Maria Konopnicka (1842 – 1910), oprac. Alina Brodzka
Konopnicka z d. Wasiłowska urodziła się 23 maja 1842 r. w Suwałkach w rodzinie ziemiańskiej. Jej ojciec należał jednak do tzw. inteligencji zawodowej, był prawnikiem.
Kształciła się w domu, w atmosferze surowej obyczajowości i egzaltacji patriotycznej. Rok 1855/56 spędziła na pensji sióstr sakramentek w Warszawie, gdzie poznała Elizę Pawłowską (Orzeszkową).
W 1862 r. wyszła za Jarosława Konopniskiego, dużo od niej starszego.
W czasie powstania wyjechali do Wiednia, bo Maria była w ciąży, a Jarkowi groziło aresztowanie. Wrócili w 1865 r. do Bronowa.
W 1872 r., z sześciorgiem dzieci (!), przenieśli się do wsi Gusin.
Maria próbował stworzyć własny świat, daleki od rygoru dzieciństwa i łatwego życia w dworku.
W 1875 r. wydała pod pseudonimem pierwszy wiersz w piśmie „Kaliszanin”, a potem pisała do „Tygodnika Ilustrowanego” i „Bluszczu” – opinie współczesnych były bardzo przychylne, wypowiedział się nawet Sienkiewicz w Listach z Ameryki.
W 1876 r. przeniosła się z dziećmi do Warszawy. Ojciec nie mógł jej pomóc, bo zmarł nagle.
· z trudnych warunków materialnych zwierzała się w listach Orzeszkowej
· utwory pisane po 1878 r. (wydane w seriach Poezji w 1881, 1883 i 1887 r.) oraz serie Obrazków z 1881 r. (Z przeszłości, Fragmenty dramatyczne) wywołały inwektywy grup szlachecko-konserwatywnych i klerykalnych, a często nawet liberalnych
· musiała wycofać się z pisma dla kobiet „Świt”, gdzie pracowała w latach 1884-86
W 1890 r. Konopnicka decyduje się opuścić kraj, na co złożyły się problemy rodzinne (choroba umysłowa córki) i z władzą (podejrzliwość, silna cenzura, zakaz obchodzenia jubileuszu w 1902 r.).
· nie mogła nigdzie osiąść na stałe, bo mąż – z którym od 1875 r. była w separacji – nie zgodził się na wydanie jej paszportu
· utrzymywała łączność z prasą, wydawnictwami i organizacjami w Polsce i na emigracji
· współorganizowała protest świata przeciw okrucieństwom pruskim we Wrześni (1901), po pruskiej ustawie o wywłaszczeniu (1908) napisała Rotę
W 1902 r. obchodziła w Krakowie i Lwowie jubileusz 25-lecia pracy (w Warszawie zakazano obchodów) i dostała dworek w Żarnowcu na Podkarpaciu, gdzie się przeniosła. Wciąż wyjeżdżała jednak za granicę i uczestniczyła w życiu kraju.
Zmarła, po wieloletniej chorobie serca, 8 października 1910 r. w sanatorium pod Lwowem.
Fragmenty... sprowokowały pierwszy atak na autorkę oraz na ich wydawczynię – Orzeszkową.
· dotyczyły umysłowej i społeczno-obyczajowej emancypacji spod tradycji feudalnej i klerykalnej
· nawet Sienkiewicz był przeciw nim
· zbyt ostro ujmowała nieodwracalność konfliktów klasowych, zbyt mało ufała ewolucyjnej teorii rozwoju społecznego (bo debiutowała w okresie kryzysu pozytywizmu)
Żeromski pisał później, że jego pokolenie ma swego wieszcza w osobie Konopnickiej.
· znała z doświadczenia polską prowincję, dolę chłopów po reformie w 1864 r. oraz Warszawę i miejską nędzę
· utrzymywała dobre stosunki z członkami kół niepodległościowych i socjalizujących
· umiejętnie nawiązywała do spuścizny romantycznej, gł. Słowackiego, Mickiewicza, Hugo: przystosowała frazy romantyczne do pisania o współczesnych problemach i codzienności
Najczęstszym motywem w jej twórczości jest dramat wewnętrznego rozdarcia społeczeństwa, aktualny od wieków, który pełen jest krzywd i buntu.
· np. Z dni smutku, Nie, to nie była grecka kolumnada, Najkrwawsze pole, Czy marzą?, Ty mi się nie dziw, Czy warto?, Noce letnie, Myśli
· różne są ujęcia gatunkowe: liryka refleksyjna, „oda” programowa, narracja fabularna...
· w zakresie metrum Konopnicka odchodzi od sylabowca na rzecz sylabotonizmu
· wierzy w słuszność dążeń wyzwoleńczych ludu i że naród zachował energię patriotyczną
Obrazki (1878-86) zbudowane są w większości na materiale z życia współczesnego.
· np. Wolny najmita, Co pocznie?, Sobotni wieczór, Przed sądem, Bez dachu, Jaś nie doczekał, Chłopskie serce, Z szopką
· bezpośrednio wskazują dramaty ludu: bezdomność, nędza, krzywda moralna
· łączą cechy liryki i epiki: „przedstawieniowość” epicka naruszana jest komentarzami autora
· ich cechy wspólne to: wyraźna fabuła, podobna kompozycja (nowela z aforystyczną puentą)
· wiersz jest na ogół sylabiczny, 11-zgłoskowy, stychiczny lub zwrotkowy, czasem urozmaicony sylabotonizmem
· zarzucano jej, że te utwory to zarzewie konfliktu i buntu, że są zbyt ostre
Od roku 1881 Konopnicka publikowała liryki ludowe.
· np. cykle Wieczorne pieśni, Na fujarce, Z łąk i pól, Łzy i pieśni, Piosenki i pieśni, Na palecie, Po rosie, Z chaty, Pieśni bez echa, Z pola i z lasu...
· Konopnicka nawiązywała do Lenartowicza i Syrokomli, ale wyróżniała się też na ich tle
· nie chciała badać z zewnątrz obyczajów ludu, ale wejść do ich wnętrza
· przeżycia chłopów podnosiła do rangi tragizmu, dotąd mu niedostępnej
· poszerzyła tematykę, ukazując ostre kolizje między dworem a ludem i wewnątrz gromady, wątki gadek i legend i inne
· ludowość polega na wprowadzeniu tematów i ocen z kręgów chłopskich, ludowych porównań, metafor i urozmaicaniu sylabotoniku komponentami sylabicznymi (np. refreny)
Poemat Imagina (publikowany fragmentami w latach 1886-90) świadczy o ciągłym nawiązywaniu poetki do nurtu romantycznego, a konkretnie – poematu dygresyjnego.
· przedstawia biografię duchową bohatera – Lucyla
· bohater jest odrealniony (vs. Beniowski), wręcz traktuje się go jako metaforę – symbolizuje starcie poetyckich marzeń z trywialnością i grozą świata
· Lucyl walczy z Megistelejdą-Imaginą, która łudzi go poezją, a skrywa okrucieństwo
· dygresje dotyczą sytuacji kraju, protestują przeciw niewoli, głoszą wyzwolenie mas, oskarżają Watykan o zmaterializowanie i przymierze z wrogami wolności narodów
Pod koniec lat 80. jej twórczość stała się wszechstronna, pisała poezję, tłumaczenia poetyckie i prozaiczne, nowele, szkice i obrazki, eseje i zbiory krytycznoliterackie.
Od 1884 r., a gł. w latach 90. pisała też dla młodzieży i dzieci.
Na temat przypadkowych utworów – często były punktem wyjścia do rozważań o realizmie, tendencji, kompozycji czy narracji w powieści i noweli.
Na temat wybitnych polskich pisarzy (Kraszewski, Jeż, Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz, Dygasiński, Bałucki, Asnyk) – trafnie wyodrębnia indywidualne cechy ich stylu i artyzmu, podkreślając odrębność swojego stanowiska.
Po roku 1890 wydaje obszerniejsze studia, które składają się w cykle (np. o Krzyżakach, 1900) i zajmuje się romantykami (gł. Mickiewicz, np. Mickiewicz, jego życie i duch, 1899; ale też Lenartowicz, Zaleski czy Słowacki, np. O „Beniowskim”, 1911) i literaturą obcą.
Konopnicka jest odkrywcza, często polemizuje (np. w kwestiach patriotycznych), jest wrażliwa na walory artystyczne dzieł. Dużo jej wniosków jest aktualnych do dziś.
Minusem jest impresyjność stylu, która prowadzi ją czasem do egzaltacji zniekształcającej sądy.
W latach 90. mamy do czynienia z dwoma zjawiskami:
· rozwinęły się ruchy robotnicze dążące do emancypacji społecznej swojej warstwy
· nastąpiła polaryzacja stanowisk względem wyzwolenia narodowego (z jednej strony partie robotnicze, a z drugiej – burżuazyjne)
Konopnicka potępiała wyzyskiwanie patriotyzmu ludu przez partie rządzące, ale nie wiedziała do końca jak połączyć emancypację społeczną i narodową.
· zachęcała do jednomyślnej akcji wyzwoleńczej wszystkich klas (Śpiewnik historyczny)
· z drugiej strony ukazywała fakty, które przeczyły tym solidarystycznym złudzeniom
· wahania te widać w dramacie Prometeusz i Syzyf (1892)
· wciąż jednak pisze radykalnie demokratyczne utwory: Trzeci Maj, Ave, Patria!
W sprawach religii wciąż jest krytyczna wobec dogmatów wiary, kleru i Watykanu.
Pisze wiersze inspirowane wędrówkami: cykle Italia, Drobiazgi z podróżnej teki.
Wzrasta poczucie wagi słowa i dyscyplina składni. Doskonali wiersz sylabiczny, sylabotoniczny, sonet (Na drodze, sonety prowansalskie), stylizację balladową (Prześliczna Maud), miesza układy zwrotkowe i rytmiczne (cykl Madonna).
Nie zyskały takiej sławy jak poezję, bo (1) było większe zapotrzebowanie na „poetę okresu”, (2) rozwijała się wtedy powieść Prusa, Orzeszkowej, Sienkiewicza...
Pierwsze dzieło prozatorskie to słabe Wrażenia z podróży (1884) do Austrii, Włoch i Szwajcarii.
W 1888 r. wyszły Cztery nowele (Michał Duniak, Ultimus, Wojciech Zapała, Pod prawem).
· czerpie w nich z Kraszewskiego, Hugo, próbuje odnowić konwencjonalne motywy
· na minus: za długie opisy, dysproporcja członów kompozycyjnych, zbyt zawiłe intrygi
· na plus: efektowne dialogi, nowe pomysły charakterystyki wewnętrznej
Kolejne zbiory to: Moi znajomi (1890), Na drodze (1893), Nowele (1897), Ludzie i rzeczy (1898), Na normandzkim brzegu (1904).
Najczęściej tworzy studia portretowe ludzi „nizin”.
Koncentruje się na realistycznej dyscyplinie gatunku.
· w fabule: dobór motywów tematycznych, faktów i postaci
· w strukturze i narracji
· pomija zupełnie fantastykę, a nawet baśniowość folklorystyczną oraz intrygi
Bardzo urozmaica kompozycję: od półreportażu o dramatycznej puencie (Obrazki więzienne) i studiów środowiskowych (Nasza szkapa, Mendel Gdański, Z włamaniem, Miłosierdzie gminy), przez nowele (Anusia, Józefowa, Banasiowa), po utwory o dużym napięciu akcji dramatycznej (Krysta, Panna Florentyna).
Cechy prozy Konopnickiej:
· często dominantę stanowi nie opis, ale dialog ludowej postaci z narratorem, który często jest utożsamiany z autorem i prowokuje rodzaj spowiedzi bohatera
· język bohaterów opiera się na gwarach Podkarpacia, Kielecczyzny, w-wskich przedmieść
· często wprowadza narratora dziecięcego i ujawnia kontrast między jego naiwnością a grozą faktów (Nasza szkapa, Ze szkoły)
· często operuje kontrastem, niespodziewanym zestawieniem, zmianą nastroju
Dodała do dydaktyzmu lirykę dziecięcą i poezję samą w sobie.
· przywróciła rolę baśni fantastycznej
· wprowadziła motywy świata realnego, gł. wiejskiego
· zerwała z racjonalistycznym i moralizatorskim alegoryzmem bajki dydaktycznej
Najpopularniejsza jest opowieść O krasnoludkach i sierotce Marysi (1896).
W czasie rewolucji 1905-07 autorka dostrzegła i poryw walki wyzwoleńczej, i napięcie walki klas.
· podjęła próbę zrozumienia i ukazania przemian świadomości ludu
· pisała o konfrontacji robotników z panami i ich godności, kiedy woleli ginąć niż prosić panów o łaskę lub nie wysyłali dzieci do organizacji filantropijnych, by nie były „na panów uczone”
· powstał obrazek Żydóweczka...
keitii18