�ydzi w Polsce DZIEJE I KULTURA LEKSYKON REDAKCJA JERZY TOMASZEWSKI ANDRZEJ �BIKOWSKI WYDAWNICTWO CYKLADY WARSZAWA 2001 Copyright � by Fundacja ��ydzi polscy - Dzieje i Kultura" Wydanie pierwsze, Warszawa 2001 Ksi��ka powsta�a dzi�ki wsparciu finansowemu Fundacji Wsp�pracy Polsko-Niemieckiej Praca zbiorowa pod redakcj� Jerzego Tomaszewskiego i Andrzeja �bikowskiego Redaktor prowadz�cy Regina Gromacka Projekt ok�adki Micha� Brzozowski Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki ISBN 83-86859-58-X Wydawnictwo Cyklady Adres do korespondendencji: 04-026 Warszawa 50, skr. poczt. 36 teL/faks (22) 810-71-87 e-mail: info@cyklady.com.pl www.cyklady.com.pl Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA. ��d�, ul. �wirki 2 PRZEDMOWA Idea opracowania encyklopedycznego informatora o dziejach i kulturze �yd�w w Polsce powsta�a w 1990 r. w Wydawnictwie Naukowym PWN; podj�te zosta�y nawet rozmowy z zainteresowanymi osobami, zw�aszcza z tymi, kt�re wej�� mia�y do planowanego Komitetu Redakcyjnego, lecz rozmaite przeszkody (niema�e znaczenie mia�o trudne zagadnienie zgromadzenia kompetentnego zespo�u autorskiego) spowodowa�y, �e Wydawnictwo zrezygnowa�o z projektu. Uczestnicy tych rozm�w i zapocz�tkowanych ju� prac wst�pnych, kt�rzy dostrzegali spo�eczn� potrzeb� takiej publikacji, zdecydowali si� w�wczas, mimo obaw przed rozmiarami przedsi�wzi�cia, kontynuowa� inicjatyw� i utworzyli w tym celu w 1992 r. Fundacj� ��ydzi polscy - Dzieje i Kultura". W�r�d za�o�ycieli Fundacji by� tak�e ambasador Izraela w Warszawie, b.p. Miron Gordon, kt�rego zachowamy we wdzi�cznej pami�ci. W sk�ad Zarz�du Fundacji i zarazem Komitetu Redakcyjnego weszli J�zef Gierowski (przewodnicz�cy), Jerzy Tomaszewski (zast�pca przewodnicz�cego), ks. Jerzy Chmiel, Daniel Grin-berg, Witold Ma�achowski, Szymon Rudnicki oraz Krystyna Zienkiewicz. W tych dzia�aniach nieoceniona okaza�a si� energia Krystyny Zienkiewicz, bez kt�rej zapewne nie zdo�aliby�my pokona� pocz�tkowych etap�w uruchamiania projektu. Uzyskali�my w�wczas pomoc finansow� Fundacji Kultury Polskiej, bez czego nie uda�oby si� rozpocz�� pracy. W nast�pnych latach otrzymali�my r�wnie� fundusze od Fundacji Wsp�pracy Polsko-Niemieckiej, kt�re mia�y decyduj�ce znaczenie dla sfinansowania rosn�cych szybko koszt�w opracowania; gromadzenie materia��w do artyku�u o teatrze wspar� tak�e Smukler/Lasch Family Trust. Wszystkim ofiarodawcom jeste�my niezmiernie wdzi�czni, gdy� tylko dzi�ki nim sta�o si� mo�liwe zam�wienie i zgromadzenie artyku��w i notatek zawartych w ksi��ce, kt�r� - w imieniu Fundacji ��ydzi polscy - Dzieje i Kultura" - przedk�adam Czytelnikom. Zamierzeniem naszym by�o zgromadzenie w jednym tomie podstawowych informacji o przesz�o�ci i kulturze �yd�w w Polsce, aby u�atwi� rosn�cemu szybko gronu zainteresowanych znalezienie odpowiedzi na rozmaite pytania, wy�aniaj�ce si� przy lekturze dzie� literatury polskiej oraz przek�ad�w, zw�aszcza z literatury �ydowskiej, podczas dyskusji historycznych i politycznych, a tak�e zaspokojenie ciekawo�ci, czym by�a liczna i zr�nicowana spo�eczno�� �yd�w polskich, jakie trwa�e warto�ci wnios�a do kultury polskiej i �wiatowej, a tak�e jak kszta�towa�y si� w ci�gu stuleci stosunki polsko-�ydowskie. W ko�cu XVIII w. w Polsce mieszka�o zapewne oko�o 80% og�lnej liczby wyznawc�w judaizmu na �wiecie. Zmiany granic pa�stw europejskich, a zw�aszcza migracje spowodowa�y znaczne zmniejszenie tego udzia�u w Rzeczypospolitej Polskiej odrodzonej po 1918 r., lecz w dalszym ci�gu obywatelami polskimi by�o w 1939 r. oko�o 3,5 min �yd�w. Polska skupia�a VI w�wczas nie tylko liczn� spo�eczno�� �ydowsk�, lecz by�a najwa�niejszym o�rodkiem �ydowskiego �ycia intelektualnego, politycznego i religijnego. St�d pochodzi�o wielu wybitnych tw�rc�w we wszystkich dziedzinach kultury, dzia�aczy, kt�rzy - wraz z setkami tysi�cy olim - imigrant�w do Palestyny - stworzyli Pa�stwo Izrael, a tak�e zyskali szacunek i uznanie w innych krajach, do kt�rych wygna�y ich tragiczne dzieje �rodkowej Europy w XX w. Na szczeg�lne podkre�lenie zas�uguje dorobek literacki tw�rc�w zwi�zanych pochodzeniem i wychowaniem z Polsk�, a tradycj� z prastar� kultur� �ydowsk�, pisz�cych w trzech j�zykach: powszechnie u�ywanym ludowym j�zyku jidysz, odradzaj�cym si� j�zyku hebrajskim oraz j�zyku polskim. R�wnie� wielu wybitnych tw�rc�w kultury polskiej i dzia�aczy w rozmaitych sferach �ycia pochodzi z rodzin o tradycjach �ydowskich; bez nich polska literatura, sztuka, nauka i o�wiata by�yby znacznie ubo�sze. Narody polski i �ydowski s� wi�c nieroz��cznie zwi�zane przez tysi�c lat osiedlenia �yd�w w Polsce, przez wsp�ln� histori�, w kt�rej - obok okres�w pomy�lno�ci oraz s�siedzkiego wsp�ycia i wsp�pracy - by�o tak�e niema�o dramat�w i tragedii, za kt�re zazwyczaj odpowiedzialno�� ponosi przede wszystkim spo�eczno�� wi�kszo�ciowa. Polacy i �ydzi zostali z��czeni tak�e krwi�, lecz nie t� - jak pisa� znakomity polski poeta wywodz�cy si� z �ydowskiej rodziny - o kt�rej m�wi� rasi�ci, lecz przelewan� w bojach w obronie pa�stwa, w walkach o odzyskanie niepodleg�o�ci. Przede wszystkim za� krwi�, kt�ra p�yn�a podczas tragedii drugiej wojny �wiatowej, gdy �ydzi schwytani przez okupanta gin�li razem z tymi, kt�rzy udzielali im pomocy. Ci, zbyt ma�o - niestety - liczni, Sprawiedliwi w�r�d narod�w �wiata, ratowali w�wczas honor Polak�w. Zdawali�my sobie spraw�, �e brak jest publikacji encyklopedycznej, kt�ra odpowiada�aby potrzebom student�w podejmuj�cych w swych pracach seminaryjnych i magisterskich problematyk� �ydowsk� oraz poszukuj�cych wst�pnych wiadomo�ci, kt�re nieraz wydaj� si� znawcom oczywiste i nieskomplikowane, lecz przecie� dla cz�owieka po raz pierwszy stykaj�cego si� z tradycj� i kultur� �ydowsk� s� niejednokrotnie niezrozumia�e i egzotyczne. Pragn�li�my zarazem zwr�ci� uwag� na istotny fakt, �e spo�eczno�� �ydowska - jakkolwiek zredukowana przez Zag�ad�, a nast�pnie fale wymuszonej emigracji do skromnej liczebnie garstki - �yje nadal w Polsce, za� przemiany polityczne zapocz�tkowane w 1989 r. pozwoli�y na zapocz�tkowanie jej odrodzenia; mam g��bokie przekonanie, �e z wszelkimi szansami sukcesu. Informator zawiera dwa podstawowe rodzaje hase�: artyku�y przedstawiaj�ce wybrane, naszym zdaniem najwa�niejsze dziedziny �ycia �ydowskiego i zagadnienia, a tak�e kr�tkie teksty informacyjne o osobach, poj�ciach, miejscowo�ciach i - niekiedy - wydarzeniach. Zaznaczy� jednak nale�y, i� granice mi�dzy tymi dwiema grupami nie zawsze s� wyra�ne. Wprawdzie regu�� by�o np., �e poszczeg�lnym miejscowo�ciom po�wi�cali�my niewielkie, kilku- lub kilkunastowierszowe informacje, lecz znacznie szerzej potraktowali�my Warszaw�, stolic� pa�stwa, a zarazem najliczniejsze przed Zag�ad� skupisko �yd�w w Europie. Opracowania zaliczone do pierwszej grupy maj� tak�e rozmait� obj�to��, przy czym, ze zrozumia�ych wzgl�d�w, najwi�cej miejsca zajmuje has�o �Historia", zawieraj�ce zwi�z�y zarys dziej�w �yd�w na ziemiach pa�stwa polskiego. W niekt�rych przypadkach, jak np. we wspomnianym zarysie dziej�w �ydowskich w Polsce, autorzy dysponowali bogat� literatur� przedmiotu, kt�r� mogli wykorzysta� opr�cz w�asnych bada� w tej dziedzinie. W innych przypadkach, jak np. w ha�le �Sport", literatura jest skromna, tote� najwa�niejsz� podstaw� bywa�y w�asne poszukiwania �r�de� przez autor�w. Niekt�re opracowania maj� wi�c pod pewnymi wzgl�dami charakter pionierski, nieraz (jak np. has�o �Film") stanowi� pierwsze ca�o�ciowe uj�cie tematu w j�zyku polskim. Ze wzgl�du na spos�b uj�cia nosz� one charakter VII opracowa� autorskich, do kt�rych redakcja wnosi�a jedynie niewielkie modyfikacje, dyktowane albo wzgl�dami stylistycznymi, albo te� ch�ci� wprowadzenia dodatkowych wyja�nie�, istotnych dla Czytelnika. Natomiast unikali�my skr�t�w merytorycznych w przekonaniu, �e nieuniknione s� wprawdzie powt�rzenia, lecz u�atwi� one rozumienie przedstawianych problem�w. Has�a zaliczone do tej grupy s� podpisane imieniem i nazwiskiem autora. Has�a grupy drugiej s� podpisane inicja�ami. W miar� mo�liwo�ci wskazana jest elementarna literatura przedmiotu dost�pna w Polsce; przede wszystkim w j�zyku polskim. Nie wymieniali�my encyklopedii, s�ownik�w biograficznych i im podobnych wydawnictw. Najwa�niejsze takie wydawnictwa oraz czasopisma dotycz�ce specjalnie dziej�w i kultury �yd�w w Polsce wymieniamy na ko�cu tej przedmowy. Jednym z najwi�kszych problem�w, kt�re nale�a�o rozwi�za�, okaza�o si� znalezienie autor�w zar�wno kompetentnych, jak te� gotowych po�wi�ci� sw�j czas na napisanie planowanych hase�. Uj�cie w formie zwi�z�ej, a zarazem zrozumia�ej dla Czytelnika, kt�ry dopiero szuka informacji i nie jest zaznajomiony z tematyk� obszernych i nieraz skomplikowanych zagadnie�, jest zadaniem trudnym, wymagaj�cym niejednokrotnie wi�cej wysi�ku ni� ca�a ksi��ka. Wiedz� o tym dobrze autorzy i wydawcy wszystkich encyklopedii. Napisanie kilku lub kilkunastu zda� niewielkiego has�a zdawa� si� mo�e zadaniem �atwym, lecz jest tak jedynie w�wczas, gdy dysponujemy ju� niezb�dn� literatur�. Nieraz jednak ustalenie konkretnej daty lub innego szczeg�u wymaga d�ugich poszukiwa�, nie zawsze uwie�czonych powodzeniem. A wreszcie nale�y udzieli� odpowiedzi na nie�atwe pytanie, kt�re informacje nale�y wybra� z bogatej rzeczywisto�ci, je�li jest miejsce zaledwie na kilka wierszy tekstu. W�r�d autor�w przewa�aj� badacze z rozmaitych o�rodk�w naukowych w Polsce, opr�cz nich pozyskali�my wsp�prac� kilkorga historyk�w z Izraela, Niemiec i Stan�w Zjednoczonych Ameryki, wybitnych specjalist�w w swoich dziedzinach. Wszystko to spowodowa�o, �e zar�wno kompletowanie hase� (a zdajemy sobie dobrze spraw�, i� pozosta�o wiele luk, kt�rych nie zdo�ali�my wype�ni�, bior�c tak�e pod uwag� ograniczon� obj�to�� publikacji), jak te� ostateczna ich redakcja zaj�y o wiele wi�cej czasu, ni� planowali�my. Wdzi�czni wi�c jeste�my Fundacji Wsp�pracy Polsko-Niemieckiej za wykazan� cierpliwo�� i zgod� na przed�u�enie pierwotnie ustalonych termin�w uko�czenia dzie�a. Uk�ad hase� jest alfabety...
annamaria6696