Liturgika - skrypt.doc

ZGROMADZENIE LITURGICZNE JAKO PROCES KOMUNIKACJI

Lud Boży, konkretne zgromadzenie liturgiczne jest „miejscem”, w którym dokonuje się w szerokim zakresie proces komunikacji. Działania zgromadzenia liturgicznego są zhierarchizowane, harmonijne.

Liturgia jest czynem w antropologicznym i teologicznym znaczeniu. Jest najpierw czynem Boga. Równocześnie jest czynem człowieka. Liturgia w swej najgłębszej istocie jest uświęcającym, zbawczym działaniem Boga (nurt soteryjny, zbawczy, zstępujący) i wielką dziękczynną odpowiedzią człowieka (nurt kultyczny, uwielbiający, laudatywny, zstępujący).

I. MISTERIUM ZGROMADZENIA LITURGICZNEGO

Zgromadzenie liturgiczne stanowi podstawową rzeczywistość liturgiczną. Słowem, które chyba najbardziej charakteryzuje życie pierwszych chrześcijan, które powtarza się, jest „gromadzenie się w jedno”. Zgromadzenie było istotnym elementem życia chrześcijańskiego. Dniem gromadzenia się była szczególnie niedziela. Określenie „statio urbis” stosowano w praktyce liturgicznej do regularnych spotkań, zgromadzeń wiernych Rzymu w jednej z bazylik dla celebracji Eucharystii, której przewodniczył biskup. Zwyczaj ten był ukonkretnieniem zjednoczenia, komunii wiernych z biskupem.

Kościół ujawnia się, nie tylko terytorialnie w parafii, lecz w czynnym uczestnictwie całego ludu w czynnościach liturgicznych. Ono jest sakramentem i znakiem świętym, manifestacją najbardziej ekspresywną i prawdziwą Kościoła, pokazuje Kościół i objawia go. W nim obecny i działający jest sam Chrystus jako pierwszy podmiot. Sprawowanie Eucharystii jest najwyższą formą urzeczywistniania się Kościoła.

Zgromadzenie wiernych określano od III w. greckim słowem synaxis, syneleusis, synagoge, łacińskie coetus, convocationes, collecta, a także processio. Inne wyrażenia to: ecclesia – zgromadzenie, zwołanie, które powszechnie przyjęło się na określenie Kościoła, „tu obecni” – circumstantes, otaczający ołtarz – lud święty, słudzy, domownicy. Zgromadzenie liturgiczne jest znakiem. Jako znak przypominający zgromadzenie ludu izraelskiego, Hebrajczyków, z którym Pan zawarł Przymierze pod Górą Synaj. Zgromadzenie to określono w j. hebrajskim „qahal Jahwe”. Septuaginta przetłumaczyła przez „ekklesia tu Kyriu” – zgromadzenie Pana.

Cztery elementy charakteryzowały zgromadzenie pod Synajem: zwołanie, obecność, słowo, przymierze. Wymiar przypominający przywołuje także inne zgromadzenia, których autorem był Pan. Jego obecność była zaświadczona przez różne znaki (obłok, arka, świątynia, księga Pisma św.).

Zgromadzenie liturgiczne w wymiarze oznajmującym jest Kościołem Chrystusa, zgromadzeniem Jego ludu, nabytego krwią Zbawiciela, zgromadzeniem w jedno rozproszonych dzieci Bożych. Zgromadzenie to cieszy się szczególnym przywilejem jedności, stanowi bowiem Ciało Chrystusa, nową świątynię, Oblubienicę Chrystusa. Przymierze zaś realizuje się w Ofierze Eucharystycznej Ciała i Krwi Chrystusa. Zgromadzony lud jest „narodem świętym, kapłaństwem królewskim”. Przez sakrament chrztu zostaje upoważniony do sprawowania kultu, cieszy się obecnością Duch św. Zawsze Bóg zwołuje swój lud. Bóg wzywa, tzn. zaprasza na spotkanie, na ucztę. Zaproszenie to posiada charakter przyjaźni, intymności. Zgromadzenie liturgiczne najpełniej ujawnia Kościół.

Zgromadzenie liturgiczne jest wreszcie obrazem i inauguracją Kościoła nieba (wymiar eschatyczny), który w wizji Janowej ukazany jest jako zgromadzenie liturgiczne, wysławiające Boga i zabitego Branka, który zmartwychwstały zasiada po prawicy Boga Ojca. Sprawowanie liturgii w zgromadzeniu ziemskim, dokonuje się w łączności z Kościołem zbawionych (pełno jest w liturgii aniołów i łączności ze świętymi) i Kościołem oczyszczającym. Wieloraka obecność Zbawiciela, uwielbionego Kyriosa w zgromadzeniu jest zadatkiem Jego ostatecznego przyjścia, którego chrześcijanie uczestniczący w liturgii przywoływali modlitwą Marana tha – przyjdź Panie Jezu!

Zgromadzeni są ludem świętującym.

Fundamentem świętowania (święta) jest misterium Chrystusa, anamnetyczne misterium Chrystusa, tj. zamykające w sobie wydarzenia przeszłości, urzeczywistniające się pod znakami chleba i wina, a także zapoczątkowujące, dające zadatek wiekuistej pełni. Świętowanie wyraża się następnie poprzez różne elementy z dziedziny akustycznej (mowa, słuchanie, milczenie, śpiew, muzyka), optycznej (obraz, ogień), kontaktowej (spożywanie, używanie kadzidła). Świętowanie mówiąc najogólniej, zamyka w sobie ryt, pewien rytuał oraz spontaniczny czyn, który pozwala uczestnikom na wejście w „teraz i dziś” misterium Kościoła – Chrystusa. W zgromadzeniu liturgicznym ma się dokonać koinonia – jedność człowieka z Bogiem i braćmi. Greckie słowo „koinonia” znaczy udział, dzielenie się, wspólnota, zjednoczenie, związek miłości.

W zgromadzeniu człowiek jest najpierw przyjmującym Boży dar i w odpowiedzi oddającym się Bogu. Koinonia jest jednocześnie darem i zadaniem. Jej celem jest kosmos miłości – zjednoczenie wszystkich i wszystkiego w Chrystusie, aby Bóg był wszystkim we wszystkich.

Zgromadzenie liturgiczne jest urzeczywistnieniem Kościoła. Wszystkie czynności liturgiczne spełniane w zgromadzeniu i przez zgromadzenie, są czynnościami Kościoła, a „Kościół to lud święty, zjednoczony i zorganizowany pod przewodnictwem biskupów”. Zgromadzenie liturgiczne nie jest więc bezkształtną masą, w której wszyscy wykonują wszystko. Czynności liturgiczne dotykają poszczególnych członków w różny sposób. Zależy to od stopnia święceń, urzędów i czynnego udziału. W ten sposób ujawnia się w zgromadzeniu Kościół jako Ciało Mistyczne Chrystusa. Przede wszystkim zgromadzenie posiada swojego przewodnika – celebransa. Zwykle jest nim biskup lub kapłan. Niektóre czynności mogą być sprawowane przez diakona, akolitą lub wyznaczoną osobę.

Pamiętać należy, że przewodniczący zgromadzenia działa nie na mocy własnych możliwości i zdolności organizacyjnych, lecz In persona Christi, Ex persona Christi. Znaczy to, że Chrystus uwielbiony, nadal jest pierwszym podmiotem działań liturgicznych. Zasiadając jednak po prawicy Ojca Niebieskiego, posługuje się swoim przedstawicielem, który w Jego imieniu sprawuje najświętsze czynności. Chrystus jest obecny i działający w osobie kapłana.

Biskup, kapłan jest sakramentem Chrystusa, Arcykapłana, i w zgromadzeniu liturgicznym reprezentuje Chrystusa jako Głowę Społeczności. Wyrażenie persona nawiązuje do pierwotnego znaczenia maska. Poprzez maskę brzmi personat – głos kogoś innego, celebrans jest narzędziem działania. Swój mandat przewodniczenia otrzymał od Chrystusa w sakramencie kapłaństwa. Kapłan działając In persona Christi reprezentuje również cały Kościół. Musi pozostawać w jedności z Kościołem.

Sprawujących określone zadania w zgromadzeniu liturgicznym jest wielu. Wypełnianie niektórych funkcji liturgicznych, wymaga albo odpowiednich święceń (diakon), albo odpowiedniego wprowadzenia (akolita, lektor). Do wykonywania funkcji związanych z posługą ołtarza i celebransa należą diakon i akolita. Zadaniem diakona jest posługa głównemu celebransowi. Funkcja diakona związana jest także z posługą ludowi, przez odczytanie Ewangelii i udzielenie Komunii św. Akolita jest nadzwyczajnym szafarzem Komunii św., w procesji niesie krzyż, inni zapalone świece.

II. DIALOG POMIĘDZY BOGIEM I JEGO LUDEM

Każdy z uczestników zgromadzenia eucharystycznego ma prawo i obowiązek wnieść swój wkład we wspólne działanie, w zależności od stopnia święceń i od specjalnej funkcji. Chociaż wszyscy wykonują kapłaństwo Chrystusa, istnieje jednak istotna różnica udziału w tym kapłaństwie. Biskup, kapłan, diakon – działają w osobie Chrystusa na mocy święceń. Pozostali uczestnicy, wykonują wspólne kapłaństwo – wynikające z wszczepienia ich w Chrystusa – kapłana, w sakramencie Chrztu. Przez nałożenie rąk i słowa święceń, udzielana jest łaska Duch Św. i wyciskane święte znamię, także biskupi w sposób szczególny przejmują rolę samego Chrystusa Mistrza, Pasterza i Kapłana i w Jego zastępstwie działają.

1. Forma dialogu Boga z ludźmi – proklamacja Słowa Bożego.

W zgromadzeniu lit. dokonuje się dialog zbawczy pomiędzy Bogiem i Jego ludem.

Przede wszystkim fundamentalną rzeczywistością liturgii jest Słowo Boże. Cała liturgia chrześcijańska poświadcza, że nie ma liturgii, w której Bóg nie miałby słowa, które ją zwołuje, jednoczy, umacnia, oczyszcza, pozwala żyć. Czytanie słowa Bożego jest dziedzictwem synagogi.

Czytać – znaczyło wkraczać w dynamizm Paschy Jezusa. Stary Testament wyjaśniał się w słowach Nowego Testamentu. Odczytywanie słowa aktualizowało wydarzenie zbawcze. Najpełniejsza aktualizacja dokonywała się w sprawowaniu Eucharystii. Liturgia Słowa i Liturgia Eucharystyczna stanowią jedną akcję. Są ze sobą nierozdzielnie złączone.

Czytanie pism prorockich stało się powszechną praktyką od III w. Początkowo stosowano czytania ciągłe tekstów (lectio continua). Stosowano także czytanie wybiórcze (lectio selecta), które upowszechniło się od V w., w powiązaniu z kształtującym się rokiem liturgicznym. Poza tym czytania niektórych ksiąg, wiązano ściślej z pewnymi okresami roku liturgicznego, ukazując w ten sposób jego specyficzną fizjonomię. Tak np. Ew. wg św. Jana, prawie we wszystkich rodzinach liturgicznych, odczytywana była podczas Pięćdziesiątnicy Paschalnej (czas Wielkanocy – do Zesłania Ducha Św.). Stosowano także centonizację (zestawienie zdań z różnych miejsc Pisma Św.). Słowo Boże odczytywane było podczas Eucharystii.

Liturgia Godzin nie zawierała czytań, jej treść stanowiły psalmy. Dopiero od czasów św. Benedykta i w rzymskim oficjum włączono czytania krótsze i dłuższe (godziny w ciągu dnia: tertia, seksta, nona).

Opublikowano porządek czytań (Ordo Lectionum 1969r.), które przewiduje trzy czytania w niedziele i uroczystości, w cyklu ABC. Czytania pierwsze na dni powszednie, w okresie zwykłym mają układ dwuroczny. Obejmują teksty ST, Listy Apostolskie i Ewangelie; Liturgia Godzin – tylko Księgi ST i Listy, bez Ewangelii. Formą głoszenia Słowa Bożego – jest homilia – wyjaśnianie odczytanego fragmentu.

Niedozwolone jest czytanie tekstów niebiblijnych podczas Mszy św., chociaż historia znała odczytywanie w czasie Mszy św. Akt Męczenników, czy Żywotów Świętych.

KL wspomina o tzw. krótkich pouczeniach – monitiones, ad monitiones. Oznaczają one zaproszenie do modlitwy, krótkie wprowadzenie w czasie Mszy i w udzielaniu sakramentów. Samo słowo wywodzi się z j. francuskiego – od słowa monition i pojawiło się w ramach ruchu liturgicznego. Monitiones te może podawać celebrans, albo inna kompetentna osoba, słowami podanymi w księgach liturgicznych. Osoba ta to przede wszystkim komentator, który pełni urząd liturgiczny.

Kolejny element dialogu Boga z człowiekiem w zgromadzeniu lit. – to formuły sakramentalne. Słowo Boże tak obficie podawane zgromadzonym, nie posiada jedynie waloru nauczania. Nie jest tylko rodzajem katechezy. Jest to słowo zbawienia, łaski, życia. Rozpoczyna proces zbawienia, który znajduje swe uwieńczenie w sakramentach, a szczególnie w Eucharystii, w której „Słowo staje się ciałem” w sposób najpełniejszy. Równocześnie słowo Boże jest komentarzem gestów i innych symbolicznych działań w liturgii. Słowo Boże stanowi również podstawową treść innych modlitw, lub bogato je inspiruje. Odczytywane w liturgii – jest epopeją wielkich czynów Bożych (mirabilia Dei).

Śpiew Słowa Bożego sytuuje się również w psychologicznej głębi ludzkiego przeżycia, posiada także podstawową strukturę przepowiadania Chrystusa w liturgii. Jest także pouczeniem, uwielbieniem, napomnieniem i dziękczynieniem.

Słowo przemodlone – słowa modlitwy. Człowiek w liturgii przyjmuje słowo Boże i odpowiada na nie również słowem Bożym. Słowo Boże w formie modlitwy posiada charakter działania. Kto bowiem modli się – współdziała z Bogiem i pozwala Bogu działać w sobie samym. W ten sposób dokonuje się zarówno uświęcenie człowieka i uwielbienie Boga.

Wszystkie działania w liturgii – od chrztu do Eucharystii – posiadają charakter znaku. W znakach tych obecny jest działający Chrystus jako Obraz Niewidzialnego Boga, Chrystus – Wcielone Słowo.

2. Forma dialogu Boga z ludźmi – modlitwa liturgiczna i jej formy.

Słowo modlitwy jako wyraz wiary należy do procesu komunikacji, jakim jest liturgia. Modlitwa jest stałym elementem religii. Szczególny wpływa na jej formy w chrześcijaństwie posiadała liturgia żydowska. Wykształciła ona szczególnie mocno formę modlitwy dziękczynnej (toda) i uwielbiającej (berakath). Toda obejmowała dziękczynienie i wspólnotową ucztę jako wyraz wdzięczności za wyratowanie z nieszczęścia. Berakath – były modlitwami błogosławiącymi, doksologicznymi.

Większość modlitw w liturgii kieruje się do Boga Ojca. Istnieją również modlitwy skierowane do Jezusa. Modlitwy skierowane wprost do Ducha Św. odnajdujemy tylko w tzw. sekwencjach – utworach śpiewanych po Ewangelii, czy w znanym hymnie Veni Creator. W Modlitwie Eucharystycznej znajduje się modlitwa zwana epiklezą, która jest prośbą skierowaną do Boga, aby dokonał przemiany chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa, czy też zjednoczył uczestników Mszy św.: „uświęć te dary…”, i inne.

a)     Modlitwy celebransa:

·         inwokacja, anakleza (z j. gr. anakalein – wzywam, przywołują); są to różne określenia imienia Boga, względnie wyliczanie Jego przymiotów;

·         anamneza – część modlitwy odwołująca się do wydarzeń w historii zbawienia, przywołująca „wielkie czyny Boże”;

·         epikleza – wzywanie imienia Boga nad osobą lub rzeczą, dla dokonania pewnej rzeczywistości;

·         doksologia – uwielbiające Boga w Trzech Osobach zakończenie modlitwy (od. gr. doxa – chwała); doksologie należą do istoty modlitwy chrześcijańskiej;

·         aklamacja – potwierdzenie, zgoda zgromadzonych na wypowiedzianą modlitwę.

Modlitwy celebransa zwane prezydialnymi, formułowane są w 1os. l. mn. Spośród różnych rodzajów modlitw trzeba szczególnie wymienić:

a)      modlitwy poświęcające (Exultet z wigilii paschalnej, a także modlitwa eucharystyczna);

b)      oracje (kolekta, modlitwa nad darami, po komunii);

c)      modlitwy nad ludem – stanowią one formę błogosławienia zgromadzonych; zgromadzeni manifestują swoją wiarę przez różne formy modlitwy (modlitwa powszechna, aklamacje i formuły modlitewne).

b)     Modlitwy zgromadzenia liturgicznego.

·         Formuły liturgiczne

Formuły liturgiczne są to stałe lub zmienne teksty kultowe ustalone przez tradycję lub kościelny autorytet, obejmujące poszczególne słowa, strofy, zwroty, zdania, ciągi zdań o różnorodnej treści (uwielbienie Boga, dziękczynienie, prośby), regularnie powtarzane, mówione, śpiewane, w liturgii w ustalonym porządku i miejscu, oraz w tym samy brzmieniu. Formuły liturgiczne są sprawowaniem wspólnego kapłaństwa wiernych, podtrzymują i realizują łączność między celebransem i wiernymi, ożywiają udział w liturgii, są znakami wspólnotowości liturgii i jej hierarchicznego porządku oraz wyrazem jednolitości i ciągłości doktrynalnej Tradycji Kościoła.

Do formuł liturgicznych należą: 1) formuły sakramentalne; 2) aklamacje liturgiczne; 3) wyznania wiary; 4) formuły pozdrowienia, rozesłania, błogosławieństwa; 5) formuły eulogijne; 6) doksologie; 7) formuły życzeniowe (pax); 8) formuły przy udzielaniu Komunii.

Z judaistycznej tradycji zapożyczono formuły liturgiczne w postaci poszczególnych słów: np. Amen, Alleluja, Hosanna, Abba. Oryginalnym tworem chrześcijan są formuły chrystologiczne, np. „Pan Jezus Chrystus”.

Liturgia chętnie stosuje poetyckie modlitwy:

1)     Psalmy: z wyrażeniem psalm responsoryjny spotykamy się od IV w. Był on wykonywany responsoryjnie, tzn., naprzemiennie – kantorzy jedna zwrotkę, wierni drugą, itd.

2)     Kantyki: pieśń liryczna zawarta w Piśmie św., ale nie pochodząca z psalmów. Do najbardziej znanych należą: Magnificat, Benedictus, Nunc dimittis, a w ST Pieśń Mojżesza.

3)     Wyznanie: (confessio – od łac. Confiteor – wyznaję) – wyznanie wiary i wyznanie win. Pierwsze znane jest pod nazwą Symbol apostolski – Credo – Wierzę w Boga. Występuje nie tylko we mszy, ale także podczas udzielania sakramentu chrztu, namaszczenia chorych. Druga forma dotyczy wyznania win. Znana jako Confiteor, „spowiadam się”. Apologie powtarzano podczas Mszy św., nawet kilka razy (do 9).

4)     Responsa: modlitwy w formie odpowiedzi. Należą do nich: psalm responsoryjny (graduał, tractus), wiersz allelujatyczny, wiersz przed Ewangelią.

5)     Antyfony mszalne: antyfona na wejście (Introit), na komunię (offertorium).

6)     Sekwencje i tropy: nazwa sekwencja lub prosae, prosulae wywodzi się od podkładanych tekstów pod końcowe melizmy alleluja przed Ewangelią. Podkładane teksty nazywano tropami. Mszał Pawła VI jako obowiązujący przewiduje sekwencję na Wielkanoc.

Tropowanie – podkładanie tekstów pod mielizmy, bardzo rozpowszechniło się na Zachodzie. Tropowano (oprócz alleluja) także inne śpiewy mszalne: Gloria, Kyrie, Ojcze Nasz, rzadko natomiast credo czy graduał.

7)     Hymny: wyrażenie wzięte z greckiej literatury religijnej. Grecy wykonywali hymny na cześć Bóstw i herosów. Hymn jest modlitwą o charakterze pochwalnym. Wyjaśnienie to pochodzi od św. Augustyna (jeśli śpiewasz, ale nie chwalisz Boga, również twoja pieśń nie jest hymnem). Hymny weszły do liturg...