WIEKI CIEMNE 1200 - 900 pne
Określenie "wieki ciemne" wynika z niewielkiej ilości zachowanych dzieł sztuki z okresu między tzw. najazdem "ludów morza" (których istnienie jest tylko hipotezą), w wyniku ktorych zniszczone zostały kultury powstałe na terenie dzisiejszej Grecji i Azji Mniejszej, a ukształtowaniem się greckiej archaicznej polis ok. VIII w. pne. Jako koniec epoki przedstarożytnen przyjmuje się datę zburzenia Troi - ok. 1200 r. pne. Do wieków ciemnych zalicza się również wczesne fazy rozwojowe greckiej ceramiki
GRECKA SZTUKA ARCHAICZNA 900 - 500 pne
W historii sztuki pojęcie archaiczna odnosi się niemal wyłącznie do sztuki europejskiej, a konkretnie do sztuki tworzonej na terenie dzisiejszej kontynentalnej Grecji przez najeźdźców, którzy opanowali go po zburzeniu Troi przez Mykeńczyków i obejmuje okres od tego wydarzenia do początków sztuki klasycznej, a więc do ok. 500 r. pne. W znaczeniu jeszcze węższym stosuje się je do lat 900-500 pne, wcześniejszy okres traktując jako tzw. wieki ciemne, ponieważ nie zachowały się z nich niemal żadne dzieła sztuki.
Dzieła te nie zachowały się, ponieważ najprawdopodobniej w ogóle ich nie było. Dorowie, którzy zajęli ziemie Achajów własnej kultury nie mieli, a znając ówczesne obyczaje można przypuszczać, że tych Achajów, którzy nie zdążyli uciec wybili do nogi (zresztą Achajowie sztuki porównywalnej np. z dorobkiem Kreteńczyków też nie mieli). Zdobywcy musieli więc zaczynać od zera i potrzebowali ok. 300-400 lat, aby wykrzesać z siebie "iskrę Bożą".
Dopiero z przełomu VII/VI wieku pne zachowały się przykłady budowli doryckich i archaicznych rzeźb, stanowiących początek nowej sztuki.
Na marginesie: należy stale pamiętać o tym, że określenia typu "budowle doryckie" zostały wprowadzone współcześnie dla ułatwienia klasyfikacji obiektów zabytkowych i oznaczą one zwykle tylko spójny zespół cech stylistycznych objętych takim właśnie pojęciem. Nie ma żadnych podstaw do twierdzenia, że "budowle doryckie" budowali jacyś konkretni "Dorowie", lub że budowano je w stylu stworzonym przez takowych - szczególnie, że najpiękniejsze świątynie doryckie zachowały się poza terenem dzisiejszej Grecji i pochodzą z czasów, gdy po Dorach (o ile istnieli) nie pozostał żaden ślad.
Historię greckiej sztuki archaicznej dzieli się zwykle na cztery okresy:
okres wielków ciemnych 1200 - 700
okres wczesnoarchaiczny 700 - 620
okres dojrzałego archaizmu 620 - 560
okres późnoarchaiczny 560 - 480 r. pne
Zdarzające się czasami przesuwanie początka okresu wczesnego archaizmu na 900 r. pne nie znajduje uzasadnienia w zachowanych zabytkach sztuki.
Okres wieków ciemnych, z którego zachowała się przede wszystkim ceramika, dzieli się ze względu na sposób jej zdobienia na okres submykeński (1200 - 1050 r. pne) i okres protogeometryczny.
Najważniejszym faktem cywilizacyjnym okresu archaicznego jest powstanie polis - pierwszych greckich miast-państw, w których narodzila się demokracja (władza ludu żyjącego z pracy niewolniczej jeńców wojennych).
W architekturze sakralnej i mieszkaniowej dominował układ kamienno-drewnianego megaronu, ktorego modyfikacje wynikające z potrzeb liturgicznych doprowadziły do wykształcenia się głównych elementów stylu doryckiego - kolumny i fryz podzielonego później na tryglify i metopy.
W okresie dojrzałego archiaizmu doskonalono formy stylu doryckiego, a w Azji Mniejszej ukszałtował się po wpływami wschodnimi styl joński (o wyrafinowanych wolutach zdobiących głowcę). W statycznej, schematycznej rzeźbie kamiennej przypominającej sztywnością egipski kanon dominuje typ rzeźby nagiego młodzieńca (kouros) i obranej dziewczyny (kora). Szczególnym przykądem archaicznej rzeźby monumentalnej są lwy z alei świątynnej w Delos, nawet dzisiaj budzące grozę brutalną, pierwotną siłą.
W dekoracji ceramiki, która w Grecji osiągała niezwykle wysoki poziom (nawet jak na współczesne stanardy) obok ornamentów abstrakcyjnych pojawiają się postaci ludzi i zwierząt i rołśin.
Okres późnoarchaiczny wprowadził najistotniejsze zmiany w architekturze i sztuce:
w architektorze sakralnej wykształcił się klasyczny typ doryckiej świątyni, pojawiły się mieszkalne budynki wieloizbowe, a w miastach tworzono agory - place, wokół ktorych gromadzono świątynie i budyku publiczne, w tym stoę - zadaszoną kolumnadę jako miejsce spotkań i spacerów;
Monumenlana rzeźba utraciła archaiczny schamtyzm i realistycznie przedstawiała postaci, często w dynamicznym ruchu.
Malarstwo koncentrowało się na zdobnictwie ceramiki. Po długim okresie tzw. ceramiki czarnogifurowej, ok. 530 r. pne pojawiła się ceramika czerwonofigurowa. W technice czarnofigurowej główny motyw malowano firnisem na glinianym naczyniu, co po wypaleniu dawało czarny rysunek na czerwonym tle. W technice czerwonofugurowej zasada uległa odwróceniu.
Prawdopodobnie popularne było polichromowanie rzeźb, jednak malarstwa ściennego w późniejszym wydaniu jeszcze nie uprawiano.
SZTUKA PERSÓW
Persowie stali się potęgą, zawojowali Mezopotamię i próbowali zdobyć Grecję w czasach, gdy grecka sztuka wchodziła w okres klasyczny. Kres ich ekspansji położył Aleksander Wielki. Sztuka Persów - przy wszystkich różnicach szczegółowych należy do sztuki bliskiego wschodu i nie podlega europejskim kryteriom klasyfikacyjnym. Była jednak ostatnią fazą tej bliskowschodniej kultury, która weszła w bezpośredni kontakt (na poły wojenny) ze sztuką grecką. Pałac w Persepolis nie jest wprawdzie budowlą europejską, ale na pewno nie przypomina sumeryjskich zigguratów. W jakimś więc sensie należy do fazy przejściowej między starożytną kulturą archaiczną i klasyczną. Ale tylko "w jakimś sensie".
GRECKA SZTUKA KLASYCZNA 500 - 300 pne
Określenie sztuka klasyczna odnosi się przede wszystkim do sztuki greckiej, która po 500 r. pne osiągnęła niemal pełną dojrzałość i wydała takie dzieła, jak np. częściowo zachowane budynki ateńskiego Akropolu. Przyjęcie daty opanowania Grecji przez Aleksandra Wielkiego za początek okresu hellenistycznego w sztuce greckiej ma charakter wyłącznie porządkujący, bo trudno uznać Venus z Milo (150-125 pne) za rzeźbę porównywalną stylistycznie np. z Grupą Laokoona. Dlatego w dziale przedstawiającym przykłady starożytnej sztuki klasycznej znajduje się cała szuka grecka powstała po 500 r. pne, a także sztuka starożytnego Rzymu, która swoje apogeum przeżyła dopiero w następnym tysiącleciu.Proces asymilacji sztuki greckiej przez Rzym jest sam w sobie zjawiskiem fascynującym.
Około 500 r. pne, kiedy Grecy toczyli pierwsze zwycięskie bitwy z nacierającymi na Europę Persami, a ich sztuka osiągała klasyczną dojrzałość, Rzymianie likwidowali monarchię i tworzyli skomplikowaną nomenklaturę niewolniczej demokracji, ale po zniszczeniu (z dużą pomocą Galów) dorobku Etrusków o sztuce jeszcze nie myśleli.
Dwieście lat później, kiedy Grecja uległa Macedończykom, a mimo to jej sztuka powiedziawszy już wszystko, co miała do powiedzenia wchodziła w manierystyczną fazę hellenistyczną, Rzymianie ostatecznie rozprawili się z Etruskami, wybudowali pierwszą drogę i pierwszy akwedukt, ale o sztuce w dalszym ciągu nie myśleli.
Sto pięćdziesiąt lat póżniej Rzym zburzył Kartaginę, podbił Grecję, a na dodatek król Pergamonu, Attalos III zapisał swoje państwo Rzymowi w testamencie. Rzymianie byli coraz silniejsi i coraz bogatsi. Mogli już sobie pozwolić na myślenie o sztuce, ale nie musieli. Wzięli ją od Greków. Ponieważ byli ludźmi ambitnymi i chcieli tę sztukę dalej rozwijać, z trzech greckich głowic stworzyli główkę kapusty, którą nazwali głowicą kompozytową. Dalszym innowacjom zapobiegli Wandalowie.
Historia sztuki jest dlatego tak fascynująca, że sztuka najlepiej pokazuje istotę kultury.
I Grecy i Rzymianie byli w gruncie rzeczy barbarzyńcami, bezlitosnymi ludobójcami, którzy swoje imperia zbudowali na niewolniczej pracy, a mimo to jest między nimi zasadnicza różnica - po Grekach pozostały świątynie i teatry, po Rzymianach - łaźnie i cyrki.
Dla porządku należy odnotować, że okres klasyczny dzieli się na:
· okres wczesnoklasyczny 480 - 445 r. pne
Przykładami architektury są: świątynia Ateny w Syrakuzach, świątynia Zeusa w Agrygencie, skarbiec Ateńczyków w Delfach oraz świątynia Zausa w Olimpii, w których stosowano dojrzałe porządki klasycznej architektury greckiej - dorycki i joński.
Najwybitniejszy obok Fidiasza rzeźbiarz Myron, twórca Dyskobola stworzył podstawy rzeźby realistycznej.
Dzieła malarskie z tego okresu nie zachowały się, natomiast w malarskim zdobnictwie ceramiki stosowano swobodny styl w technice czerwonofigurowej.
· okres klasyczny - peryklesowy 445 - 404 r. pne
Najwybitniejszym kompleksem architektonicznym jest Akropol, na którym w latach 447 - 432 pne zbudowano najwspanialszą (bo prostą) świątynię grecką Partenon i szereg mniejszych świątyń stosując porządek joński i wyrafinowane korektury geometrii budowli. Porządek joński zastosowano również w Erechtejonie (421 - 406) gdzie pojawiają się również kariatydy, oraz w doryckich Propylejach (437 - 432).
W rzeźbie stosowano tzw. styl mokrych szmat, pozwalający podkreślić urodę ciała obleczonego w zwiewne, przylegające szaty. Fidiasz, Poliklet oraz szereg twórców anonimowych stworzyli dzieła łączące realistyczną naturalność z niezwykłym spokojem i godnością.
· okres późnoklasyczny - 404 - 323 r. pne
W architekturze późnego okresu pojawiają się budowle monumentalne, jak np. świątynia Apollina w Didim czy świątynia Artemidy w Efezie oraz tolosy - okrągłe świątynie otoczona kolumnadą, a także tzw. mauzolea, których przykładem jest grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie, od imienia którego wziął nazwę ten typ budowli
Wspaniale rozwijała się również rzeźba, której mistrzami byli Praksyteles, Lizyp i Skopas.
SZTUKA HELLENISTYCZNA 300 - 30 pne
Opanowanie Grecji przez Aleksandra Wielkiego zafascynowanego jej kuturą i powstanie gigantycznego imperium sięgającego Gangesu stworzyło warunki do upowszechnienia się greckiej sztuki w całym óczesnym cywilizowanym świecie. Ten "hellenistyczny" okres stworzony został przez teoretyków trochę sztucznie, ale prawdą jest, że kultura grecka (bo nie tylko o sztukę tu chodzi) rozwijała się wtedy w szczególnych warunkach. Z jednej strony nie stała już za nią potęga greckich polis, ale i nie została jeszcze sprowadzona przez Rzymian do służebno-dekoratorskiej roli, jak to się stało w Rzymie cesarskim.
SZTUKA ETRUSKÓW 1000 - 500 pne
Nie wiadomo, skąd pochodzą Etruskowie, ale ponieważ pierwsze ślady ich kultury pochodzą z okresu Villa Nova, a jej historia kończy się wchłonięciem przez republikański Rzym (ok. 500 pne), i chronologicznie i stylistycznie należy ona do starożytnej kutury archaicznej.
Etruskowie to lud utożsamiany czasami z ludem Tursza, jednym z tzw. ludów morskich (czyli starożytnych reketerów), które ok. 1200 r. pne. dokonały zniszczenia pierwszych cywilizacji rejonu Morza Egejskiego.
Około 1000 r. pne. zajęli oni tereny dzisiejszej Toskanii, a do 500 r. pne. stworzyli najsilniejsze państwo na terenie północnej Italii, sięgające Kampanii ma południu i Veneto na północy. Strukturę państwa tworzył związek niezależnych miast stanowicych monarchie, później przekształcone w republiki arystokratyczne. Najsłynniejsze z nich to Caere, Veii, Tarkwinia, Vulci, Volterra. Religijną stolicą Etrusków było Orvieto.
Wiara w życie pozagrobowe, wielobóstwo z trzema głównymi bóstwami: Nortią (dogini losu), Mantusem (bóg pdziemii) i Larami (bóstwami opiekuńczymi), oraz wróżbiarstwo i obyczaj składania krwawych ofiar (również z ludzi) tworzyły system religijny Etrusków.
Podjętą po 500 r. ekspansję na południe Italii przerwała bitwa stoczona pod Kyme (Cumae) w Zatoce Neapolitańskiej w 474 r. pne, w trakcie której zjednoczone floty Kyme i Syrakuz zniszczyły flotę etruską. Utrata dominacji na morzu była pocątkiem końca etruskiej potęgi, a jej kultura stopniowo wchłonięta została przez kulturę potężniejącej republiki rzymskiej.
SZTUKA STAROŻYTNEGO RZYMU 100 pne - 200
Starożytny Rzym najpierw był królestwem (a właściwie luźnym związkiem królestw - które były niezależnymi, niedużymi miastami rządzonymi przez "suwerennych" władców), ok. 500 pne stał się republiką, a w 30 pne cesarstwem. Większość słynnych budowli rzymskich powstała w okresie świetności cesarstwa już w czasach chrześcijańskich a samo zachodnie cesarztwo przetrwało aż do 476 r., ale sztuka starożytnego Rzymu należy w całości do antyku i w istocie swojej jest czymś w rodzaju antycznego socrealizmu - grecką sztuką zaprzęgniętą do propagandowego wozu cesarskiej władzy.
Sztuki starożytnego Rzymu nie określa się mianem klasycznej m.in. dlatego, że w okresie Grecji klasycznej Rzymianie byli jeszcze społeczeństwem dość prymitywnym, organizowali dopiero swoje państwo, którego symbolem nie miała być sztuka, ale zdobycze cywilizacyjne i system prawa. Decydujące znaczenie miał chyba jednak fakt, że Rzymianie w odróżnieniu od Greków (za którymi stały Kreta, Mykeny i Homer) nie mieli żadnej liczącej się tradycji - byli ludźmi znikąd. Źródłem ich potęgi nie była kultura, ale racjonalnie skonstruowana cywilizacja.
Dzięki niej - i jest to być może znak epoki - w swoim czasie zaanektowali i wielką Grecję i jej jeszcze większą sztukę. Jednak wbrew pozorom wpływ sztuki greckiej na sztukę Rzymu jest bardzo powierzchowny - poza niezliczonymi kopiami greckich rzeźb rzeźba rzymska nie stworzyła niczego nowego, a wszystkie ważne i własne dokonania Rzymian nie mają źródła w talencie artystycznym czy geniuszu filozoficznym Grecji, ale w ich zmyśle praktycznym i politycznym ustroju nowoczesnego państwa rzymskiego.
Charakterystyczne jest, że jeśli Grecy pozostawili nam filozofię, poematy, świątynie i teatry, to po Rzymianach pozostały prawo, akwedukty, łaźnie i cyrki.
Poza tym jedni i drudzy mogli walczyć i tworzyć, bo pracowali na nich niewolnicy. Dlatego klasyczną i hellenistyczną sztukę Grecji oraz sztukę starożytnego Rzymu umieściliśmy w jednym dziale.
gingerxdoll