PIszczek M Diagnoza dla rozwoju-1.doc

Maria Piszczek „Diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka” – rozdz. 8   Zajęcia 2.

Zajęcia wczesnego wspomagania rozwoju i zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze nie przyniosą oczekiwanych efektów, jeśli stosowane podczas ich realizacji metody nie będą dostosowane do aktualnego poziomu rozwoju poznawczego i sposobu uczenia się dziecka.

Poważnym błędem jest także korzystanie podczas układania programu jedynie ze wskazówek specjalistów zawartych w orzeczeniu lub opinii dziecka. Zazwyczaj są one tak lakoniczne, że w oparciu o nie jest niemożliwe ułożenie dobrego programu zajęć. Podczas układania programu również nie zawsze możliwe jest skorzystanie z jakiejś zawartej w podręczniku, gotowej (nawet dobrze opracowanej) listy umiejętności, a potem realizowanie krok po kroku zawartych w niej zadań. Każde z nich wymaga ułożenia indywidualnego programu pracy i wykorzystania podczas planowania działań wiedzy nie tylko z pedagogiki specjalnej, ale również z psychologii ogólnej i rozwojowej. Wykorzystanie więc w programie tylko jednego sposobu uczenia dziecka może wpłynąć na późniejszy sposób przyswajania przez nie wiedzy.

W procesie wspomagania rozwoju małego dziecka ze złożoną niepełnosprawnością istotne znaczenie ma zdiagnozowanie tego, czy posiada ono umiejętność zdobywania niezbędnych doświadczeń w więcej niż jeden sposób. Kierunek podejmowanych oddziaływań oraz ich zakres powinna zawsze wskazywać diagnoza. Konieczne jest przeprowadzenie tzw. diagnozy dla rozwoju. Podczas jej dokonywania ważniejsze niż określenie dysfunkcji, ograniczeń i trudności jest określenie zasobów tkwiących zarówno w dziecku, jak i jego otoczeniu.

Niezbędne do wytyczenia kierunków pracy z małym niepełnosprawnym dzieckiem jest określenie strefy jego najbliższego rozwoju.

Strefa najbliższego rozwoju - jest mapą obszaru gotowości dziecka, ograniczoną na niższym końcu przez obecny poziom umiejętności, na wyższym końcu przez poziom umiejętności, które dziecko może osiągnąć w najbardziej korzystnych warunkach. Aby wychowanie było ukierunkowane raczej na wyższą granicę niż spętane przez granicę niższą, ma głębokie implikacje dla diagnozowania i instruowania wszystkich dzieci. Ale jest szczególnie ważne dla dzieci opóźnionych.

Aby właściwie określić stan rozwoju dziecka, należy ocenić:

1. Poziom jego aktualnego rozwoju obejmujący te umiejętności, które samodzielnie stosuje podczas wykonywania różnych zadań. Można w nim wyróżnić:

-  poziom kompetencji, który dotyczy demonstrowanych przez nie umiejętności w określonej przez nas sytuacji zadaniowej;

- poziom poczucia kompetencji ujawniający się w spontanicznie podejmowanych przez dziecko aktywnościach.

2. Strefę jego aktualnego rozwoju (czyli zakres i liczbę obszarów różnych umiejętności, które dziecko spontanicznie stosuje lub samodzielnie z nich korzysta podczas realizacji stawianych mu zadań).

3. Poziom najbliższego rozwoju obejmujący obszary tych kompetencji, które wymagają wsparcia z zewnątrz (ustala się go oceniając gotowość dziecka do korzystania z naszej pomocy podczas realizacji różnych aktywności).

4. Strefę najbliższego rozwoju, czyli zakres i liczbę obszarów, w których aktualnie zachodzą przemiany rozwojowe.

G. Gottlieb proponuje wyodrębnić trzy funkcje zewnętrznej stymulacji. Są to:

-  podtrzymywanie procesu rozwoju funkcji (tj. dostarczenie stymulacji w celu nabycia przez dziecko wprawy),

- facylitacja (tj. regulowanie tempa zmian rozwojowych, które bez odpowiedniej stymulacji będą przebiegały wolniej albo nie osiągną wyższego poziomu),

- uruchomienie procesu rozwoju.

W związku z tym, przed opracowaniem indywidualnego programu wspomagania rozwoju należy:

- określić zapotrzebowanie rozwojowe dziecka (czyli wskazać najbardziej podatny na zmiany obszar jego funkcjonowania),

- ocenić gotowość dziecka do odpowiadania na stymulację i dostosować ją do jego poziomu rozwoju.

W pracy z małym niepełnosprawnym intelektualnie dzieckiem, oprócz odpowiedzi na pytanie - w jaki sposób ono uczy się i jak należy zorganizować zajęcia, żeby jego uczenie było optymalne, trzeba ustalić:

- sposób formułowania oraz egzekwowania oczekiwań i wymagań,

- zasady modyfikowania obranej przez dziecko linii działania,

- zasady modyfikowania jego sposobu działania,

- sposób i niezbędną dawkę pomocy, której należy udzielić dziecku (usamodzielnieniu dziecka pomaga przestrzeganie zasady: ”Działajmy razem, ale niczego nie zrobię za Ciebie.”),

- odpowiednią aranżację przestrzeni i miejsca działania,

- sposób kontrolowania tego, co aktualnie robi i zasady oceny efektów końcowych (skuteczna pochwała powinna być opisowa - dziecko nie powinno zgadywać, co dobrze zrobiło).

Należy pamiętać o tym, że:

- wraz z rozwojem przystosowania dziecka do środowiska powinny zmieniać się cele pracy z nim,

- dobre rezultaty przynoszą ćwiczenia umiejętności czekania oraz dokonywania wyborów w obrębie już wprowadzonej i opanowanej przez dziecko struktury zajęć,

- niezależnie od stopnia udzielonej przez nas pomocy, zakończenie realizacji zadania powinno zawsze należeć do dziecka,

- każde dziecko potrzebuje wprowadzenia zrozumiałych dla niego reguł postępowania w różnych sytuacjach,

- wprowadzenie reguł wymaga uporządkowania środowiska nie tylko fizycznego, ale również społecznego,

- podczas oceny efektów programu wczesnego wspomagania rozwoju konieczne jest odejście od rejestrowania zmian jedynie w poszczególnych sferach funkcjonowania intelektualnego dziecka i uwzględnienie jego zachowań ekspresyjnych i komunikacyjnych w diadzie z dorosłym i rówieśnikiem,

- efekty naszej pracy z małym, niepełnosprawnym dzieckiem uzależnione są nie tylko od zagwarantowania dziecku poczucia bezpieczeństwa i zaspokojenia jego potrzeb, ale również od dobrej komunikacji z nim,

- placówka, w której realizowane są zajęcia wczesnego wspomagania rozwoju, to tylko jedno z miejsc, w którym dziecko może nauczyć się stosownych zachowań i opanować określone umiejętności, dlatego układając program pracy musimy dowiedzieć się między innymi:

* opanowanie, jakich umiejętności przyczyni się do zwiększenia uczestnictwa dziecka w życiu rodzinnym,

* jakie aktywności ma szansę realizować wspólnie z rodzicami lub innymi dorosłymi, w jaki sposób będzie wykorzystywało nabyte umiejętności w domu i w innych środowiskach, w których najczęściej przebywa.

W praktyce wszystkie oddziaływania wspomagające rozwój dziecka można sprowadzić do:

- działań, których celem jest zapewnienie dziecku optymalnego rozwoju osobowości, poprzez stworzenie mu odpowiednich warunków życia oraz wychowania w domu i/lub w tych środowiskach wychowawczych, w których aktualnie przebywa,

- planowego i systematycznego organizowania działań ukierunkowujących dzięki zastosowanym metodom aktywność dziecka i pozwalających mu osiągnąć wyższy poziom samodzielnego funkcjonowania w różnych dziedzinach,

- stosowania specjalnych metod stymulowania rozwoju psychoruchowego dziecka i wyrównywania deficytów rozwojowych.
 

Przed przystąpieniem do realizacji zajęć należy między innymi:

- precyzyjnie sformułować główne cele zajęć, które planujemy prowadzić z dzieckiem,

- określić zadania konkretyzujące i umożliwiające osiągnięcie każdego z wyodrębnionych przez nas celów szczegółowych,

- skonstruować program zajęć i określić czas trwania, treść oraz przebieg poszczególnych zajęć,

- ustalić formy realizacji zajęć,

- określić sposoby i formy konsultowania się z innymi specjalistami uczestniczącymi we wspomaganiu rozwoju dziecka i ewentualnie w jego leczeniu,

- wybrać odpowiednie metody i techniki pracy oraz niezbędne pomoce przyrządy,

- zaplanować sposób uczestniczenia rodziców w różnych zajęciach,

- opracować metody analizy i oceny efektów zajęć.

Następnym krokiem po ocenie funkcjonowania dziecka powinno być określenie celów programu. Jeśli maja to być cele behawioralne ich sformułowanie wymaga:

1.       Wskazania tego, że podmiotem działania jest zawsze dziecko.

2.       Użycia czasowników, które dokładnie określają oczekiwane przez nas zachowanie dziecka.

3.       Użycia stosownych dopełnień dokładniej precyzujących zachowanie.

4.       Określenia kryterium ilościowego związanego z danym zachowaniem.

5.       Określenia warunków niezbędnych do wystąpienia danego zachowania.

Ad. 1 - Często popełnianym błędem podczas formułowania celu jest wskazywanie jako działającego podmiotu - dziecka, chociaż nie jest ono realizatorem określonej czynności, a jedynie biernym odbiorcą czyjegoś działania. Na przykład, w programie dla 3-letniego Jacka napisano: ”W godz. 9.00 - 9.30 będą realizowane ćwiczenia na biodra, ramiona, nadgarstki i kostki. Poprawne sformułowanie powinno zatem brzmieć: ”w godz. 9.00 – 9.30 rehabilitant będzie przeprowadzał zestaw ćwiczeń ruchowych na biodra, ramiona, nadgarstki i kostki Jacka, a celem tych ćwiczeń będzie….”.

Ad. 2 - Na przykład zdanie: „ Ola będzie tolerowała przez 5 minut pozycję leżenia na boku” należy zmienić na zdanie: „Ola nie będzie płakała, kiedy umieścimy ją przez 5 minut w pozycji leżącej na boku”.

Ad. 3 - Na przykład zdanie: „Jacek rozpoznaje przedmioty na obrazku, kiedy jest o to poproszony.” powinno być zamienione na zdanie: „Jacek na prośbę opiekuna wskazuje w książce „Moje zabawki” trzy wymienione przez niego przedmioty.”).

Ad. 4 - Ustalenie kryterium związane jest z użyciem takich określeń, jak np.: w ciągu jakiego czasu, jak dużo, jak często, jak długo (na przykład: „Marysia samodzielnie zbuduje wieżę z dwóch klocków.”).

Ad. 5 - Może to być na przykład: wskazanie pozycji, w której będzie wykonywane określone zadanie, użycie odpowiedniego sprzętu.
 

Programy wczesnej interwencji adresowane do małych dzieci upośledzonych umysłowo powinny obejmować wszystkie dziedziny ich rozwoju. Realizacja programów, które skupiają się jedynie na wyrównaniu deficytów dziecka, albo na trenowaniu określonych umiejętności może:

- wypaczyć obraz jego słabych i mocnych stron,

- utrudnić nabywanie nowych umiejętności,

- spowodować przeoczenie powstawania niektórych patologicznych wzorców zachowania, które później utrudnią dziecku nabywanie nowych umiejętności.

Innym często popełnianym błędem jest umieszczanie w programie zbyt dużej liczby celów z dziedzin, w które są najsłabszą stroną rozwoju dziecka i tylko kilka celów z dziedzin, w których ma większe szanse na odniesienie sukcesu.
 

Ustalone, w oparciu o diagnozę, cele behawioralne stanowią podstawę planowania zajęć z dzieckiem. Jednak, aby wybrać zajęcia, które rzeczywiście będą stymulowały rozwój należy:

1. Wskazać umiejętności odstawowe, których opanowanie jest konieczne do ukształtowania u dziecka pożądanego zachowania.
2. Określić pomoce (przedmioty, zabawki), które zostaną zastosowane podczas zajęć. Wskazane jest stosowanie różnych pomocy, ponieważ mobilizuje to uwagę dziecka i ułatwia generalizację działań.