Strona główna  >  Profilaktyka logopedyczna  >  Kształtowanie mowy

Podstawową czynnością układu oddechowego jest zapewnienie ustrojowi wymiany gazowej tlenu i dwutlenku węgla poprzez wentylację, dyfuzję i perfuzję. Budowa układu oddechowego jest przystosowana do jego funkcji. Układ oddechowy składa się z dróg doprowadzających powietrze: jamy nosowej, jamy ustnej, krtani, tchawicy, oskrzeli i oskrzelików, oraz płuc, gdzie odbywa się właściwa wymiana gazowa pomiędzy powietrzem a krwią.

Wstępny okres rozwoju układu oddechowego ma miejsce we wczesnym okresie embrionalnym. Już w pierwszych 8 tygodniach dochodzi do wytworzenia się klatki piersiowej i jamy opłucnej. Najpierw powstaje pierwotne gardło, krtań i tchawica. Pod koniec 16 tygodnia życia płodowego kończy się tzw. oskrzelowy okres rozwoju układu oddechowego i od tego czasu oskrzela rozrastają się wzdłuż i wszerz nie zwiększając swojej liczebności. Od 24 tygodnia rozpoczyna się tzw. pęcherzykowy okres rozwoju układu oddechowego i trwa on aż do urodzenia dziecka. Od połowy ciąży można w badaniu USG (ultrasonograficznym) zaobserwować ruchy klatki piersiowej płodu (są to głównie ruchy przepony). We wczesnym okresie życia płodowego liczba oddechów wynosi powyżej 1 Hz (60/min) i maleje w końcowym okresie. Na szybkość i głębokość oddechów wpływa, tak samo jak po urodzeniu stężenie gazów krwi (wzrost pCO i spadek pO przyspieszają oddechy). Na rytm oddechowy płodu wpływają także przyjmowane przez matkę leki, ale i inne czynniki. Rytm ten w warunkach prawidłowych obejmuje: oddechy regularne, oddechy nieregularne i okresowe bezdechy. „Oddychanie” płodu służy jako przygotowanie ośrodkowego układu oddechowego, mięśni przepony i mięśni międzyżebrowych do prawidłowego oddychania po urodzeniu. W dynamice dojrzewania układu oddechowego płodu istnieją duże różnice indywidualne. Ale, jak wynika z przedstawionego toku rozwoju układu oddechowego w okresie życia płodowego, im krócej trwa okres ciąży (im głębsze wcześniactwo), tym układ noworodka jest mniej dojrzały zarówno pod względem anatomicznym, czynnościowym, oraz biochemicznym.

Generalnie, w chwili urodzenia struktura narządu oddechowego noworodka jest dobrze wykształcona, a podjęcie oddychania po urodzeniu jest warunkiem życia. Pierwszy oddech jest kontrolowany przez pierwotny, autonomiczny ośrodek oddechowy zlokalizowany w mózgu (w moście i rdzennej części mózgu). Po urodzeniu występuje u noworodka gwałtowne (chemiczne i nerwowe) pobudzenie ośrodka oddechowego. Ośrodkowa regulacja oddychania zapewnia prawidłową rytmiczną i skoordynowaną czynność oddechową oraz przystosowuje ją do różnych zmiennych sytuacji zachodzących w samym układzie oddechowym, jak i poza nim, np.: przy zmianie temperatury ciała, podczas zwiększonego wysiłku mięśniowego, pod wpływem czynników psychicznych, itd. Do ośrodka oddechowego stale płyną różne bodźce informujące go o stanie ustroju, zaś po przetworzeniu ich, uzależnia on własny rytm wdechu i wydechu wysyłając impulsy do mięśni oddechowych klatki piersiowej i przepony. Tym oto sposobem w optymalnym stopniu regulowany jest rytm, tor oddechowy i amplituda oddechów. Ośrodkowa regulacja oddychania przebiega poprzez układ nerwowy oraz układ chemiczny ustroju człowieka. To dzięki tym dwu systemom możliwe jest utrzymanie prawidłowej i optymalnej wentylacji pęcherzykowej i prawidłowego ciśnienia gazów oddechowych we krwi.

W czasie prawidłowego porodu część płynu płucnego zostaje usunięta przez górne drogi oddechowe podczas przechodzenia płodu przez kanał rodny, ponieważ klatka piersiowa pozostaje wówczas pod dużym ciśnieniem. Po urodzeniu klatka piersiowa rozpręża się i na miejsce wydalonego płynu dostaje się kilka milimetrów powietrza. Owo wtargnięcie powietrza do dróg oddechowych (upowietrznienie płuc) staje się momentem wyzwalającym pierwszy aktywny wdech noworodka. wdech powietrza objawia się odruchowym krzykiem noworodka, który zanika w pierwszych miesiącach życia. Krzyk noworodka, bezpośrednio po porodzie powstaje odruchowo, albo zostaje zainicjowany „klapsem” przez osobę odbierającą poród. Ta pierwsza próba fonacyjna (głosowa) dziecka jest przejawem jego życia, stąd tak wielką wagę przywiązują położnicy do owego pierwszego krzyku. Przypisuje się mu pewne znaczenie fizjologiczne, jak: usunięcie zalegających wód płodowych, udrożnienie płuc (wdech powoduje rozklejenie się pęcherzyków płucnych), wzrost temperatury ciała i jednoczesne zwiększenie pojemności płuc w pierwszych chwilach życia. W czasie pierwszego oddechu następuje również adaptacja krążenia płucnego oraz zmiana krążenia płodowego na typ krążenia dojrzałego. Przez kilka dni u zdrowego noworodka istnieje nadal niewielki przepływ: prawe - lewe serce, co wiąże się z niezamknięciem otworu owalnego.. Zmiany patologiczne w obrębie układu oddechowego, które prowadzą do niedotlenienia (przede wszystkim, gdy występuje ono od urodzenia) i wzrostu ciśnienia tętniczego płucnego, zwiększają przepływ: prawe - lewe serce przez otwór owalny i mogą prowadzić do przepływu pozapłucnego przez przetrwały przewód tętniczy, co w następstwie wywołuje wtórne niedotlenienie. Istnieje wiele różnych przyczyn zarówno ze strony matki, jak i ze strony płodu, które mogą zaburzyć podjęcie czynności oddechowej przez noworodka i jego utrzymanie, opóźnić resorpcję płynu płucnego oraz zaburzyć rozprężenie i upowietrznienie płuc.

Oddychanie, służące wyłącznie celom fizjologicznym, nazywamy oddychaniem fizjologicznym, spoczynkowym albo statycznym. Ruchy występujące w czasie tego typu oddychania są ruchami wrodzonymi. Nie musimy się ich uczyć, są bowiem darem natury ludzkiej. W oddychaniu statycznym, zwanym także oddychaniem fizjologicznym, powietrze powinno dostawać się (wdech) przez nos, gardło, krtań, tchawicę i oskrzela do pęcherzyków płucnych, oraz wydostawać (wydech) tą samą drogą. Oddychamy 16 razy na minutę, a długość fazy wdechu jest równa długości fazy wydechowej. W czasie spokojnego oddychania pobieramy i wydychamy 0,5 l powietrza, a niekiedy w czasie bardzo głębokiego wdechu możemy pobrać dodatkowo około 1,5 l powietrza. W czasie spoczynku, np. podczas snu, wdech jest nieco krótszy od wydechu, stosunek wdechu do wydechu wynosi 1:1,1 do 1:1,5. Jeśli powietrze kierowane jest przez usta, z wyłączeniem jam nosa, to takie oddychanie statyczne uważa się za nieprawidłowe, ponieważ jest szkodliwe dla zdrowia, deformuje czaszkę twarzową i ogólną postawę ciała, patologicznie wpływa na czynność mówienia. Proces oddychania, oprócz funkcji fizjologicznej, służy także do emisji dźwięków (tworzenia głosu).

W czasie dynamicznego oddychania nie zostaje zatrzymany proces fizjologiczny, ale przebiega on w zmienionym rytmie, oddech jest pogłębiony (do płuc pobieramy więcej powietrza), wdech ulega skróceniu a wydłuża się wydech, bowiem mówimy na wydechu. Podczas mowy faza wydechowa wydłuża się i stosunek wdechu do wydechu równa się 1:6 do 1:7. Oddech podczas śpiewu charakteryzuje się natomiast skróconą i przyspieszoną fazą wdechową i bardzo wydłużoną, zwolnioną i pogłębioną fazą wydechową. Efekt ten uzyskuje się przez tzw. podparcie oddechowe, zwane appogio, tj. przez świadome zwolnienie i pogłębienie fazy wydechowej za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni wdechowych i wydechowych. Ruchy występujące w czasie wytwarzania dźwięków mowy wymagają nauczenia się ich, a okres kształtowania się i rozwoju mowy trwa około 7 lat. Szkolenie głosu i artykulacji polega na wytwarzaniu odruchów warunkowych jednocześnie trzech autonomicznych układów: aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego. Podczas mówienia oraz śpiewu naturalną funkcją jest pobieranie powietrza ustami, gdyż tą drogą najszybciej uzupełniamy powietrze potrzebne do generowania, czyli tworzenia fali głosowej. Podczas mowy i śpiewu tor oddechowy powinien być żebrowo-przeponowy. W tym torze oddychanie brzuszne i piersiowe uzupełniają się najkorzystniej, by przy najmniejszym zużyciu energii otrzymać najlepszy rezultat głosowy. Oddech podczas mowy i śpiewu podlega także kontroli ośrodkowego układu nerwowego i mają nań wpływ różne bodźce psychiczne.

Chcąc ocenić prawidłowość narządu oddechowego powinniśmy obserwować tor oddechowy (żebrowo-obojczykowy, żebrowo-przeponowy, mieszany). Niekiedy obserwacje te można uzupełnić o kontrolę ruchów przepony podczas swobodnego oddechu, mowy i śpiewu, zwracając uwagę na symetrię i zakres ruchów przepony, na sposób poruszania się przepony podczas wydechu w czasie tworzenia głosu. Ruchy powinny być symetryczne, jednostajne, a nie zbyt szybkie, czy schodkowate.

Dość często stosowanym badaniem narządu oddechowego jest pneumografia, która rejestruje ruchy oddechowe klatki piersiowej i powłok brzusznych. Do rzadziej stosowanych metod należą: spirometria i spirografia, pneumotachometria (pomiar ilości wydychanego powietrza podczas fonacji w czasie 1 sekundy), oraz volumetria oddechowa (pomiar całkowitego zużycia powietrza podczas fonacji). Do najnowszych metod badania narządu oddechowego należą: elektromiografia i.nbsp;chronoksymetria mięśni oddechowych, a także radiokimografia przepony i badania wentylacji płuc.

W przypadku subiektywnie stwierdzonych zaburzeń oddechowych, artykulacyjnych bądź fonacyjnych u dziecka powinno się zgłosić do pediatry, foniatry bądź do logopedy w celu przeprowadzenia specjalistycznych badań, a niekiedy badań przedmiotowych dla określenia czynnika etiologicznego powodującego zaobserwowane zaburzenia.

Początkiem układu oddechowego ze względu na ukształtowanie anatomiczne i fizjologiczne jest jama nosowa. Jama nosowa pełni kilka funkcji. To na niej spoczywa podstawowa funkcja oddechowo-wentylacyjna. Wentylacja dotyczy górnych i dolnych dróg oddechowych, ale także ucha wewnętrznego. Owo przewietrzanie odbywa się poprzez trąbkę słuchową, która ma swe ujście w tej samej górnej części jamy nosowo-gardłowej, co i nozdrza tylne nosa. Wyrównywanie ciśnienia powietrza odbywa się po obu stronach błony bębenkowej ucha (od strony ucha zewnętrznego i środkowego). Niekiedy doświadczamy chwilowej głuchoty, np. podczas jazdy windą, lotu samolotem, albo podczas wspinaczki górskiej. Takie obniżenie słyszalności jest wynikiem nagłej zmiany ciśnienia, co powoduje stan chwilowego zachwiania barofunkcji tej części układu. Otwieranie ust i połykanie śliny szybko eliminuje opisany efekt.

Jedną z ważniejszych jest funkcja oczyszczająca, tzw. filtracyjna nosa. Przez nozdrza przednie wnika skóra do jamy nosowej, gdzie wyściela przedsionek nosa. Ponieważ skóra porośnięta jest włoskami, stanowi doskonały filtr powietrza przenikającego do organizmu. Błona śluzowa jam nosa wysłana jest charakterystycznym dla dróg oddechowych wielorzędowym nabłonkiem migawkowym, który sięga (z nie-wielkimi przerwami) aż do drobnych rozgałęzień oskrzeli. Ruchy migawek (w kierunku gardła 3 do 10 razy na sekundę) powodują usuwanie cząstek pyłu i drobnych ciałek obcych, które wraz z powietrzem dostają się do nosa i osiadają na wydzielinie śluzowej. Przesuwanie się śluzu z zanieczyszczeniami jest tak szybkie, że w ciągu 7 godzin śluz pokryty pyłem może być usunięty z całego drzewa oskrzelowego, a wszelkie drobne zanieczyszczenia przekazywane są dalej do przełyku i do żołądka. Ponadto błona śluzowa nosa wytwarza lizozym, tj. ferment rozpuszczający i niszczący bakterie. Jeśli zatem jamy nosowe działają sprawnie, to do krtani dochodzi powietrze wyjałowione i spełniona zostaje funkcja antybakteryjna (wyjaławiająca) nosa. Kolejna czynność błony śluzowej polega na ogrzaniu powietrza oddechowego, a odbywa się to dzięki istnieniu gęstej sieci żylnej (tzw. sploty jamiste małżowin). Sploty żylne są swoistym „grzejnikiem” powietrza wdychanego, pełnią więc funkcję nagrzewającą, czyli termiczną. W jamie nosowej panuje stała ciepłota ciała, mniej więcej taka jak na poziomie gardła, gdyż sploty żylne silnie się powiększają i ogrzewają przepływające powietrze przez zastój krwi i emitowanie ciepła z naczyń krwionośnych. Podobną funkcję termiczną pełnią zatoki przynosowe będące izolatorami dla tkanki mózgowej. Jama nosowa nosa pełni także funkcję nawilżającą. W błonie śluzowej nosa znajdują się liczne rozgałęzione gruczoły nosowe (cewkowo-pęcherzykowe). Ich wydzielina, tj. śluz i płyn surowiczy (tzw. śluz nosowy) oprócz zatrzymywania cząsteczek pyłu, zwilża powietrze oddechowe. Oddychając więc przez nos dostarczamy ustrojowi odpowiednio nawilgoconego powietrza i unikamy zbytniego osuszania fałdów głosowych w krtani, co ma ogromne znaczenie w prawidłowej fonacji. Powietrze niedostatecznie nawilgocone uszkadza nabłonek migawkowy, blokując tym samym funkcję czyszczącą (filtracyjną). Czynność wydzielnicza błony śluzowej jest bardzo obfita, w normalnych warunkach produkuje około 1 litra płynu surowiczo-śluzowego na dobę, ale ilość ta zależna jest także od stanów emocjonalnych człowieka i warunków zdrowotnych, np. zwiększa się podczas płaczu i podczas kataru (nieżytu błony śluzowej nosa).

Prawidłowe funkcjonowanie jam nosowych rzutuje na prawidłowe funkcje fonacyjno-artykulacyjne (mówienie). Jamy nosa pełnią też funkcję rezonacyjną - są przestrzeniami rezonacyjnymi nasady i są miejscem wzmacniania określonych grup tonów harmonicznych dźwięku krtaniowego. Rezonans nosowy jest konieczny w wypowiadaniu samogłosek nosowych: ą, ę oraz spółgłosek: m, n, ń, także tylnojęzykowych, jak np. w wyrazie „bank”. W czasie artykulacji głosek nosowych przejście między jamami nosowymi i jamą ustną pozostaje otwarte. Kiedy podczas procesu fonacyjno-artykulacyjnego całkowicie wyłączony jest rezonator nosowy, powstają głoski ustne. W ...