Siedlecka Joanna _ WYPOMINKÓW CIĄG DALSZY.pdf

JOANNA SIEDLECKA

WYPOMINKÓW CIĄG DALSZY

Mojemu synowi Antosiowi Hebie

Po co piszemy wspomnienia?

Żeby sprawić przyjemność cieniom.

JOSIF BRODSKI

Drugie „Wypominki” to ciąg dalszy wspomnień o polskich pisarzach różnych

generacji i doświadczeń, od Tadeusza Dołęgi—Mostowicza do Krzysztofa Mętraka.

Nic więc tych postaci nie łączy — pisarzy w ogóle chyba nie powinno — poza

zainteresowaniem autorki oraz wspólnym im wszystkim tragizmem losów.

Przepędzany w latach stalinowskich z literatury, bibliotek i własnego mieszkania

Kornel Makuszyński. Zarabiająca wówczas lekcjami w swoim pokoiku wspólnego,

„kołchozowego” mieszkania dumna Iłła. Dwukrotnie chowany Jan Lechoń — na

nowojorskim cmentarzu Calvary i trzydzieści pięć lat później w podwarszawskich

Laskach. Powalona herodowym ciosem poetka Barbara Sadowska. Uciekający w

alkohol

Grochowiak i Mętrak. Kariery i upadki znakomicie debiutujących: Andrzeja Brychta

i Małgorzaty Hillar. I inni. Stanisław Cat–Mackiewicz, Julian Tuwim, Melchior

Wańkowicz, a właściwie nowe pędy „Ziela na kraterze”. W sumie siedemnaście

opowieści biograficznych, złożonych z listów, zdjęć, a przede wszystkim relacji,

niewątpliwie subiektywnych, fragmentarycznych, choćby z racji swych objętości,

miniatur tylko. Przywołujących jednak twórców już nieżyjących, powoli

zapominanych, przysypywanych piaskiem niepamięci, coraz rzadziej albo i w ogóle

nie wznawianych, wypychanych z wydawniczych planów, a tym samym czytelniczej

pamięci, nie znanych młodemu pokoleniu. Lub też odsyłanych do muzeum literackich

figur woskowych, nie czytanych klasyków, jak Iwaszkiewicz.

Niepojęty czyściec pisarski istnieje wprawdzie w każdej epoce, pod każdą

szerokością geograficzną i trwa podobno dziesięć lat, u nas jednak wyjątkowo

dłużej, za długo, często nawet wieczność, i to w przypadku twórców tej miary co

Grochowiak czy Krzysztoń. Dlatego też bez okazji, bez okrągłych rocznic

przypominam ich losy. Pamięć jest formą miłości.

PRZYJACIEL WESOŁEGO DIABŁA

KORNEL MAKUSZYŃSKI

KORNEL MAKUSZYŃSKI (1884–1953) — w okresie dwudziestolecia

międzywojennego jeden

z najpopularniejszych, najpoczytniejszych (drugi po Sienkiewiczu) pisarzy,

gwiazda pierwszej wielkości literatury popularnej, nazywany „polskim Dickensem”.

Ukochany przede wszystkim przez młodych czytelników, bo dla nich głównie pisał,

między innymi „Awanturę o Basie”, „Szatana z siódmej klasy”, „O dwóch takich, co

ukradli księżyc”, „Pannę z mokrą głową”, „Szaleństwa panny Ewy”, „Przyjaciela

wesołego diabła”, „120 przygód Koziołka Matołka”.

Przeszedł do literackiej legendy jako dziecko szczęścia — ulubieniec

czytelników, którzy w 1937 roku wybrali go do najbardziej chyba wówczas

szacownej instytucji, czyli Polskiej Akademii Literatury. Sławny, zamożny,

mieszkał w latach dwudziestych w warszawskiej alei Róż, kupował obrazy Matejki.

Nazywany był „Wezuwiuszem humoru” — lubił się bawić, spędzać czas w

kawiarniach,

przy brydżu i na nartach. „Ty siedzisz w «Astorii», przy szampanie, na fotelu i

przechodzisz do historii, mój Kornelu” — pisał do niego Lechoń. Ale było tak

tylko przed wojną. W PRL–u, w swoich latach ostatnich, został Makuszyński

pisarzem skazanym na nieistnienie — nie wydawanym, nie wznawianym,

zapomnianym i

oficjalnie potępionym, usuwanym z bibliotek oraz z własnego mieszkania.

Zgorzkniały, przygnębiony i schorowany, zmarł w biedzie, choć nie w samotności

ani opuszczeniu, ale nawet jego śmierć w roku 1953 nie przerwała wokół niego

zmowy milczenia.

W pierwszych latach powojennych jako tako jeszcze egzystował. Od razu wprawdzie

zaznał upokorzenia: członek Polskiej Akademii Literatury i przedwojennej elity

literackiej, ulubieniec czytelników, musiał — razem z kolegami po piórze —

tłoczyć się w krakowskim Domu Literatów, czekając na rozmowę z przybyłym z

Warszawy wszechwładnym zarządcą literatury, Jerzym Borejszą. Od jej wyniku

zależało, czy zostanie zweryfikowany jako członek powojennego Związku Literatów.

„Egzamin” na szczęście zdał i przez kilka powojennych lat jakoś mu się jeszcze

udawało.

W roku 1946 (tradycyjnie u Gebethnera i Wolffa) wydał swoją ostatnią nową

książkę — napisany podczas wojny „List z tamtego świata”, skwitowany aż czterema

omówieniami. W latach 1945—1948 w wydawnictwach prywatnych, których jeszcze

wtedy nie polikwidowano, głównie właśnie u Gebethnera i Wolffa, wznowił kilka

swoich książek, między innymi „Pannę z mokrą głową”, „Słońce w herbie”,

„Bezgrzeszne lata”, „Skrzydlatego chłopca”. W 1949 roku wydano — ostatnią za

życia pisarza — edycję „Szatana z siódmej klasy”, już z wielkimi cięciami,

Wilnem, gdzie toczyła się akcja, zamienionym na Pułtusk, spolszczonymi nazwami

majątków i tak dalej. Bez jednej też nawet wzmianki, w ciszy absolutnej, która

zaległa nad nim na wiele lat. Nic już więcej nie wydał ani nie wznowił. Drukował

też początkowo w kilku „bocznych” pismach: „Łodzi Teatralnej”, „Dzienniku

Zachodnim”, „Dzienniku Polskim”, „Teatrze”, a przede wszystkim w „Przekroju”,

ale też coraz rzadziej i tylko do 1948 roku.

Zmieniały się bowiem czasy, wiały inne wiatry. W 1948 roku chociażby słynne

Plenum KC PZPR i atak na Władysława Gomułkę, groźny referat Bieruta o

„odchyleniu prawicowym i nacjonalistycznym w kierownictwie partii i sposobach

jego przezwyciężania”. W styczniu 1949 roku odbył się zjazd w Szczecinie, który

zadekretował w literaturze polskiej socrealizm, więc zjawisko pod tytułem

„Kornel Makuszyński” przestało istnieć. Choć nie był nigdy opozycjonistą,

przeciwnie, próbował nawet — choć w swoim stylu, z humorem — w jakiś sposób się

włączyć, wypowiadając się w 1952 roku w „Przekroju” z okazji Kongresu Pokoju i

Zlotu Młodych Przodowników, o których pisał: „Gdybym umiał śpiewać,

odśpiewałbym

uroczystą kantatę, ale że śpiewam jak podhalański baran, więc tylko im posyłam

te słowa. Staram się tak je rymować, by każde słowo miało doskonały kształt

serca”.

Był to ostatni jego wydrukowany tekst.

„Był on chorobliwie lękliwego serca i tym piękniej, że niczego nie zrobił pod

sowieckim batogiem, co by przeszło granice koniecznej samoobrony” — pisał o nim

Lechoń1.

* * *

Śmierć w lipcu roku 1953 nie przerwała milczenia. Ośmielił się go pożegnać —

piórem Janusza Meissnera — jedynie „Przekrój”, w „Tygodniku Powszechnym” —

Włodzimierz Wnuk, nikt więcej. Odchodził w atmosferze potępienia. W podręczniku

pod tytułem „Literatura międzywojenna” (Wiedza Powszechna, 1953) Ryszard

Matuszewski, jeden z czołowych krytyków oficjalnych każdego etapu, nazywany nie

bez kozery „kręcącym powrozy”, ocenił jego utwory jako „płytkie i

powierzchowne”, „karmiące czytelnika sentymentalnym humorem, nie gardzące

tanimi

chwytami, schlebiające typowym gustom drobnomieszczańskim”.

Zgromił go w rozdziale poświęconym literaturze popularno—rozrywkowej,

„pozbawionej — jak pisał — większych zalet ideowych czy artystycznych,

pozostającej wyraźnie w kręgu ideologii burżuazyjnej”, „obliczonej na odwrócenie

uwagi od poważniejszych problemów ideowych”. Razem z nim dostało się też

Ossendowskiemu i Goetlowi („wykładnikom światopoglądu ciemiężycieli”),

Tadeuszowi Dołędze–Mostowiczowi, Mniszkównie, Zarzyckiej, Marczyńskiemu,

Piaseckiemu, „szczególnego rodzaju literackiej tandecie, którą burżuazja

demoralizowała masy czytelnicze”.

Chwalił natomiast inne postacie literatury młodzieżowej: Pawkę Korczagina,

bohatera Jak hartowała się stal” Ostrowskiego, Szczęsnego z „Pamiątki z

Celulozy” Newerlego. „Są to postacie typowe — pisał — choć każda z nich jest do

pewnego stopnia wyjątkową, jeżeli chodzi o nasycenie ich cechami porywającego

bohaterstwa czy siły charakteru, cechy te bowiem są szczególnie istotne dla

przedstawicieli walczącego proletariatu, których postaci te reprezentują”. Choć

i tak miał Makuszyński szczęście — nie został zaliczony w poczet „pisarzy

będących w służbie reakcji i faszyzmu”, „na pozycjach burżuazyjno–

nacjonalistycznych”, jak Lechoń, Rodziewiczówna, Łobodowski.

Słów aprobaty doczekali się zresztą jedynie „postępowi i rewolucyjni”:

Broniewski, Szenwald, Pasternak, Dobrowolski, Kruczkowski, Wasilewska.

Przedwojenne edycje jego książek, ocalałych podczas wojny, przechowanych w

bibliotekach, poszły też — w skutek ówczesnej polityki kulturalnej — na

przemiał. I to hurtem. Tak że pierwsze wydanie „Szatana z siódmej klasy” jest

dziś antykwarycznym białym krukiem, nie ma go nawet w zakopiańskim Muzeum

Makuszyńskiego ani w Muzeum Książki Dziecięcej.

Jego książki znalazły się bowiem na powstałej w 1951 roku tajnej liście książek

„ideologicznie szkodliwych”, przeznaczonych do likwidacji, czyli na przemiał. W

każdym powiecie powołano specjalne trójki partyjne, które nadzorowały komisje

nadzorujące biblioteki. Akcje „czyszczenia bibliotek” przeprowadzano w latach

pięćdziesiątych kilkakrotnie, dokumenty partyjne narzekają bowiem na „słabość

polityczną kadry bibliotecznej, która ukrywała często książki, ukazujące się

potem w antykwariatach i na targach”2.

Na listach znalazło się wiele utworów Makuszyńskiego. Między innymi „Uśmiech

Lwowa”, sentymentalno–patriotyczna książeczka o „wiecznym mieście”, z

rozdziałem

o Cmentarzu Orląt, „Wielka brama” o powojennej Gdyni, polskiej bramie na świat,

„Fatalna szpilka”, w której dopatrzono się antysemityzmu. Jego patriotyczna

poezja — wydana w 1924 roku „Pieśń o Ojczyźnie”, „Piosenki żołnierskie”,

legionowe, które mimo to przetrwały i są śpiewane, choć nie zawsze wiadomo, że

napisał je autor „Awantury o Basię”. Jedna z najpopularniejszych to:

Ej dziewczyno, ej niebogo

Jakieś wojsko pędzi drogą

Skryj się za ścianę

Skryj się, skryj.

Ja myślałam, że to maki

Że ogniste lecą ptaki

A to ułany, ułany

A to ułany są.

Nic więc dziwnego, że w zakopiańskim Muzeum Makuszyńskiego, w teczce z

powojennymi listami od wydawców, wiele takich jak ten z 15 grudnia 1950 roku od

Gebethnera i Wolffa: „Z przykrością zawiadamiamy Szanownego Pana, że nie

będziemy mogli podjąć się wydania «Wielkiej bramy» gdyż książka ta jest

«zdyskwalifikowana» przez specjalną komisję dla oceny książek młodzieżowych, o

czym nas poinformowało Ministerstwo Kultury i Sztuki. Bardzo nas ta wiadomość

zmartwiła, tym bardziej że nie pomogą żadne interwencje w tej sprawie”.

* * *

Pan Przemysław Gluziński, bratanek Janiny Makuszyńskiej, żony Kornela:

„Wuj Kornel uważał zawsze, choć nie wiem, czy słusznie, że jego banicja ma też

podłoże osobiste. Był przed wojną, jak wiadomo, członkiem Polskiej Akademii

Literatury, która liczyła tylko piętnastu akademików i przyjmowała nowego po

czyjejś śmierci lub rezygnacji. Makuszyńskiego przyjęto na miejsce Wincentego

Rzymowskiego, wyrzuconego z Akademii w atmosferze skandalu — udowodnionego

plagiatu. Nowo przyjęty członek PAL–u wygłaszał zwykle przemówienie oddające

hołd poprzednikowi, w tym wypadku oczywiście nie było o tym mowy, wuj słowem o

nim nie wspomniał. Zaraz po wojnie Wincenty Rzymowski stał się ważną postacią —

kierownikiem resortu kultury i sztuki PKWN–u, potem — krótko — ministrem

kultury

i sztuki, wreszcie spraw zagranicznych. Wuj sądził więc, że brał teraz na nim

odwet za to, że zajął kiedyś jego miejsce, był świadkiem jego upokorzenia. Choć

przecież nie tylko jego przegnano wtedy z literatury”.

Michał Rusinek, pisarz, w latach 1934–1939 sekretarz PAL–u: „Rzeczywiście,

Rzymowskiego usunięto za udowodniony mu plagiat, o ile pamiętam, tekstu

zagranicznego, i to niemalże całego, a nie kilku zdań. Jego odejścia domagał się

przede wszystkim — nawet ostro — inny akademik, Karol Hubert Roztworowski,

narodowiec, jego ideowy przeciwnik. Rzymowski był bowiem zdecydowanym

lewicowcem. Atakowała go też bardzo prasa endecka. Mimo to Akademia, w trosce o

swój honor, udawała, że nic się nie stało, chciała przeczekać sprawę. Musiała

jednak zająć stanowisko — Roztworowski groził ustąpieniem, opublikowaniem

swego

zdania w prasie. Jeździłem więc nawet do niego z Kadenem do Krakowa, żeby go

jakoś udobruchać i nie dopuścić do skandalu jeszcze większego. Udało się, choć

Akademia musiała już podjąć jakieś kroki. Zebrało się więc prezydium: Kaden,

Sieroszewski, który kazał Rzymowskiemu pisać prośbę o zwolnienie z członkostwa,

co bez słowa uczynił, choć była to oczywiście wielka strata honorowa i finansowa

— za posiedzenia dostawało się sto złotych, bywały więc i trzy w tygodniu.

Niespecjalnie Rzymowskiego żałowano, nie był właściwie pisarzem, tylko znanym

wtedy i liczącym się publicystą, a jego wybór do Akademii stanowił ukłon w

stronę «postępowych sił». Makuszyński, szalenie wtedy popularny, został przyjęty

na miejsce Rzymowskiego rzeczywiście wyjątkowo, na ogół działo się to po śmierci

któregoś z akademików. Nie lubi się swoich następców, to ludzkie, ale sytuacja

Makuszyńskiego nie miała chyba z tym związku. Nie mieścił się po prostu w nowych

czasach, był na odstrzał, bo nie lewicowy ani postępowy, a w dorobku piosenki o

ułanach, książki o Lwowie. Bardzo to oczywiście przeżywał, był bowiem przed

wojną bardzo popularny, zwłaszcza w Zakopanem, gdzie go odwiedzałem. Wszyscy

przykład znali jego psa, który wskakiwał do dorożek, a górale wieźli go do

«Opolanki» — wiedzieli, kto jest jego panem”.

* * *

„W latach pięćdziesiątych żyli skromnie, ale nie w nędzy — wspomina Przemysław

Gluziński. — Ciotka, czyli Janina Makuszyńska, żona wuja Kornela, znana niegdyś

i ceniona lwowska śpiewaczka, udzielała prywatnych lekcji śpiewu, pracowała też

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: