Tadeusz Widła - Cechy płci w piśmie ręcznym
Tadeusz Widła
RĘCZNYM
1. Pismo proste zwane również wertykalnym - osie liter usytuowane są wobec linii podstawowej pod kątem 85º¸95º
2. Pismo prawoskośne - osie liter nachylone są pod kątem mniejszym od 85º
3. Pismo lewoskośne - osie liter nachylone są pod kątem ponad 95º
Minuskuły śródlinijne oraz korpusy nad - i podlinijnych tworzą wstęgę wiersza, zwaną także pasmem środkowym lub strefą środkową. Jej wysokość jest przyjmowana przez pismoznawców za miarę wielkości pisma. Obszar ten nadaje się do charakteryzowania zarówno za pomocą pomiarów i szacunków, jak i za pomocą skali wyrazistości.
1. Pismo małe - do 2 mm
2. Pismo średnie - 2,5¸4 mm
3. Pismo duże - powyżej 4 mm
Ustalono empirycznie (doświadczalnie), że owalne litery „a”, „o”, „g”, „q” itd. mają zazwyczaj tę samą szerokość, a zarazem jest to wielkość równa odstępowi między wertykalnymi (pionowymi) elementami liter „u” i „n”, a więc typowych liter opatrzonych łącznikami. Tę zatem wielkość, tj. szerokość litery owalnej, można przyjąć za wskaźnik szerokości pisma. Przyjęto, że szerokość pisma jest opisywana za pomocą trzech zmiennych :
1. wysmukłe (wąskie) - jego wysokość jest większa od szerokości,
2. równe - tak samo wysokie jak i szerokie,
3. szerokie - szersze niż wyższe
Za reprezentatywną dla grafizmu przyjęto szerokość liter owalnych.
IV. Długość majuskuł (wielkie litery)
Nasz wzorzec elementarzowy przewiduje, że długość majuskuły powinna stanowić podwojenie pisma środkowego
a) jeżeli majuskuła mierzona od bazy wierzchołka, zachowuje tę długość,
b) jeżeli nie osiągnęła jej długości, modelunek majuskuł nazwano zmniejszonym,
c) jeżeli zaś przekraczała, traktowano jako wydłużony,
d) pomocniczo wyróżniono przesadnie wydłużone majuskuły, tj. takie, których długość przekraczała potrojoną wysokość pisma środkowego.
V. Długość trzonów nadlinijnych („b”, „d”, „h” i „k”)
(przez grafologów zwanymi elementami nadlinijnymi, drzewcami lub strefą górną)
a) Polski wzorzec przewiduje, że długość drzewca powinna być podwojeniem wysokości pisma środkowego, tj. że element nadlinijny powinien być równy rozmiarem elementowi śródlinijnemu. Pismo takie traktuje się jako przeciętne.
b) poniżej - pismo zmniejszone,
c) powyżej - wydłużone.
VI. Długość trzonów podlinijnych („g”, „j” i „y”)
(różne nazwy: elementy podlinijne, nóżki lub strefa dolna)
Wzorzec przewiduje, że część podlinijna powinna być równa środkowej, tj. że nóżka powinna być podwojeniem pisma środkowego. Przyjęto to za punkt wyjścia. Jeżeli w badanym tekście nóżki nie osiągnęły tego rozmiaru, klasyfikuje podlinijne jako skrócone, jeżeli jest spełniony wymóg, uznaje się za przeciętne, jeżeli rozmiar ten przekraczają, traktuje się je jako przesadne.
Dość często górna część nóżki wystaje nad korpus litery „p”. Zjawisko to opisano za pomocą dwóch zmiennych: występowanie lub brak elementu nadlinijnego litery „p”.
1. Odstępy między wyrazami
Pomija się łączniki, a jako odstęp traktuje się odległość między ostatnim pionowym elementem ostatniej litery wyrazu, a pierwszym elementem pionowym pierwszej litery następnego wyrazu. Pomiaru dokonuje się podobnie jak w przypadku długości. tj. na cyrklu odmierza się szerokość pisma, po czym wielkość tę odkłada się na odległość dzielącą wyrazy:
- jeżeli wielokrotność ta nie przekracza 1,5 szerokości pisma odstępy takie uznaje się za małe,
- jeżeli mieści się w granicach 1,5 ¸ 2 szerokości pisma odstępy takie uznaje się je za przeciętne,
- gdy wielokrotność ta zostaje przekroczona, odstępy takie uznaje się za przesadne.
2. Odstępy pionowe to tzw. interlinie, tj. odstępy międzywierszowe.
Nasz wzorzec elementarzowy przewiduje konieczność zachowania podwójnej wysokości pisma, tak by podlinijne i nadlinijne nie krzyżowały się. Zatem pismo, wstęgi którego oddziela odległość równa podwójnej wysokości pisma nazywa się pismem o przeciętnych odstępach. Gdy odległość ta jest większa odstępy nazywa się przesadnymi, a gdy odstępy nie osiągają tej wielkości uznano za małe.
VIII. Budowa wstęgi (linia podstawowa wiersza)
- wstęga pozioma (prosta)
- wstęga wznosząca
- wstęga opadająca
- wstęga kręta (gdy linia podstawowa przypomina falę lub rozwiniętą serpentynę)
- wstęga wklęsła (w miarę regularny łuk z największym ugięciem w części centralnej)
- wstęga wypukła (regularny łuk z najsilniejszym wygięciem w środku wiersza)
- wstęga ugięta na początku wiersza
- wstęga ugięta na końcu wiersza
- wstęga dachówkowata
Zgodnie z regułami kaligrafii wyraz w strefie środkowej powinien przypominać regularny prostokąt.
W spontanicznym rękopisie reguła ta jest trudna do dochowania i oprócz nieregularności spotyka się zmniejszanie się wysokości śródlinijnych ku końcowi (tzw. gladiolaż) lub zwiększanie się pisma. W wyrazie można wyróżnić linię podstawową oraz górną. Obie mogą być horyzontalne, opadające lub wznoszące. Gladiolaż powstaje wtedy, gdy opadaniu linii górnej towarzyszy pozioma lub wznosząca linia podstawowa i odwrotnie.
Linię wyrazu można opisać przez charakterystykę jej kształtu, czyli: równą, krętą (falistą), wklęsłą, wypukłą oraz ugiętą na początku lub na końcu, podstawową i górną linię wyrazu.
Dla liternictwa łacińskiego jest właściwe lewostronne inicjowanie modelunku owali. Pismo takie postępujące od lewej do prawej, zwane jest pismem progresywnym. Jego odwrotność, tj. rękopis inicjowany prawostronnie, zwany jest pismem regresywnym.
Zgodnie z wzorcami alfabetycznymi punkty rozpoczęcia i zakończenia powinny się stykać. Tego typu modelunek jest nazwany zamkniętym.
Jeżeli rękopis znamionuje się lewostronnym rozmieszczeniem punktów rozpoczęcia, a centralnym zakończeniem kreślenia, a więc pozostawieniem wolnej przestrzeni, pismo takie zwie się otwartym. Podobnie zwane jest pismo o centralnym położeniu punktu inicjacji i prawostronnym zakończeniem. Skrajną postać pisma otwartego, o lewostronnej inicjacji i prawostronnym zakończeniu nazywa się kreneleżem owali. Ponadto z uwagi na formę inicjacji lub zakończenia dzieli się pismo na proste lub wypełnione (fugowane). To ostatnie znamionuje się występowaniem pętlicy u góry owalu.
W modelunku nóżek czasami spotyka się zjawisko á rebours, tj. kreślenie sprzeczne z obowiązującym liternictwo europejskie ukierunkowaniem od lewej ku prawej. W odniesieniu do podlinijnych zjawisko to przejawia się następująco : po osiągnięciu krańca elementu podlinijnego zamiast dokonywać przywiedzenia (w lewo), a następnie wyciągnięcia (ruch wstępujący, podbiegnięcie), kończyna jest odwiedziona w lewo, po czym następuje albo przywiedzenie (dukt wraca na właściwy tor), albo odwiedzenie i wyciąganie.
Nasz wzorzec przewiduje, że korpus litery „b” powinien być kreślony od lewej ku prawej, ruchem odwodzącym od dołu. Spostrzeżenia wskazują, że spotyka się odstępstwa od normy - korpus litery „b” inicjowany od góry i postępujący ku trzonowi (drzewcu), a zatem powstały ze zgięcia i przywiedzenia.
Podobnie dla litery „p” wzorzec przewidywał, że modelowanie korpusu powinno postępować od góry dośrodkowo ku trzonowi, tj. przez zgięcie i przywiedzenie. W takim przypadku korpus przyjmuje postać owalu i albo dukt kończy się zetknięciem z trzonem podlinijnym (w takim przypadku dochodzi do oderwania narzędzia od podłoża), albo przez oczko piszący przechodzi do modelowania następnej litery. Jak jednak wynika z obserwacji, wzorzec ten bywa zarzucany. W praktyce spotyka się z otwieraniem u dołu korpusu tej litery zamiast zalecanego zamykania.
W obu wymienionych przypadkach ma się do czynienia z tzw. owalem wstecznym.
Poligrammy to litery powstałe z powielenia takich samych gramm. Typowe poligrammy to „m”, „n” i „w”. One to głównie, wraz z łącznikami, nadają pismu jego optyczny obraz. Zaakcentowanie łuków naturalnych i zastąpienie kątów łukami daje pismo arkadowe lub girlandowe. Jeśli zaś są zaakcentowane kąty i kątami są zastępowane naturalne krągłości, pismo jest zwane kątowym. Istnieje również pismo nitkowate, powstałe z zygzakowatego, ale obłego duktu o bliżej nie sprecyzowanym kształcie, przypominające pofałdowaną nitkę.
XIV. Modelunek znaków diakrytycznych („i”, „j”, „ł”, „t”, „ą” i „ę”)
Znaki diakrytyczne można opisać za pomocą pomiaru albo wyróżnienia zmiennych określających ich kształt lub położenie.
Przedmiotem pomiaru najczęściej jest odległość kropki lub jej odpowiednika od najwyższego punktu śródlinijnej części litery. Przyjmuje się, że dla pisma drobnego i małego odległość ta powinna wynosić około 2 mm, dla przeciętnego 2,5 mm, a dla dużego 5mm. Na tej podstawie można odległość klasyfikować według skali wyrazistości.
Można także mierzyć usytuowanie znaku wobec osi litery, tj. odległość między osią a początkiem (zakończeniem) znaku diakrytycznego.
Łączniki, zwane też wiązaniami, umożliwiają łączenie gramm w litery, a litery w wieloznaki. Łączniki dzielą się na wejściowe, w modelowaniu których dominuje ruch wstępujący (podbieg, wyciąganie) i wyjściowe, modelowane zstępująco (zgięcie). W piśmie wyrobionym często wyjście jednej litery jest zarazem wejściem drugiej. Dzieje się tak dlatego, że wiele liter ma zarówno łącznik wejściowy , jak i wyjściowy. Niektóre, a zwłaszcza owale („a”, „d” i „g”) w wyuczonej postaci są pozbawione łącznika wejściowego, litera „s” wyjściowego, a litera „o” nie ma ani wejściowego, ani wyjściowego. W takim przypadku następuje przerwanie ciągłości pisma lub fugowanie, tj. utworzenie łącznika wyjściowego przez skręt duktu, tzw. oczko. Wzorzec elementarzowy przewiduje arkadowy (górnołukowy) łącznik wejściowy i girlandowy (dolnołukowy) łącznik wyjściowy. W toku personalizacji pisma spotyka się porzucenie wzorów elementarzowych - zmiana arkady na girlandę lub na odwrót, albo wręcz porzucanie łącznika. Pojawiają się też nowe postacie - łączniki kątowe i nitkowate. Przesądza o tym dynamika ruchu, bo postacie te umożliwiają pisanie szybsze i z mniejszym wydatkowaniem energii. Dlatego nowy wzorzec, obecnie stosowany w polskim szkolnictwie, wprowadza łączniki kątowe.
Konstrukcja łączników i podstaw (baz) liter tworzy tzw. optyczny obraz pisma - pismo arkadowe o wiązaniach arkadowych, pismo kątowe o kątowych łącznikach i podlinijnych wiązaniach (jeżeli towarzyszy temu równa linia podstawowa, pismo takie jest zwane sztywnym) itd. Pismo girlandowe jest okrągłe i zagłębione o wiązaniach dolnołukowych. Czasami gdy łącznik przypomina kąt, ale o zaokrąglonym wierzchołku, trudno orzec jaka to forma. Łącznik taki bywa zwany półkątnym. Wyróżnia się jeszcze wiązania pętlicowe. W ten sposób może przejawiać się zarówno arkada, jak i girlanda. Do wiązań zalicza się także wypełnianie (fugowanie) owali. Ważny jest także brak łącznika.
Badaniami objęto litery „m” i „n”, które powinny mieć oba łączniki, „u”, „w”, „y”, bo - jak to wskazał pilotaż - często są pozbawione łączników, oraz „p”, które zgodnie z obowiązującą u nas normą nie powinno mieć łącznika wejściowego, niemniej, jak zaobserwowano, łącznik taki się spotyka.
Podnoszeniu sprawności pisarskiej towarzyszy wzrost liczby znaków kreślonych bez oderwania środka pisarskiego, tj. bez przerywania duktu. Zależność ta nie jest jednak bezwzględna. Ciągłość jest czułym instrumentem, rejestrującym wpływ chorób, wieku, zmęczenia (tzw. skurcz pisarski) itd.
Ciągłość można mierzyć licząc liczbę oderwań w danym tekście lub też szacować tzw. impuls. Przez impuls rozumie się liczbę znaków, jaka zazwyczaj w danym rękopisie jest kreślona bez oderwania środka pisarskiego od podłoża. W polskiej literaturze kryminalistycznej w ramach impulsu wyróżnia się zazwyczaj grammowy, literowy, sylabowy i wyrazowy.
Jeżeli rękopis jest zbudowany z fragmentów liter powstałych z osobnego przyłożenia narzędzia pisarskiego do podłoża, przyjmuje się, że jest kreślony impulsem grammowym, przy czym za miarodajny jest przyjmowany modelunek liter zbudowanych z więcej niż jednej grammy. Może się wiec zdarzyć, że do grafizmów o impulsie grammowym zalicza się rękopisy zbudowane między innymi z liter o jednej grammie, kreślonych jednym pociągnięciem ręki. Jeżeli w rękopisie dominują litery kreślone bez oderwania, a są to litery zbudowane z więcej niż jednej grammy, przyjmuje się, że cechuje go impuls literowy - nawet jeżeli jednym pociągnięciem ręki była kreślona dana litera i pierwsza gramma następnej litery, np. jej łącznik wejściowy.
Grafizm osobniczy ewoluuje się z wiekiem piszącego. Pierwszy etap rozwoju pisma to tzw. proces personalizacji. Już po około 2¸3 latach nauki piszący zaczyna odstępować od wzorca elementarzowego - grafizm zaczyna się indywidualizować. Zjawisko to towarzyszy doskonaleniu funkcjonowania aparatu ruchowego i automatyzacji odruchu graficznego. Obserwując ten proces można dostrzec zmiany jakości estetycznej: zmniejsza się pismo, dukt staje się zborny i mniej rwany. Znacznie wzrasta szybkość pisania, a także liczba powiązanych znaków (impuls).
Pismo okresu dojrzałości pisarskiej znamionuje tzw. względna stabilność grafizmu. Zmiany spotykane w rękopisach od tej samej osoby, to tzw. fluktuacje osobnicze. Zmiany te są powodowane przede wszystkim wpływem czynników zewnętrznych, oddziałujących przejściowo i niekiedy prawie, że niezauważalnie na motorykę, oraz wewnętrznych, takich jak pobudzenie emocjonalne itd. Fluktuacje osobnicze są przyczyną niepowtarzalności odruchu graficznego, co leży u podstaw ekspertyzy pismoznawczej.
Dość powszechnie przyjmuje się, że od 60 roku życia zaczyna się proces degradacji grafizmu. Znamionuje go ogólne pogorszenie jakości estetycznej pisma i jego czytelności, zmniejszenie wyrazistości liter, ubytki gramm, liter, a nawet wieloznaczników oraz modyfikacje form literowych lub wręcz przyjęcie obcego sobie wzorca graficznego. Dukt jest „sztywny”, niepewny i mniej płynny. Szybkość kreślenia zmniejsza się, pojawiają się zaburzenia nacisku i jego rytmu, zmiany nachylenia i wielkości.
Czas posługiwania się pismem podzielono na siedem etapów :
1. pismo kaligraficzne (do 16 roku życia)
2. pismo pretensjonalne (16 -20)
3. pismo wprawne, ale bez charakteru (20-25)
4. pismo z charakterem (25-40)
5. pismo z dodatkami (40-55)
6. pismo z początkami cech starczych (50-60)
7. pismo starcze (od 60 roku życia)
Oczywiście od reguły tej spotyka się wyjątki.
Szybkość kreślenia jest często badana przez grafologów. Grafolodzy tę cechę, a raczej zespół cech zaliczają do prymalnych (pierwszorzędnych).
Grafizm bardzo wolny cechują duże znaki nad- i podwierszowe oraz wysoka wstęga wiersza, pismo proste lub nachylone w lewą stronę, silny nacisk, ciężki, monotonny, wrzecionowaty dukt, czasami powiększający się w pociągnięciach lewostronnych oraz obecność ozdób, a brak uproszczeń. Spotyka się też znamiona dysgrafii.
Pismo powolne cechuje pewność duktu, szacunek do akcentów i interpunkcji, niewielka łączliwość, prawidłowe usytuowanie znaków diakrytycznych, nieco ponadprzeciętne wielkości, regularne odstępy, proste lub nieco prawostronne pismo o horyzontalnej linii podstawowej, mocny modelunek znaków, częste podkreślenia i retusze (zwłaszcza pętlic) oraz duże majuskuły i częste arkady.
Grafizm szybki znamionuje duża łączliwość, znaki diakrytyczne i akcenty są przesuwane poza oś litery i o nie zawsze właściwym kształcie (nieokreślony kierunek akcentu, kreska zamiast kropki itd.), czasami wręcz opuszczone.
Wyrobienie pisma (opanowanie sprawności pisarskiej) wzrasta odpowiednio do częstości pisania. Stąd bardzo wyrobione grafizmy spotyka się przede wszystkim u pracowników umysłowych, zwłaszcza wykonujących różne prace kancelaryjne, wymagające częstego pisania.
Grafizm o niskim wyrobieniu spotyka się głównie u ciężko pracujących fizycznie, np. rolników, pracowników niewykwalifikowanych itd. Ludzie ci rzadko piszą. Ponadto wykonywane przez nich czynności często powodują upośledzenie motoryki kończyny, a zwłaszcza palców i nadgarstka.
Kobiety pracujące fizycznie częściej kreślą trzon litery „b” w postaci laski i opuszczają łączniki liter „a”, „u” i „w”.
U pracownic umysłowych częściej spotyka się falistą linię podstawową, pętlicę litery „b” i brak elementu nadlinijnego litery „p”.
Pismo pracowników fizycznych częściej cechuje się przesadnymi interliniami, wydłużonymi majuskułami, modelowaniem trzonu litery „l” w postaci laski i obecnością elementu nadlinijnego litery „p”.
W rękopisach pracowników umysłowych częściej spotyka się pętlicowy modelunek litery „l”.
...
asiab.90