Temat nr 2 z lit. po 1939r, poezja wojenna K. K. Baczyńskiego i T. Gajcego. Część 2:
TADEUSZ GAJCY (1942-44)
Z Matuszewskiego, Lit. polska 1939-1991:
Ur. W Warszawie 8 lutego , zdał maturę w czasie wojny (1940) w liceum księży Marianów na Bielanach, studiował polonistykę w podziemnym Uniwersytecie Warszawskim.
Był w zespole „Sztuki i Narodu” (1942-44) . Po śmierci Wacława Bojarskiego i Andrzeja Trzebińskiego został ostatnim redaktorem naczelnym pisma (XI 1943- 1944).
16 VIII 1944 zginął w powstaniu z przyjacielem Zdzisławem L. Stroińskim
Wydał 2 zbiory utworów jako Karol Topornicki
· Widma 1943
· Grom powszedni 1944
Napisał sztukę p.t. Homer i Orchidea
1963 r.- Utwory wybrane, wstęp Lesława Bartelskiego
***
Gajcy podobnie jak Baczyński przeżywał konflikt miedzy pociągiem do poezji piękna a koniecznością poety- żołnierza. Wyrażone zostało to np. w utworze Wczorajszemu.
Jego poezja jest bardziej niż Baczyńskiego wizyjna, odrealniona- np. poemat Widma.
· Trafne podpatrzenie mechanizmów snu- asocjacje (Traugutt wychodzący z gromnicy)
Pragnienie odrealniania w młodej poezji wojennej można tłumaczyć dwojako:
- upodobanie do utworów katastrofistów z lat 30
-Obrona przed okupacyjną trudną rzeczywistością, dosłownością ( - potrzeba chociaż wewnętrznej „ucieczki”).
W utworach pierwszych lat po wojnie u pisarzy tendencje wręcz odwrotne- do konkretności, prostoty.
Cechy poezji Gajcego:
· Przekształcone, uwspółcześnione motywy biblijne i z mitologii greckiej
(Ballada o stajence)
· Fantastyka i groteska (Widma)
· Dramatyzacja formy poetyckiej- pozorowany dialog, w ten sposób autor ukazuje odbywający się w nim konflikt postaw!- przemawia do siebie „wczorajszego”.(Wczorajszemu)
Do potomnego
- testament poetycki, przesłanie do potomności, refleksja o czyhającej śmierci.
Cechy cd. ze Święcha Literatura polska w latach II wojny światowej:
· Ujawnianie żarliwości religijnej i pociągu do mistyki z jednoczesnym upodobaniem do groteskowości (- Widma)
· żal za utraconym dzieciństwem
· utwory o miłości (Miłość bez jutra), o przyjaźni (Przyjacielowi w drodze)
· Gajcy pisał o „nadprzyrodzonym wymiarze ludzkiej egzystencji” (słowa Święcha)
Dodatkowe informacje ze wstępu do T. Gajcy Wybór poezji. Misterium niedzielne, opracował Stanisław Bereś, BN Wrocław 1992
-ojciec Tadeusza ślusarzem, matka akuszerką
-nazwisko od przodków przybyłych z Węgier, aż do 1939 używał go- jak ojciec- w kilku wersjach : Gajc, Gajczy, Gaycy i Gajcy ( mimo ze od 1935 sądownie ustalono jedna wersję, Gajcy)
-urodził się w biednej dzielnicy zamieszkanej głównie przez ubogich Żydów, niedaleko cmentarza Powązkowskiego- widział przez okna domu kondukty żałobne.
- później rodzina przeprowadziła się do innej dzielnicy (Marymont), ze względu na zajęcia rodziców Tadeusz głównie wychowywany przez bardzo religijną babcię, był ministrantem.
-jego żarliwa i głęboka wiara stanie się w przyszłości trwałym fundamentem jego osobowości (cyt. Za Beresiem)
- w rodzinie także zainteresowania artystyczne: matka wielbicielka poezji Słowackiego, ojciec amatorsko układał wiersze, wuj tancerzem w Teatrze Wielkim, w Paryżu po 1926r uzyskał rozgłos jako Stanley Barry
-przed wybuchem II wojny coraz głębsze zainteresowanie Tadeusza literaturą, pierwsze próby poetyckie i prozatorskie- kontemplacje religijne i pejzażowe (Bereś), np. poemat Ziemia
-na podstawie tzw. małej matury przyjęty do liceum.
-Po wybuchu wojny zgłosił się do władz wojskowych z prośba o wcielenie do armii, odmówiono, wyruszył za rozkazem płk. Romana Umiastowskiego wyruszył 2. września z Warszawiakami na wschód- napisał wspomnieniowe opowiadanie z tego okresu p.t. Cena (1943 r.)- obraz rozprężenia, chaosu organizacyjnego wojsk, bezsensownych marszów i makabrycznych scen z uciekinierami.
Na odmianę – poemat Z dna (1942 r., 11. części) ukazuje bohaterska wizję wojny.
- po zakonspirowanym ukończeniu liceum Gajcy dostaje się do tajnego kompletu polonistycznego UW pod kierownictwem Juliana Krzyżanowskiego. Tu poznał Władysława Bartoszewskiego i Leona Zdzisława Stroińskiego.
-XI/ XII 1941 r. zbliżył się do kręgu działaczy podziemnej organizacji politycznej Konfederacja Narodu, nawiązującej do ideologii ONR- Falangi (skrajnej prawicy).
Cytuję: KN uważnie penetrowała środowiska literackie i akademickie, dążąc do wyodrębnienia dynamicznej grupy intelektualno- artystycznej.
-utworzenie czasopisma „Sztuka i Naród”- motto na winiecie 1. numeru:
Artysta jest organizatorem narodowej wyobraźni (parafraza z Promethidiona Norwida)
Do dziś uważane za najambitniejsze pismo kulturalne czasów konspiracji !
Gajcy umieszczał tam swoje wiersze, recenzje, artykuły. Jego pseudonimy to: Karol Topornicki, Witold Orczyk, Roman Oścień, Constat.
Dlaczego tak często zmieniali się redaktorzy Sztuki i Narodu:
Inicjator pisma, Kopczyński, aresztowany I 1943 i osadzony w Majdanku, gdzie po 4.miesiącach zmarł. Wiadomość o tym zbiegła się z akcją składania wieńca pod pomnikiem Kopernika. Brali w niej udział m. in. Gajcy, Stroiński i Bojarski. Gajcy strzelił niecelnie do „granatowego policjanta” (nie podane, czemu). Popłoch wśród poetów. Stroiński osadzony w Pawiaku, postrzelony Bojarski- obecny redaktor- zmarł po 10 dniach. Jego funkcję przejął Trzebiński, lecz po pół roku schwytany z fałszywymi dokumentami i osadzony w Pawiaku jako zakładnik. Rozstrzelany 12 listopada 1943. Gajcy kolejnym redaktorem.
Gajcy jako redaktor:
Będąc redaktorem Gajcy wydał swój tom Grom powszedni. Nawiązał kontakty z krakowskim podziemiem. Pod jego kierownictwem („Topornickiego”) pismo zaczęło przechodzić od publicystyki politycznej do problematyki bardziej literackiej. Redakcyjne obowiązki Gajcego przyspieszyły jego rozwój artystyczny.
„Poważniejszy” debiut Gajcego (poza garścią wierszy w czasie studiów polonistycznych):
---- 1942 r- poemat Z dna
---- baśniowo- balladowy cykl Wiersze niewymierne
W „Sztuce i Narodzie”: 1942 r: Wczorajszemu
1943 tom Widma
1943r: trzy opowiadania : Twarzą w noc (fragment), Cena, Paweł, początek powieści p.t. Trzy śmierci
25 X 1943- napisał groteskę poetycka Misterium Niedzielne
4.XII 1943 - dramat sceniczny Homer i Orchidea (3. akty)
V. 1944- tom Grom powszedni
1944- ballada Poman i Panna Leśna, poemat Do potomnego (niedługo przed wybuchem powstania)
Kłopotliwa sytuacja materialna Gajcego- zrezygnował z pracy magazyniera w szwalni ubrań damskich, utrzymywany przez rodziców, wspierał ich jedynie drobnymi honorariami za artykuły czy sprzedaż tomików. Niezadowoleni z jego wyboru drogi życiowej.
Narzeczona- 16 letnia Wanda Suchecka. Poznali się przez jej brata Wiktora, który został potem wywieziony do Oświęcimia. W Tadeuszu wzmogło to poczucie odpowiedzialności za nią. Nie miał tez dobrej relacji z rodzicami Wandy, gdyż nie uśmiechało się im wydawać córkę za człowieka bardzo niestabilnego finansowo.
Praca redaktora, organizatorska, żywiołowa twórczość literacka, ww problemy rodzinne--. Zbyt obciążony, nie skończył kompletów polonistycznych.
· Juwenilia (pierwsze utwory):
Najwcześniej zachowane utwory z 1938 r. Np.: Wizja, Pytanie, Rebus, Zwierzę ludzkie.
Wizja: Dywanem złotych liści przyżeglował Anioł / i dotknął mnie swym cieniem. I nagle przystanął. / Gdym krzyknął przerażony, ze boje się śmierci, / złowrogo zalśnił skrzydłem, wzrokiem mnie przewiercił / odchodząc nic nie rzekł, lecz w oczach czytałem: / Niewdzięczny. Już umarłeś, bo cieszysz się ciałem. (1938)
Pytanie- bardzo interesujący wiersz, który mógłby być czytany w gimnazjum czy liceum jako poetycki wyraz rodzenia się w dojrzewającym człowieku pytań o swoje istnienie, tożsamość. Niemalże dosłownie poeta zaznacza, że to okres dojrzewania. Utwór zaczyna wersami: Przeżywam okres dziwny./ Oczy gorączkowo szukają treści w piasku liter, myśl obłędnie krąży w labiryncie zdań. Chciałby po prostu cieszyć się życiem, odczuwaniem: przeszywa mnie wówczas słodka świadomość, ze jestem, ze czuję, patrzę, słucham. Ale wie, że umysłu snującego pytania i dociekania nie ominie: Jutro spojrzę w niebo błękitne i spytam, by dręczyć się dalej: /Kto ja?
Bereś zwraca uwagę na pojawiające się często u młodziutkiego Gajcego poczucie misji pisarskiej, ujawniające się m.in. w eksponowaniu swego talentu, pogardy wobec prostego człowieka, „powoływanie się na wyimaginowana skalę cierpień i przeżyć” ( na pewno..? ciekawe, ile było w tych przeżyciach autentyczności, a ile zmyślenia), patos.
Np. w poemacie Ziemia Gajcy pisze:
[…] Powiewny jak Anioł
Żegluję w bratnym tłumie otępiałych twarzy
Nie idę ku zaciszom, wygodnym przystaniom
„Mieszanina stylów”, postaw u Gajcego:
· Wzorce romantyczno- modernistyczne (wyobcowany artysta- poeta, poszukiwanie metafizyczności i głębi bytu, odcinanie się od prostych ludzi),
· Współczesne mu- chwilowe zainteresowanie futuryzmem- np. w Misterium niedzielnym się to przejawia, skamandrycki witalizm i biologizm (Ziemia, Pytanie- w tym drugim pisze Gajcy, ze porywa kielich radości i pije).
· Wpływy Drugiej Awangardy- nastrojowość, muzyczność wiersza, rustykalne klimaty i rozpoznawalne „rekwizyty”- siano, kijanki, rzeka, stodoły, księżyc- (Na wsi, kołysanka)- wpływ Czechowicza. Także Władysława Sebyły i Czesława Miłosza.
Punkty stałe w mieszaninie stylów. Postaw i konwencji u Gajcego:
Wiara że poezja uwzniośla życie, może je oderwać od tragedii, życiowych uwarunkowań.
Pojawianie się motywu lotu w przestworza, utożsamianego czasem z aktem tworzenia.
Poczucie nietożsamości, rozdarcia miedzy dwoma porządkami: wolność przestrzeni sztuki a ograniczenia ziemi- rzeczywistości. Np. Pytanie- młody poeta pragnie przeniknąć sens swego istnienia, jego związek z całością świata i kosmosu. Pytanie to właściwie proza poetycka.
Wpływ wychowania- cytuję:
(…) jako pewnik przyjął uroszczenia biologii i młodości za zło, a koncepcje życia obróconego ku sprawom doczesnym za grzech. Atmosfera śmierci i pogrzebowego ceremoniału to stałe tło jego dojrzewania.(…)
Jego zdawałoby się infantylny jeszcze świat duchowych olśnień i pierwszych wzruszeń głęboko przepojony jest atmosferą choroby, cierpienia, konania i religijnej ascezy. To zatem, co czasem można brać za syndrom młodzieńczego znudzenia światem i płytkiego Weltshmerzu okazuje się niespodziewanie doznaniem rzeczywiście głębokim i niezatartym
. Stanie się ono wręcz fundamentem przyszłego sposobu odczuwania spraw ziemi i świata.
(- widział, jakie to życie fizyczne kruche)(s. XXXIV)
We wczesnych wierszach Gajcy jakby przygotowuje się do roli piewcy katastrofy (?), w odróżnieniu od katastrofistów subiektywizuje prezentowane wizje, uznaje się za poetę naznaczonego wyrokiem losu:
Pewnego poranka […] was pożegnam, by umrzeć poetą – Wyznanie
W płomieniu się objawia mój tragiczny koniec – Ziemia
· Wiersze niewymierne
Zbiór 9 wierszy napisany w 1942 r.:
Czarne okna, Korale, Jezioro, Ballada o chłopcu przydrożnym, Żebrak smutku, Ballada czarnoksięska, Bajka druga, O szewcu zadumanym , Modlitwa za rzeczy
Opublikowane po raz pierwszy w 1968 r w Utworach wybranych
- nie wiadomo, czy to pomyślany przez autora czy też wiersze „niewymierne”- nie przeznaczone przez niego do druku
-teksty ocenione przez Beresia jako słabsze od tych ze zbioru Widma i Grom powszedni
- „prywatność, spokojny oniryzm, niepokojąca łagodność przyrodniczej scenerii”- słowa Beresia
-kojarzone czasem z twórczością Leśmiana
-rzeczywistość zminiaturyzowana i zinfantylizowana- baśniowe rekwizyty, stworki--. Zdrobnienia.
پ ...
keitii18