21
idei wychowania przez pracę w Polsce. Na takim stanowisku stoi Edmund Fryckowski, który powyższą tezę wypowiedział i uzasadniłl
W dwieście lat później problematyka wychowania przez pracę podjęta została w znacznie szerszym zakresie przez takich myślicieli i działaczy kręgu Komisji Edukacji Narodowej, jak: Grzegorz Piramowicz, Antoni Popławski, Adolf Kamieński, Hugo Kołłątaj i inni, którzy w pewnym sensie mogą być uznani za prekursorów pedagogiki pracy.
Oni właśnie, wprowadzając elementy kształcenia zawodowego do szkół dla chłopców, głównie synów mieszczan, postulowali to, co dziś nazwalibyśmy kształceniem politechnicznym (ogólnotechnicznym).
Mimo że w czasach Komisji Edukacji Narodowej idea wychowania przez pracę i przygotowania młodzieży do pracy w gospodarstwie przybrała już treści konkretne, to jednak ich realizacją zajął się dopiero Stanisław ~taszic. Głównie jemu właśnie zawdzięczamy koncepcję i realizację idei kształcenia zawodowego oraz wychowania przez pracę zgodnie z potrzebami gospodarki kraju. W trosce o przygotowanie wysoko kwalifikowanych kadr dla rozwijającego się przemysłu i rolnictwa Staszic przyczynił się do powstania Instytutu Agronomicznego i Instytutu Weterynaryjnego w Marymoncie, założył Akademię Górniczą w Kielcach, Szkołę Górniczą w Dąbrowie Górniczej oraz stworzył podwaliny pod utworzenie Politechniki Warszawskiej, Szkoły Inżynierii Ogólnej Cywilnej Dróg i Mostów, Instytutu Agronomii, Instytutu Głuchoniemych, Szkoły Lekarskiej i innych. Inicjował także powstanie licznych szkół rzemieślniczych, rękodzielniczych i rolniczych w miastach i na wsiach. Dążył do upowszechniania i upraktycznienia szkolnictwa elementarnego i średniego oraz inspirował rozwój rzemiosła. W okresie jego działalności powstały "szkoły niedzielne" w wielu ośrodkach kraju, w tym w Warszawie, Lublinie, Płocku, Siedlcach, Łowiczu, Radomiu, Kielcach, Hrubieszowie, Pułtusku, Łomży i Szczuczynie [180]. Dzięki Staszicowi realnych treści i kształtów zaczęła nabierać relacja: człowiek - wychowanie - praca. Z tego też względu Staszica nazywamy ojcem polskiego szkolnictwa zawodowego.
W XIX w. problematyka należąca do dziedziny zwanej dziś pedagogiką pracy żywo interesowała, z jednej strony, licznych przedstawicieli pozytywizmu, głoszących między innymi hasła "pracy organicznej" i "pracy u podstaw", z drugiej zaś strony, twórców marksizmu. Poważną rolę odegrały poglądy Karola Marksa
I E. Fryckowski: U źródeł idei wychowania przez pracę w polskiej myśli społecznej i filozoficznej, w: "Studia Pedagogiczne" nr 8 pod red. Z. Wiatrowskiego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, 1982, s. 108.
22
i Fryderyka Engelsa, aczkolwiek wywoływały one także liczne kontrowersje. Interesujące były też zapatrywania i dążenia twórców różnych odmian szkoły pracy, w tym głównie G. Kerschensteinera z Niemiec i 1. Deweya z USA, ale także P.P. Błońskiego w ZSRR, H. Rowida w Polsce i innych. Będzie o nich mowa w dalszych rozważaniach niniejszego opracowania.
Pod koniec XIX wieku wyodrębniają się nowe dziedziny wiedzy naukowej, w tym nauka o pracy. Twórcą tej szczególnej nauki był Wojciech Jastrzębski, który w 1857 r. opublikował Rys ergonomii, czyli nauki o pracy i tym samym zapoczątkował nowy, w pełni humanistyczny nurt badań nad pracą ludzką2. Z początkiem XX wieku Stanisław Brzozowski wypracował własną, oryginalną koncepcję tzw. "filozofii pracy i swobody" zwanej również "filozofią czynu i pracy". Głównym jej założeniem była teza o zależności rzeczywistości zewnętrznej od ludzkiej działalności. "Świat nie jest gotowy, lecz staje się; człowiek nie poznaje go, lecz tworzy" - oto wymowa ogólna wspomnianej koncepcji [22]. Nieco później Karol Adamiecki (obok F.W. Taylora i H. Fayola) tworzy teoretyczne podstawy organizacji i zarządzania (zwane wcześniej naukową organizacją pracy), a Tadeusz Kotarbiński zapoczątkowuje "szkicami praktycznymi" (1913) rozwój prakseologii, tj. nauki o sprawnym działaniu [84].
W latach międzywojennych w Polsce omawiana problematyka znalazła się w centrum uwagi Władysława Przanowskiego, Wiktora Ambroziewicza, Władysława Spasowskiego, Henryka Rowida, Stanisława Karpowicza i innych propaga
torów wychowania przez pracę oraz kształcenia politechnicznego. Z tego okresu pochodzi także szereg prac, np. Szkoła a gospodarstwo narodowe Leona Władysława Biegeleisena.
W pierwszych latach powojennych najwięcej uwagi poświęcono tworzeniu nowego szkolnictwa zawodowego, przy czym ze zrozumiałych względów dominowały prace organizacyjne oraz programowe. Dopiero od lat sześćdziesiątych można wyraźniej dostrzec początki wyodrębniania się nowej dyscypliny pedagogicznej: pedagogiki pracy. Rola inicjatora i organizatora tej sfery badań przypadła prof. dr. Tadeuszowi Nowackiemu3.
2 Narodziny nauki o pracy omawia szczegółowo J. Bańka w książce: Narodziny filozofii
nauki o pracy w Polsce. Warszawa 1970.
3 T. Nowacki: Szkic do historii pedagogiki pracy, w: Nowy wymiar edukacji zawodowej
i ustawicznej. Tom pierwszy - okolicznościowy pod redakcją H. Błażejowskiego. Byd
goszcz 1998.
23
1.2. Przedmiot, zadania i działy pedagogiki pracy oraz dominujące
tereny badań
Dzisiaj dla oznaczenia treści omawianych w niniejszym opracowaniu stosuje się szereg nazw podobnych i pokrewnych treściowo. W szczególności używa się nazw: pedagogika gospodarcza, pedagogika przemysłowa, pedagogika szkoły zawodowej, pedagogika zawodowa, pedagogika zakładu pracy i wreszcie - pedagogika pracy.
Nazwa pierwsza: pedagogika gospodarcza upowszechniła się w krajach zachodnich. Ma ona także w Polsce określoną tradycję, już bowiem w okresie międzywojennym ukazała się praca Leona W. Biegeleisena pod znamiennym tytułem: Szkoła a gospodarstwo narodowe. Zarys gospodarczej polityki szkolnej. W 1967 r. na łamach "Kwartalnika Pedagogicznego" (nr 4) Karl Abraham ogłosił rozprawkę: Pedagogika ogólna a pedagogika gospodarcza, w której wyróżnia w ramach pedagogiki gospodarczej 4 grupy problemów:
1) znaczenie wychowania gospodarczego dla kształtowania osobowości,
2) instytucjonalne i organizacyjne uporządkowanie wychowania gospodarczego,
3) stosunki między kulturą, wychowaniem a gospodarką, .
4) problemy porównawczej pedagogiki gospodarczej i odpowiadające im 4 kie
runki badań:
- działalność pedagogiczna w szkołach zawodowych,
- działalność pedagogiczna w zakładach pracy,
- wykształcenie zawodowe dorosłych,
- prawo i administracja wychowania gospodarczego.
Według T. Nowackiego "dla pedagogiki gospodarczej stanowiskiem wyjściowym jest wyodrębnienie wszystkich związków łączących zjawiska wychowawcze z procesami gospodarczymi". W szczególności "pedagogika gospodarcza" śledzi obustronne relacje: "wpływ wychowania na zmiany w procesach gospodarowania oraz wpływ przemian gospodarczych na procesy wychowawcze" [127, s. 16 i 17].
Nazwa "pedagogika zawodowa" przyjęła się głównie w byłych krajach socjalistycznych - w Związku Radzieckim, Czechosłowacji i NRD, chociaż dzisiaj coraz częściej stosowana jest w różnych krajach, raczej doraźnie, bez próby uzasadnienia.
24
Na gruncie polskim upowszechnia się nazwa ostatnia: pedagogika pracy. Nazwę tę formalnie uznała Rada Naukowa Instytutu Kształcenia Zawodowego na swym pierwszym posiedzeniu w 1972 r. Oczywiście, nawet najlepsza nazwa może pozostać na papierze, jeśli nie pójdą za nią dostatecznie ważkie treści i działania.
Pedagogikę pracy przyjęło się określać jako subdyscyplinę naukową, której przedmiotem badań są pedagogiczne aspekty relacji: człowiek - wychowanie - praca.
Z tak sformułowanego określenia wynika, że o przedmiocie pedagogiki pracy stanowią te wszystkie układy i związki przedmiotowo-treściowe, przez które nade wszystko przewija się idea przygotowania człowieka do pracy zawodowej, ale także idea pomyślnego oraz wielostronnie skutecznego udziału człowieka w tej pracy. ,
Konkretyzując tę myśl można stwierdzić, że: ~rzez pedagogikę pracy ro
zumieć będziemy tę dyscyplinę pedagogiczną, której przedmiotem zainteresowań i badań naukowych są problemy wychowania przez pracę, kształcenia ogólnotechnicznego, orientacji, poradnictwa i doradztwa zawodowego, edukacji prozawodowej, kształcenia i wychowania zawodowego, kształcenia usta
wicznego doroslych oraz problemy oświatowe i wychowawcze zakładu pracy1
Tak więc problematyka badawcza pedagogiki pracy jest bardzo obszerna. Obejmuje zagadnienia, które stanowią przedmiot zainteresowań pedagogiki ogólnej i innych dyscyplin pedagogicznych, ale ma też pokaźny zestaw problemów swoistych, skupionych wokół:
- sylwetki człowieka, jakiego chcemy wychować,
- zadań zawodowych, jakie będzie wykonywa~ absolwent określonej szkoły zawo
dowej,
- treści, metod i środków kształcenia, dokształcania oraz doskonalenia zawodowe
go,
- warunków osobowych i materialnych przygotowania człowieka do pracy,
- skuteczności kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego,
- skuteczności działań wychowawczych w miejscu pracy.
Wymienione zagadnienia, odpowiednio pogrupowane z racji ich rozległości i złożoności oraz występowania w doświadczeniu wszystkich .ludzi, przyjęto traktować jako wielkie obszary problemowe lub po prostu działy pedagogiki pracy, odpowiadające kolejnym etapom życia człowieka i nazywać je w skrócie: kształcenie i wychowanie przedzawodowe, kształcenie prozawodowe, kształcenie zawodowe oraz kształcenie ustawiczne dorosłych.
25
A. Kształcenie przedzawodowe
Kształcenie przedzawodowe, utożsamiane niekiedy z pedagogiką przedzawodową, obejmuje to wszystko, co decyduje o rozwoju jednostki w okresie poprzedzającym systematyczne kształcenie zawodowe i co pomaga jej w dokonywaniu wyboru zawodu zgodnie z warunkami osobistymi i potrzebami społecznymi.
W sferze tej mieści się kształcenie ogólne, widziane jako podstawa kształcenia zawodowego, wychowanie przez pracę realizowane w domu rodzinnym, w przedszkolu i w szkole ogólnokształcącej (szczególnie w szkole podstawowej i w gimnazjum), kształcenie ogólnotechniczne, jak również preorientacja oraz orientacja i poradnictwo zawodowe.
B. Kształcenie prozawodowe
Kształcenie prozawodowe obejmuje te działania edukacyjne, w następstwie których uczący rozpoznaje ogólne właściwości zawodów i pracy zawodowej, zbliża się do problemów pracy człowieka, wykształca ogólne właściwości postawy zawodowej, przymierza siebie do przyszłej roli zawodowej, uzyskuje określone przyuczenie do zawodu, jednak nie uzyskuje kwalifikacji zawodowych. Podstawowym terenem kształcenia prozawodowego staje się liceum profilowane zawodowo.
C. Kształcenie zawodowe
Kształcenie zawodowe, jako obszar problemowy utożsamiany niekiedy z pedagogiką zawodową, obejmuje kształcenie ogólnozawodowe i specjalistyczne, realizowane w różnych instytucjach kształcenia zawodowego (głównie w szkole zawodowej i w zakładzie pracy), prowadzące do uzyskania kwalifikacji zawodowych i warunkujące dobrą przydatność zawodową, wysoką wydajność pracy i zadowolenie z jej wykonywania. W sferze tej mieści się cała struktura treści dydaktycznych, a więc: cele, treści i programy kształcenia i wychowania zawodowego, proces kształcenia :aawodowego, formy, metody i środki kształcenia zawodowego, warunki skuteczności i wyniki kształcenia, w tym zagadnienia powodzeń i niepowodzeń szkolnych uczniów szkół zawodowych oraz losów i przydatności zawodowej absolwentów, wreszcie poradnictwo zawodowe oraz struktura i organizacja
26
kształcenia zawodowego w Polsce i w świecie, jak również szeroko rozumiana problematyka wychowawcza szkoły zawodowej.
D. Kształcenie ustawiczne dorosłych
Dany dział obejmuje problemy oświatowe i wychowawcze ludzi pracujących, a szczególnie doskonalenie zawodowe pracowników w całym okresie ich aktywności zawodowej, prowadzące do nieustannego wzbogacania osobowości i do mistrzostwa w zawodzie. Ten dział pedagogiki pracy skupia także problemy adaptacji społeczno-zawodowej, identyfikacji z zawodem i z zakładem pracy, stabilizacji zawodowej, jak również problemy stosunków międzyludzkich w zakładzie pracy, wreszcie problematykę zadań humanizacyjnych współczesnego zakładu pracy. Dla tego działu istotna jest teza, że miejsce pracy staje się znaczącym ośrodkiem kształcenia ustawicznego i środowiskiem wychowawczym.
Każdy z wymienionych działów pedagogiki pracy doczekał się już wielu cennych opracowań pióra jej znaczących reprezentantów.
W tematyce kształcenia przedzawodowego na podkreślenie zasługują prace T. Nowackiego na temat wychowania przez pracę i kształcenia politechnicznego [122, 123, 124], ale także interesujące opracowania W. Szczerby [191], S. Szajka [188] i R. Polnego [155], wreszcie opracowania S. Baścika [12], W. Rachalskiej [161], E. Podoskiej-Filipowicz [153] i innych autorów dotyczące orientacji i poradnictwa zawodowego. W tym dziale zaakcentowania domaga się też praca E. Podoskiej-Filipowicz, określająca istotę i zakres kształcenia przedzawodowego.
Problematyka kształcenia prozawodowego jest dopiero określana, mamy bowiem do czynienia z nową kategorią nazewniczą, upowszechnianą głównie przez autora Podstaw pedagogiki pracy w związku z reformą systemu edukacji w Polsce. Pierwsze rozleglejsze rozważania z danego zakresu opublikował autor w 1999 r. - na łamach 7 numeru "Szkoły Zawodowej" [Kształcenie przedzawodowe, prozawodowe i zawodowe w nowym systemie edukacji w Polsce].
W problematyce kształcenia zawodowego doskonałe kompendium wiedzy stanowią niewątpliwie Podstawy dydaktyki zawodowej T. Nowackiego [125]. Ten obszar problemowy wzbogacają: 100-tomowa Biblioteka Kształcenia Zawodowego, cenne opracowania K. Korabiowskiej-Nowackiej [83], S. Kaczora i Z. Wia
trowskiego [91], K. Czarneckiego [30] i Z. Kołkowskiego [80] oraz doroczne wydawnictwa IKZ związane z Ogólnopolskim Seminarium Pedagogiki Pracy, pod
27
seryjnym tytułem: Szkoła - Zawód - Praca [195]. Ten dział wzbogacają także liczne wydawnictwa zagraniczne.
Czwarty dział problemowy - początkowo nazywany pedagogiką zakładu pracy - w literaturze polskiej bliżej scharakteryzował B. PIeśniarski w pracy pt.: Pedagogika w działalności zakładu pracy [150]. Z kolei znaczącą postać tej problematyce nadali: J. Poplucz, który w pewnym okresie opowiadał się nawet za odrębnym traktowaniem tej dziedziny wiedzy pedagogicznej [156], J. Baran [11], S. Kowalewska [86], J. Kulpińska, J. Nowak [132], A. Radziewicz-Winnicki [163], T. Sosnowski [179] oraz socjolodzy i psycholodzy pracy, w tym głównie A. Sarapata [175, 176], K. Doktor, J. Sztumski [196, 197] i X. Gliszczyńska [57-59].
Niemniej na szczególne podkreślenie zasługują pozycje dotyczące bezpośrednio kształcenia ustawicznego pracujących, w tym H. Chwiałkowskiego [26], A. Cieślaka [27], R. Gerlacha [54], S. Kaczora [72], T. Nowackiego [130], S. Su
chego [185], Z. Wiatrowskiego [218] i R. Wroczyńskiego [227]. .
Do sygnalizowanych wyżej działów pedagogiki pracy dochodzą jeszcze zagadnienia związane z teoretycznymi i metodologicznymi podstawami tej młodej dyscypliny pedagogicznej, w tym rozważania ogólne na temat pracy człowieka, zagadnienia zawodoznawcze1 teoretyczne podstawy kształcenia i doskonalenia zawodowego, metody, techniki i narzędzia badań stosowane w pedagogice pracy oraz procedury i metodyki badań.
Do najbardziej typowych terenów badawczych pedagogiki pracy należą:
- dom rodzinny, przedszkole i szkoła oraz inne ośrodki wychowania przez
pracę i kształtowania osobowości młodego człowieka,
- szkoły i inne ośrodki (instytucje) wychowania spełniające funkcję przygotowania młodzieży do świadomego wyboru zawodu (dom rodzinny, szkoła ogólnokształcąca, organizacje młodzieżowe, środki masowego przekazu itp.),
- szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze realizujące proces przy
gotowania do pracy zawodowej (w tym zakłady pracy),
- ośrodki kształcenia ustawicznego pracowników, w tym szkoły dla pracujących, kursy i studia podyplomowe, zakłady pracy i organizacje społeczne prowadzące różne formy ustawicznego upowszechniania oświaty zawodowej,
- ośrodki prowadzące badania nad organizacją i skutecznością kształcenia
i doskonalenia zawodowego,
- zakłady pracy traktowane jako znaczące środowiska wychowania.
Na zakończenie tej części rozważań można wstępnie stwierdzić, że pedago
gika pracy jest wprawdzie dyscypliną młodą, lecz w Polsce coraz bardziej docenia
28
ną, utrwalającą swoją pozycję. Społecznie doniosły jest przedmiot jej badań, wy...
leopardg