Józef BOCHEŃSKI
ZARYS HISTORII FILOZOFII
© Copyright by PHILED Kraków 1993
ISBN 83-86238-07-0
PRINTEDINPOLAND
Wydawnictwo Philed sp. z o.o.
Skład i opracowanie: Studio FALL
Druk: Oficyna Wydawnicza “Dajwór" Kraków 1993
Spis rzeczy
Wstęp
1. Historia ............................. 9
2. Historia filozofii ........................ 15
2a. Pojęcie filozofii ........................ 22
I. Starożytność
3. Wstęp do filozofii starożytnej ................. 31
4. Presokratycy .......................... 39
5. Sokrates i Platon ........................ 47
6. Arystoteles ........................... 56
7. Stoicy ............................. 69
8. Epikureizm i sceptycyzm; synkretyzm ............ 76
9. Neoplatonizm ......................... 81
II. Średniowiecze
10. Wstęp do historii filozofii średniowiecznej .......... 93
11. Wczesne chrześcijaństwo; Św. Augustyn ........... 98
12. Filozofia we wczesnym średniowieczu ........... 107
13. Filozofia w XIII wieku ................... 115
14. Św. Tomasz z Akwinu .................... 124
15. Św. Tomasz z Akwinu (c.d.) ................. 131
16. Walka o tomizm; Duns Szkot ................ 139
17. Ockham i upadek scholastyki ................ 144
III. Czasy nowożytne
18. Wstęp do historii filozofii nowożytnej ........... 153
19. Filozofia renesansu ..................... 159
20. Racjonaliści XVII wieku .................. 165
21. Empiryści brytyjscy; encyklopedyści ............ 173
22. Immanuel Kant ....................... 179
23. Niemiecka filozofia idealistyczna .............. 191
24. Pozytywizm ......................... 200
25. Wnioski z historii filozofii .................. 207
26. Najważniejsze wyrażenia filozoficzne ........... 212
Posłowie ............................. 217
1. Historia
1. Etymologicznie słowo “historia" pochodzi z greckiego historia (latopia), które znaczy pierwotnie badanie, dociekanie, wtórnie opisywanie, opis, a u autorów bizantyjskich nawet obraz, malowidło. Stąd w jeżyku francuskim i angielskim mówi się dotąd o histoirenaturelle i naturalhistory (rozumiejąc przez to opis przyrody, tj. nauki przyrodnicze); w języku polskim ten użytek słowa był także znany, dzisiaj jednak znaczenie słowa zostałozacieśnione do opisu tego, co się stało. Historia jest więc dyscypliną naukową, zajmującą się wypadkami przeszłymi, zjawiskami, które występowały względnie wystąpiły w czasie przeszłym.
2. Dość ważne jest rozróżnienie przedmiotowego i podmiotowego znaczenia słowa “historia" w tym nowoczesnym, ciaśniejszym rozumieniu. A mianowicie mówi się niekiedy, że coś stało się “w toku historii", że “historia się nie powtarza" itp. W tego rodzaju zwrotach nie chodzi nam o naukę, czyli opis wypadków, lecz o same wypadki; jest to znaczenie przedmiotowe słowa “historia". Kiedy indziej natomiast mówimy że ktoś “pisze historię", albo że kto inny “ma u siebie historię", mając na myśli, że pisze, względnie przechowuje w swoim mieszkaniu książkę zawierającą opis wypadków przeszłych. Jest to znaczenie podmiotowe słowa historia. Chcąc być ścisłym należałoby zamiast “historia" w drugim znaczeniu (podmiotowym) używać słowa “historiografia", albo podobnego.
3. W nowszych czasach przyjęte jest dalsze jeszcze zacieśnienie znaczenia słowa “historia" do dziedziny zjawisk humanistycznych, tj. związanych z życiem człowieka. Niektórzy definiują nawet historię jako naukę
o zjawiskach przeszłych występujących w społeczeństwie, ale definicja ta. choć nie pozbawiona uzasadnienia, jest może zbytecznie skomplikowana, jako że człowiek jest istotą społeczną i wszystko, co go dotyczy ma charakter mniej lub więcej społeczny.
4. Jes'li chodzi o metodę historiografii, a więc i o jej przedmiot formalny, można odróżnić w dziejach tej nauki trzy stopnie rozwoju.
a) W pierwszym okresie historiografia występuje jako proste kronikarstwo, tj. stanowi zwykłe zbieranie i opisywanie zjawisk. Jest, w świetle dzisiejszych pojęć, tylko magazynowaniem materiałów do historii tak pojętej, jak ją rozumie szczebel drugi.
b) W tym drugim okresie powstaje tzw. historia pragmatyczna, nie zadawalająca się zbieraniem i opisywaniem faktów, ale starająca się wykryć i opisać zachodzące między faktami związki przyczynowe. Tak np., podczas gdy kronikarz zadowoli się opisem wyruszenia Batorego pod Smoleńsk i przebiegu kampanii, historyk pragmatyczny będzie się starał wykryć wszystkie przyczyny, które spowodowały ten fakt: będzie więc dociekał, jakie było wówczas ogólne położenie polityczne, gospodarcze i kulturalne, jaki był charakter samego Batorego, jego doradców, jego przewidywania i plany. Historia w opracowaniu pragmatycznym jest już kunsztowną siecią współzależności przyczynowych, stanowi nie luźny zbiór materiałów, lecz zwartą jedność, system podobny do aksjomatycznego.
c) Wreszcie, w miarę postępu socjologii staje się coraz jaśniejszym, że historia, nawet pragmatyczna, nie może być nazwana nauką w ścisłym słowa znaczeń iu, że jest ty l ko krokiem wstępnym do prawdziwej nauki, a mianowicie do nauki o społeczeństwie, zwanej socjologią. Albowiem wydaje się, że każda nauka ma na celu ustalanie praw ogólnych, a drogą do ustalenia tych praw w socjologii jest indukcyjne badanie rozwoju społeczeństw, który opisuje właśnie historia. Istnieje już dzisiaj dość powszechnie świadomość tego stanu rzeczy, ale fakt, że socjologia jest ciągle jeszcze w powijakach i że przedmiot jej jest tak niesłychanie trudny, sprawił, iż mało zaważył on na metodzie historiografii.
5. Pod jednym względem jednak niewątpliwie wyszliśmy poza etap czysto pragmatycznej historii, a mianowicie rozumiemy dziś jedność historii ludzkiej. Stanowi ona zwartą całość (a) poniekąd już w przestrzeni, wskutek wzajemnego oddziaływania na siebie grup ludzkich osiadłych w różnych częściach świata; znacznie bardziej (b) w czasie, gdzie nic, co się dziś dzieje nie jest niezależne od tego, co się działo przed dalekimi nawet wiekami, ale głównie (c) jeśli chodzi o współzależność różnych dziedzin życia społecznego, a więc politycznego, gospodarczego, intelektualnego, religijnego i estetycznego. Pod tym względem jest dzisiaj jasnym, że jeśli istnieje np. historia religii, historia gospodarcza, albo historia doktryn politycznych, to nie w tym znaczeniu, jakoby to były różne i niezależne od siebie nauki, ale że te dyscypliny są tylko działami jednej wielkiej historii ludzkości, że żadnej z nich nie można zrozumieć bez znajomości innych.
6. Na szczególną uwagę zasługuje druga z poruszonych jedności - jedność rozwoju ludzkości w czasie. Henryk Bergson, jeden z największych filozofów naszej epoki, przedstawił tę jedność, swoim zwyczajem, w obrazie poetyckim, który pozwolę sobie tutaj państwu powtórzyć, jako że jest niezmiernie uderzający i może posłużyć do zapamiętania doktryny. Nasz bieg w przyszłość bliżej nam nieznaną (Bergsonowi chodzi w tym miejscu o śmierć indywidualną) nie jest samotnym biegiem przez pustynną okolicę. Trzeba go sobie wyobrażać jak wielką szarżę mas kawalerii. Człowiek współczesny biegnie na przedzie, ale za nim tłoczą się miliony jego poprzedników na spienionych koniach, prące w tym samym kierunku, nie pozwalające mu upaść, ani się zatrzymać. Pod uderzeniem tej olbrzymiej masy padają przeszkody, których nie potrafilibyśmy przełamać sami. Być może, że pęd potrafi nas przenieść nawet poza śmierć. Nie o to jednak nam w tej chwili chodzi. Obraz Bergsonowski jest o tyle trafny, że wszystko niemal czym jesteśmy, cała treść naszego życia psychicznego, naszych poglądów, ideałów, popędów, jest uwarunkowana przez przeszłość. Tkwimy w historii i żaden bunt z naszej strony nie potrafi tej prawdy przekreślić. Możemy pochodowi ku przyszłości nadać trochę zmieniony kierunek, ale na ogół, w wielkim zarysie, dzieje się i dziać będzie to, ku czemu pchnęła ludzkość jej własna historia.
11
10
Nic dziwnego, że zrozumienie tej prawdy stanowi dla wszystkich myślących ludzi wszystkich czasów wielką pobudkę do uczenia się historii, o której stare łacińskie podanie mówi, że jest magistra vitae - mistrzynią życia.
7. Historia dzieli się tak, jak dzieli się cywilizacja ludzka w najszerszym słowa znaczeniu: mamy więc historię gospodarczą, polityczną, ustrojową, historię religii, historię wychowania, historię sztuki itd. Każdy z tych działów historii rozpada się znowu na poddziały: historię faktów i historię doktryn. Tak np. jes'li chodzi o wychowanie, możemy badać z jednej strony, jak w danym kraju i danej epoce wychowywano młodzież, z drugiej, jakie panowały wówczas na sprawę wychowania poglądy. Dociekanie w drugiej dziedzinie będzie historią doktryn (zwaną w naszej dziedzinie historią pedagogiki). Historia filozofii jest typową historią doktryn i dlatego musimy się nią zająć bliżej.
8. Historia doktryn natrafia na specyficzne trudności, (a) Podczas gdy fakty większego znaczenia zapisują się zazwyczaj dość trwale w pamięci następnych pokoleń, a fakty powszechne mają przynajmniej szansę zostać w pomnikach - np. sposób w jaki w danej epoce urządzano szkoły albo żęto zboże - doktryny wywierające wielki wpływ na życie bywają nieraz dziełem ciasnego koła myślicieli, nie zauważonych przez współczesnych i łatwo zapomnianych, nawet wówczas, gdy ich poglądy żyją i działają szeroko. Kto np. z współczesnych inteligentów polskich wie coś bliższego o dwóch myślicielach, którzy w tak decydujący sposób zaciążyli na naszym życiu i pojęciach, mam na myśli św. Augustyna i Spinozę? Niech jakiś kataklizm zniszczy ich dzieła, a doszukanie się źródła panujących doktryn i poglądów będzie zadaniem niesłychanie trudnym, (b) Druga trudność historii doktryn to jej pozorna przynajmniej, jak mawiał Kant, rapsodyczność. Podczas gdy życie gospodarcze np. kształtuje się powoli, wysiłkiem wielkich mas, w dziedzinie doktryn powierzchowny obserwator widzi na płaskiej nizinie same tylko niebotyczne szczyty, które trudno mu powiązać w prawo rozwoju, (c) A wreszcie ci sami wielcy myśliciele, których spotykamy w historii doktryn, są zwykle tak trudni do zrozumienia, tak niezrozumiałym językiem mówią i myśl swoją podają tak fragmentarycznie, że historia doktryn wymaga z reguły więcej wysiłku twórczego niż jakakolwiek inna.
9. Zarazem historia doktryn jest bardzo ważną częścią historii, którą każdy pragnący znać dzieje winien poznać dokładnie. Na to twierdzenie zgadzają się wszyscy, od Carlysle'a do Bucharina, choć niejednakowo oceniają rolę doktryn w życiu społeczeństwa. Jedni, hołdujący skrajnemu spirytualizmowi. skłonni są widzieć w doktrynach główny najważniejszy czynnik rozwoju; inni. przesadzając w kierunku materializmu sądzą, że doktryny są zjawiskiem wtórnym, wynikłym wyłącznie, jako rodzaj dziejowego epifenomenu, czy dopisku, na marginesie innych zjawisk, głównie ekonomicznych. Dla nich...
antonif