępcami procesowymi. Kognitor był ustanawiany w sposób formalny w obecności przeciwnika procesowego, prokurator zaś najczęściej był osobą podległa stronie wyznaczającej go na swojego zastępcę a więc pełnił on tę funkcję w ramach szeroko pojętych swoich obowiązków dla danej osoby. Prokuratorów wyznaczały, więc w szczególności osoby zamożne. Zastępca taki miał, więc upoważnienie nadane mu w sposób nieformalny bez obecności przeciwnika a zdarzały się także przypadki go osoba taka nie miała upoważnienia w ogóle ( falsus procurator) Z biegiem lat funkcja kognitora zanikła i pozostał tylko procurator.

33. CZAS I MIEJSCE, POSTEPOWANIA SĄDOWEGO.
Czas - postępowania przed sądami mogły być przeprowadzane tylko w dni dozwolone (dies fasti) natomiast nie można było tego czynić w dni poświęcone bogom lub też w dni obrad zgromadzenia ludowego. Ponadto dla sędziów prywatnych wyłączone z obrad były dni ferii wiosennych i jesiennych. Miejsce - w Rzymie obowiązywała zasada jawności procesu, której skrzętnie przestrzegano tak, więc procesy odbywały się najczęściej na głównych placach w centrum miasta (forum). Odstępstwem od tej zasady były procesy niesporne takie jak wyzwolenie niewolnika, które z racji niskiej rangi odbywały się nawet na ulicy podczas zaczepienia pretora przez strony zainteresowane.

34. WŁAŚCIWOŚĆ SĄDOWA.
Właściwość sądową w Rzymie podzielono na: właściwość rzeczową tj. podzielono kompetencje poszczególnych organów prawnych do rozpatrywania tylko i wyłącznie spraw będących w jej jurysdykcji (np. sprawy spadkowe sądy centumwiralne). Właściwość miejscowa zaś była odzwierciedleniem do dziś istniejącej zasady Actor sequitur forum rei a więc powód idzie za sądem pozwanego. W Rzymie istniało odstępstwo od tej zasady wtedy, gdy obie strony się w ten sposób umówiły, bądź też np., gdy proces toczył się o nieruchomość i dla łatwiejszego gromadzenia dowodów łatwiej było go prowadzić w miejscu położenia nieruchomości.
35. ACTOR SEQUITUR FORUM REI.
Właściwość miejscowa zaś była odzwierciedleniem do dziś istniejącej zasady Actor sequitur forum rei a więc powód idzie za sądem pozwanego. W Rzymie istniało odstępstwo od tej zasady wtedy, gdy obie strony się w ten sposób umówiły, bądź też np., gdy proces toczył się o nieruchomość i dla łatwiejszego gromadzenia dowodów łatwiej było go prowadzić w miejscu położenia nieruchomości.
36. PROROGATIO FORI.
W Rzymie istniały odstępstwa od zasady Actor sequitur forum rei, które nazywano Prorogatio fori lub też forum prorogatum. Polegały one na zmianie miejsca prowadzenia procesu. Występowały one 10 wtedy, gdy obie strony się w ten sposób umówiły, bądź też np., gdy proces toczył się o nieruchomość i dla łatwiejszego gromadzenia dowodów łatwiej było go prowadzić w miejscu położenia nieruchomości.

37. ACTIO.
Actio jest podstawowym terminem prawniczym Rzymian i oznaczało ogół działań prawniczych. Był to ogół czynności procesowych dotyczących zarówno powoda jak i pozwanego sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej. Można, więc stwierdzić, że actio w szerokim znaczeniu to działanie, czyn, rozprawa sądowa w węższym zaś czynność o charakterze procesowym (skarga / powództwo).
Wg, Celsus Actio jest prawem sądowym dochodzenia tego, co się komuś należy. W procesie legisakcyjnym actio było działaniem podejmowanym przez wszystkich uczestników postępowania a w procesie formułkowym przez actio określano ogół czynności powoda. W ten sposób sprecyzowano actio jako skargę czy też powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego.

38. CHARAKTERYSTYKA PROCESU LEGISAKCYJNEGO.
Proces legisakcyjny jest najstarszym procesem rzymskim i służył do ochrony praw prywatnych a był wprowadzony w celu zahamowania samopomocy poprzez zastosowanie odpowiednich praw. Nazwa pochodzi od słów lex i actio i choć trudno jest określić początki stosowania tego procesu dosyć dokładnie dowiadujemy się o nim z przekazów Gaiusa. W związku z faktem, iż proces ten mógł być stosowany tylko i wyłącznie w sprawach określonych w obowiązujących ustawach a unormowania prawne w owych czasach były niezwykle rzadkie proces ten miał wąski zakres stosowania. Postępowanie w procesie legisakcyjnym było ustne i bardzo sformalizowane - polegało w pierwszej fazie na wygłaszaniu ściśle określonych formułek procesowych i dokonywaniu określonych gestów. Najmniejszy nawet błąd doprowadzał do przegrania całości procesu a zasada Bis de eadem re agere non licet uniemożliwiała powtórnego dochodzenia swych praw. Zaznaczyć także należy, że proces ten został stworzony wyłącznie dla Rzymian i z biegiem lat stawał się on bezużyteczny. Proces ten miał wiele odmian takich jak, legis actio per iudicis postulationem, legis actio per condictionem, legis actio sacramento, legis actio per pignoris capionem. Procesy legisakcyjne były niezwykle kosztowne (wymagały złożenia zabezpieczenia (ofiary) przed procesem która podlegała zwrotowi dla zwycięzcy i konfiskacie dla przegranego co było niejednokrotnie powodem że tylko ludzie zamożni mogli z niego korzystać a i ci bali się o stratę większej wartości zabezpieczenia na skutek błędu formułkowego niż mogli odzyskać. Proces legisakcyjny z biegiem lat został wyparty przez proces formułkowy bardziej dostosowany do zmieniających się warunków społeczno - gospodarczych.

39. RODZAJE LEGISAKCJI.
Proces legisakcyjny przybrał ostatecznie 5 form i tak wyróżniamy : legis actio sacramento, legis actio per condictionem, legis actio per iudicis postulationem - obie służyły do rozstrzygania sporów pomiędzy stronami procesu oraz legis actio per manus iniectionem, legis actio per pignoris capionem jako procesy egzekucyjne. Wszystkie te odmiany oparte były na trudnej sztuce formułek i gestów procesowych w których najmniejszy nawet błąd przepłacany był przegraną całego procesu.

40. ACTIONES IN REM I ACTIONES IN PERSONAM
Actiones in rem czyli forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczą w szczególności zaś prawa własności. W procesie takim jak i w większości procesów legisakcyjnych konieczna była obecność wszystkich stron sporu ( brak zastępstwa procesowego) oraz rzecz lub symbol tę rzecz reprezentujący która była przedmiotem sporu. Sam proces opierał się na wygłaszaniu ściśle określonych formułek i gestów nad prawidłowością których czuwał sędzia powoływany w ciągu 30 dni od daty zawiązania się sporu. Rzecz sporna w czasie trwania procesu była deponowana bądź to u jednej ze stron bądź też u osób postronnych (sequester). Strony musiały przed przystąpieniem do procesu złożyć sacramentum (określonej wartości rzeczy) celem zabezpieczenia procesowego. Sędzia w wyroku orzekał które sacramentum przepada (strona przegrana) a które podlega zwrotowi. Podobny charakter miał proces legisakcyjny legis actio sacramento in personam z tą tylko różnicą że służył on do dochodzenia należności o charakterze osobistym.

41. ACTIONES UTILES
Actiones utiles czyli powództwa analogiczne były formą skarg pretorskich. Powództwa analogiczne polegały na rozszerzeniu ochrony procesowej poprzez przyznawanie określonej grupie osób praw osób znajdujących się w podobnej sytuacji. Powództwa takie doprowadziły do możliwości zastępstwa procesowego w procesie formułkowym. Skargi analogiczne stosowane były wtedy gdy brak było jakiejś wymaganej przez ius civile przesłanki odpowiedzialności.

42. ACTIONES IN IUS - IN FACTUM (CONCEPTAE)
Pretorowie w swojej działalności prawniczej opierali się na prawie in ius. Gwałtowny wzrost gospodarczy, terytorialny, społeczny doprowadził do sytuacji w której prawo pozostawało w tyle za zmianami społeczno-ekonomicznymi. W związku z powyższym pretorowie rozpoczeli samodzielną działalność jurysdykcyjną polegającą na wprowadzaniu w życie m.in. Actiones utiles (powództwa analogicznego) czy też actiones in factum conceptae tj. ochrony procesowej za pomocą formułek osnutych na faktach. Taki stan faktyczny który nie znajdował odbicia w ius civile podlegał ocenie samego pretora który wydawał wyrok. Tak więc Actiones in factum jest to udzielenie przez pretora skargi nie opartej na prawie lecz na fakcie który miał miejsce a który winien uzyskać ochronę ze względu na zasady słuszności.

43. KONKURENCJA SKARGI (ACTIONES)
W odróżnieniu od procesu legisakcyjnego w którym każda skarga miała przydzieloną sobie formułkę w procesie formułkowym w którym istniała dowolność formułowania skargi pojawił się problem doboru odpowiedniej formuły z licznych które przysługiwały w danej sytuacji. Czasami dla ochrony jakiegoś uprawnienia prawo przewidywała wiele powództw. Była to tzw. konkurencyjność skargi. Powód mógł w dowolny sposób dobrać sobie jakąś actio. W związku z powyższym narodził się problem czy te actio należy kumulować czy też wykluczać. Strona zmuszona została do ścisłego określenia actio do momentu zakończenia pierwszej fazy procesu (in iure) a więc do litis consestatio. Po tym momencie wszelkie dalsze następstwa mogły wynikać już tylko i wyłącznie z określonej wcześniej actio.

44. ACTIONES POENALES.
Actiones poenales a więc skargi penalne miały miejsce przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa celem wyegzekwowania przez poszkodowanego pewnych kwot tytułem kary prywatnej od sprawcy przestępstwa. Przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa miało bardzo istotne znaczenie miał podział powództw. Actiones poenales nie mogła być stosowana wobec dziedziców sprawcy mogła być stosowana przez dziedziców poszkodowanego.
45. SKARGI ODSZKODOWAWCZE I PENALNE.
Przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa miało bardzo istotne znaczenie miał podział powództw. Generalnie powództwa dzielono na actiones poenales czyli skargi penalne które miały za zadanie wymierzenie kary prywatnej (najczęściej wyegzekwowanie kwoty pieniężnej od sprawcy przestępstwa) oraz actiones rei persecutoriae których celem było pokrycie przez sprawcę wyrządzonej szkody. Niektóre skargi mogły pełnić rolę podwójną (actiones mixtae) a więc zmierzały one zarówno do pokrycia szkody jak i ukarania sprawcy.

46. ACTIO POPULARIS.
Skarga którą mógł wnosić każdy obywatel. Taka skarga z tytułu zniszczenia jakiejś rzeczy nie była ograniczona terminem jednak w przypadku skargi z tytułu uszkodzenia ciała człowieka wolnego lub w przypadku jego śmierci była ograniczona terminem rocznym.

47. POWÓDZTWO DZIAŁOWE (ACTIONES DIVISORIAE).
W powództwach tego rodzaju sędziemu pr...