Antoni Furdal „Językoznawstwo otwarte”

Rozdział I Kilka uwag o dotychczasowych poglądach na przedmiot i metody badawcze językoznawstwa

·         Powstanie języka jako samodzielnej nauki

Językoznawstwo powstało dzięki procesom dezintegracyjnym w nauce zapoczątkowanym na wielką skalę w dobie oświecenia. Przełom XVIII i XIX wieku doprowadził do wyodrębnienia się językoznawstwa z tradycyjnej filologii, ale także np. archeologii i etnografii historii, z psychologii i estetyki. Przyjmuje się, że językoznawcom na początku XIX wieku udało się określić przedmiot badań i własną metodę badawczą.

Od starożytności trwa zainteresowanie językiem. Pojawiają się liczne prace podejmujące problematykę językoznawczą, np. prace Heraklita czy Demokryta. Brak tym wystąpieniom określonego pola badawczego ani metodologii. Grecję starożytną charakteryzowało podejście do języka od strony filozoficznej poprzez stawianie pytań, jakie narzucała ówczesna epistemologia. Rzym był nastawiony na tematy gramatyczne wynikające z zadań szeroko rozumianej stylistyki.

Tendencje uniwersalistyczne przejawiające się w średniowieczu przejawiające się już w średniowieczu, a mające na celu skonstruowanie tak zwanej gramatyki rozumowanej, dochodzą do głody w XVII i XVII wieku. Wtedy to dokonano niewystarczających analiz językowych, mimo że bogaty był materiał badawczy dzięki odkryciom geograficznym.

Zmianę przyniósł przełom XIII i XIX wieku. W 1816 r. F. Bopp wydał rozprawę o koniugacji indoeuropejskiej, wprowadzając jednocześnie pojecie rodziny językowej. W 1818 r. R. Rask określa na podstawie słownictwa stosunki genetyczne między językami północnogermańskimi a greką i łaciną. Rok później ukazuje się historycznie gramatyka j. niemieckiego ujęta historycznie autorstwa J. Grimma. W 1820 r. W. Humboldt wygłasza słynny odczyt „O porównawczym badaniu języków z uwzględnieniem różnych epok ich rozwoju”. W 1821 r. j. Champollion odczytuje pismo egipskie. W wyniku tych prac zostaje ustalony cel badań lingwistycznych – wykazanie pokrewieństwa między językami i poszukiwanie rodzin językowych świata.

·         Okres językoznawstwa historycznego

Usamodzielnione językoznawstwo ukształtowało się ok. 1820 r. w czterech podstawowych zakresach badawczych:

-          j. opisowe

-          j. szczegółowe o nastawieniu historycznym czy nawet histr.-filologicznym

-          j. historyczno-porównawcze

-          j. opisowo-porównawcze

·        Strukturalizm w językoznawstwie

Za inicjatora tego kierunku uważa się J. Baudouina de Courtenay, który w rozprawie „Próba teorii alternacyj fonetycznych” z 1894 r. oddzielił, biorąc po uwagę stronę dźwiękową języka, antropofonikę (miała zajmować się wszelkimi dźwiękami mowy ludzkiej) i psychofonikę (nastawiona na znaczenie i rozumienie). Za punkt zwrotny uważa się jednak pracę F. de Saussure’a „Kurs językoznawstwa ogólnego” z 1916 r.

Cechy strukturalizmu językoznawczego:

-         w języku, podobnie jak we wszystkich systemach znaków, ważne jest to, co funkcjonalne, tzn. służy przekazywaniu

-         należy odróżnić warstwę mówienia (parole) od warstwy języka (langue)

-         znaki językowe nie tworzą przypadkowego zbioru, ale system elementów powiązanych wewnętrznie między sobą i wzajemnie uwarunkowanych

-         system funkcjonuje na płaszczyźnie synchronicznej, stąd językoznawstwo opisowe jest ważniejsze od historycznego

Poglądy de Sausser’a doczekały się w latach trzydziestych zastosowania w praskiej szkole fonologicznej (Trubecki, Jakobson), a następnie triumfu metodologii strukturalnej – na szczególną uwagę zasługują tu językoznawcy duńscy rozwijający tzw. glossemantykę i prascy – językoznawstwo funkcjonalne. Punkt widzenia strukturalizmu przyjął się także w Ameryce (Sapir, Bloomfield), a w latach sześćdziesiątych opanował ważniejsze ośrodki językoznawcze w ZSRR.

              Rozpowszechniające się dziś językoznawstwo generatywne i transformacyjne ni jest jednolite i częściowo odcina się swoimi założeniami od klasycznego strukturalizmu. Tak jest przynajmniej w intencjach niektórych przedstawicieli – Chomsky, Harris – wykrywają kompetencje językowe właściwe ludziom posługującym się językiem, a nie struktury języka.

Strukturalizm bada teksty gotowe, będące wytworami mówienia, a generatywiści, wychodząc z ograniczonej ilości zdań, poszukują reguł, które by pozwoliły na tworzenie dowolnej ilości tekstów. Zdaniem autora oba przypadki sprowadzają się do schematu Bühlera.

·        Konsekwencje strukturalizmu

Strukturalizm kładąc nacisk na pojęcie systemu, wydobył je na światło dzienne. Do tej pory włączenie systemu do rozważań językowych nie było tak wyraziste, ale trwało już długo – Panini w Indiach starożytnych, Jakub Parkoszowic. Wyobrażenie regularnego i powiązanego wewnętrznie systemu elementów jest obecne u Grimma i niektórych młodogramatyków. Poszukiwanie systemu językowego stało się głównym celem językoznawstwa. Niesie to ze sobą niebezpieczeństwo izolacjonizmu badawczego, ponieważ badania będą prowadzone na jednej tylko płaszczyźnie. Autor twierdzi, że w przypadku językoznawstwa izolacjonizm stał się faktem, ale jest to naturalny wynik daleko posuniętych badań strukturalistycznych. Z drugiej strony coraz bardziej żywiołowa i wpływowa jest integracja nauk. „Właśnie nasza nauka ma szanse większe niż inne dyscypliny podjąć na szerszą skalę badania interdyscyplinarne” (J i tak się czyta tę książkę)

Rozdział II Związki językoznawstwa z innymi naukami

·        Językoznawstwo jako nauka humanistyczna

Językoznawstwo jest jedną z nauk społecznych zwanych inaczej humanistycznymi. Dokładniejsze ustalenie miejsca językoznawstwa w humanistyce jest możliwe m.in. poprzez ściślejsze określenie jego związków z innymi naukami. W związki takie wchodzi ono w sposób konieczny z natury swoich zainteresowań badawczych.

·        Antopologia – wspólne pytania z językoznawstwem – Czy istnieją związki pomiędzy zróżnicowaniem fizycznym a językowym ludzkości? Czy język jest organicznie związany  z człowiekiem? W jaki sposób doszło do powstania mowy ludzkiej?

·        Anatomia i fizjologia – związek z językoznawstwem wraz z narodzinami i rozwojem fonetyki eksperymentalnej w XIX w., bo dźwięki mowy ludzkiej powstają jako rezultat określonych procesów zachodzących w organizmie ludzkim.

·        Akustyka – poza fonetyką eksperymentalną akustyką interesuje się pogranicze językoznawstwa i teorii informacji ze względu na warunki, w jakich odbywa się przekazywanie komunikatów. Przynosi ona korzyści praktyczne w pewnych gałęziach językoznawstwa stosowanego.

·        Psychologia – psychologia i językoznawstwo powołało do życia psycholingwistykę. Ważne pytania wspólne dla obu nauk: Jaka jest rola języka w procesie myślenia? Czy istnieje poznanie bezjęzykowe? Na czym polega pośrednictwo znaku w przekazywaniu treści? Jak przebiega proces włączania się dziecka do społeczności przekazującej sobie informacje za pomocą języka i innych środków komunikatywnych?

·        Logika – składniki języka logicznego mają wiele wspólnego z elementami języków naturalnych. Logika wyrosła z obserwacji języka, z analizowania zawartych w jego systemie schematów umożliwiających poprawne rozumowanie.

·        Semiotyka – do porozumiewania się społeczeństwo używa ogromnej ilości systemów znaków konstruowanych świadomie; de Saussere sugerował, że językoznawstwo jest jedną z dyscyplin semiotyki; wg Morrisa semiotyka dzieli się na: semantykę, syntaktykę i pragmatykę.

·        Cybernetyka i teoria informacji – język jako środek przekazywania informacji odgrywa pierwszoplanową rolę w społeczeństwie i w działaniu sił, które je scalają lub różnicują. Jednocześnie jako narzędzie poznania reguluje dalszą ewolucję gatunku ludzkiego.

·        Socjologia – zróżnicowanie językowe społeczeństwa jest punktem zróżnicowania socjalnego i jednocześnie cementuje zespoły ludzkie. Na pograniczu językoznawstwa i socjologii powstała socjolingwistyka

·        Etnografia – dialektologia czerpie bardzo dużo z etnografii -> trzeba dobrze znać życie i warunki bytowania społeczności ludowych, by opis języka tych społeczności nie był zawieszony w próżni. Ligwistyka pomaga etnografii, gromadząc i udostępniając jej dane o życiu ludzi w słownictwie. Związki etnografii z językoznawstwem rozwijają się na dwóch płaszczyznach: 1) oparcie w semantyce – ujmowanie stosunków między znakami językowymi a rzeczami, które są ich treścią, 2) oparcie socjologiczno-historyczne – nacisk na poszukiwanie zależności pomiędzy grupami etnicznymi a językowymi

·        Nauka o literaturze – badania tekstów pomogą w badaniach nad zróżnicowaniem języka i funkcjonowaniem jego elementów. Historii literatury nie da się odłączyć od językoznawstwa. Lingwistyka czerpie z hist. lit. , bo język mający literaturę jest bogatszy.

·        Historia – lingwiści wykorzystują dane historii politycznej, ekonomicznej i kulturalnej. Z kolei onomaści (badacze nazw własnych) pomagają historykom poprzez objaśnienia nazw własnych, np. przy całkowitym braku materiału historycznego

·        Archeologia – dostarcza wiadomości na temat rozwoju grup ludzkich w okresie poprzedzającym wynalazek pisma. Może mieć znaczenie przy odtwarzaniu dziejów rodzin językowych.

·       

nauki badające społeczeństwo i jego wytwory

·       

strona komunikatywna i poznawcza języka

·        Miejsce językoznawstwa w nauce:

językoznawstwo

Cybernetyka i teoria informacji

semiotyka

logika

psychologia

socjologia

etnografia

nauka o  literaturze

historia

archeologia

antropologia

podstawa przyrodnicza językoznawstwa

anatomia i fizjologia

akustyka

Podział ten ukazuje dwa zainteresowania językoznawstwa – z lewej – semiotyczną i z prawej – socjologiczną.

Rozdział III Działy językoznawstwa

·        językoznawstwo szczegółowe, porównawcze i ogólne

·        początkiem wszelkich badań jest językoznawstwo szczegółowe – to opis pojedynczego języka lub dialektu dokonany ze stanowiska synchronicznego – współczesnego lub historycznego, ale w odniesieniu do jednej fazy rozwojowej

·        językoznawstwo porównawcze – zestawia ze sobą większą ilość opisów języków; jeżeli interesuje się strukturą języków – językoznawstwo typologiczne; jeżeli interesuje się pochodzeniem poszczególnych języków, by ustalić pokrewieństwo między nimi – językoznawstwo genetyczne lub historyczno-porównawcze

·        językoznawstwo ogólne – najbardziej teoretyczna gałąź językoznawstwa, opiera się na badaniach językoznawstwa genetycznego i  typologicznego.

Językoznawstwo ogólne

Językoznawstwo porównawcze

Językoznawstwo szczegółowe

(komparatysta – badacz zajmujący się teorią i klasyfikacją języków w latach czterdziestych i pięćdziesiątych)

·                                                                                                                                                       Postęp badań lingwistycznych sprawił, że językoznawstwo ogólne trzeba oddzielić od porównawczego, ponieważ porównawcze nie jest jednolite. Językoznawstwo kontrastywne – porównywanie dwóch systemów językowych z położeniem nacisku na różnice między nimi. W podobnym znaczeniu wprowadzono termin językoznawstwo konfrontatywne.

·                                                                                                                                                       Niejednakowo rozumie się językoznawstwo ogólne – w praktyce uniwersyteckiej utożsamia się je z metodologią badań lingwistycznych i często nastawioną historycznie, także na opisywanie dawnych doktryn lingwistycznych. Autor uważa, że językoznawstwo powinno podejmować tematykę teoretyczną sensu stricto, wynikającą z dorobku badań porównawczych.

·                                                                                                                                                       Dyscypliny opisujące system językowy

-         fonologia i fonetyka – analiza językowa od strony dźwiękowej

-         składnia – związki między znakami językowymi

-         fleksja – odmiana

-         słowotwórstwo

-         leksykologia – wyraz jako jednostka samodzielna

-         frazeologia – związki wyrazowe

-         onomastyka – nazwy własne

-         semantyka – znaczenie wyrazu, czyli stosunek znaku do rzeczywistości

è  morfologia = słowotwórstwo + fleksja

è  gramatyka = fleksja +składnia

·                                                                                                                                                       Pozostałe dyscypliny językoznawstwa teoretycznego

-         stylistyka – strona emocjonalna języka

-         geografia lingwistyczna i dialektologia – omawianie zjawisk językowych z uwagi na ich rozprzestrzenienie

-         historia języka i gramatyka historyczna – znamy z autopsji ;)

-         etymologia – rodzina i pochodzenie wyrazów

-         ...