Pan Tadeusz.doc

Pan Tadeusz (AKA Pan Tadeusz: The Last Foray in Lithuania / Pan Tadeusz - Quand Napoléon traversait le Niemen)  (1999)

produkcja: Francja , Polska gatunek: Dramat, Historyczny, Kostiumowy, Melodramat   data premiery: 1999-10-22 (Polska) , 1999-10-22 (Świat)

Wielkopolska tradycja utrzymuje, że pracę nad poematem rozpoczął Mickiewicz jeszcze w Poznańskiem, goszcząc w Łukowie u Józefa Grabowskiego. Na dobre pisać zaczął jesienią 1832 roku w Paryżu. Na pierwszej karcie poematu nad słowami inwokacji skreślił nagłówek "Żegota", z czego współcześni (w tym towarzyszący pracom Ignacy Domeyko) i historycy wnoszą, iż tak właśnie brzmiał pierwotny tytuł poematu. Piszę teraz poema szlacheckie w rodzaju "Herman i Dorotea", już ukropiłem tysiąc wierszy. Podoba się bardzo szlachcie powstańskiej. Duch poetycki czuję w sobie...

Pierwszą wersję poematu Mickiewicz traktował jako brulion roboczy. Przepisywał na czysto sam i z pomocą przyjaciół. To właśnie wtedy Ignacy Domeyko "odkradł Adamowi" pierwszą, przepisaną już na czysto kartkę, do czego przyznał się po latach Władysławowi Mickiewiczowi. Do dzisiaj zachowały się niekompletne bruliony pięciu pierwszych ksiąg.

Pierwotny plan poematu zakładał, że czas akcji obejmie lata 1807-1808, po podpisaniu w Tylży układu pokojowego między Francją, a Rosją i Prusami. Na mocy tego układu z ziem polskich, zagarniętych w II i III rozbiorze przez Prusy, utworzono maleńkie Księstwo Warszawskie (słowo "Polska" nie padło w traktacie). Obudziło to jednak na Litwie żywiołowy ruch społecznego poparcia dla idei wolnościowych. Zaczęli też powracać emigranci, uczestnicy wojen 1792 i 1794 roku (co w zamyśle poety miało być krzepiącą serca analogią dla emigrantów 1830 roku). Spisek powstańczy na Litwie jako oś wątku politycznego poematu miał więc wyraźne oparcie w rzeczywistości historycznej.
               Przesunięcie czasu akcji do roku 1811 sprawiło, że zamysł samodzielnej akcji powstańczej zyskał wymiar symboliczny, w istocie bowiem przeciwny był temu sam Napoleon. Jednocześnie Aleksander I, popierany przez senatora Michała Ogińskiego i ks. Lubeckiego, łudził Litwę obietnicami usamodzielnienia, przywrócenia Konstytucji 3 maja i unii z Rosją, która stworzyłaby prowincji dogodne warunki rozwoju.

Kawiarka- Postać wprowadzona do poematu na pamiątkę "kawiarni" w pałacu Hieronima Gorzeńskiego w Śmiełowie i tamtejszej specjalistki od parzenia kawy - wdowy Ciastowskiej, pełniącej zarazem obowiązki klucznicy.

Major, nazwisko znaczące, płut po rosyjsku znaczy cwaniak, kanciarz.

              Ród Horeszków herbu Półkozic nie istniał. W rękopisie poematu widać, że pierwotnie nazwisko adwersarzy Sopliców brzmiało: Orzeszko.

               Andrzej Wajda nie pojął się pierwszy ekranizacji Mickiewiczowskiego poematu. Pierwszy wyreżyserował "Pana Tadeusza" Ryszard Ordyński w 1928 roku. Muzykę do filmu napisał Wojcech Kilar. Występują:-Michał Żebrowski jako Tadeusz, Bogusław Linda jako Jacek Soplica (ksiądz Robak), Daniel Olbrychski jako Gerwazy, Grażyna Szapołowska jako Telimena, Andrzej Seweryn jako Podkomorzy, Marek Kondrat jako Hrabia, Krzysztof Kolberger jako sędzia oraz Alicja Bachleda - Curuś jako Zosia. Wfilmie wprowadzono narratora, który opisuje nam tak słynne sceny z książki, jak robienie kawy podczas uczty w zaścianku. Tym właśnie narratorem jest Adam Mickiewicz. Opisy przyrody zawarte w książce znacznie mniejszą rolę odegrały w filmie. Zatem akcja filmu rozpoczyna się w paryskim mieszkaniu Adama Mickiewicza i powrotem Tadeusza ze studiów do rodzinnego miejsca. Fabułą całej opowieści jest zatarg Sędziego z Hrabią i jego następstwo - ostatni zajazd na Litwie. Wokół tego skupia się reszta wątków : wspomnienia Gerwazego przy Hrabim i historia Jacka Soplicy, romans Tadeusza z Telimeną. Napięcie filmu rośnie , aż do zbrojnej napaści szlachty na dwór w Soplicowie. Następnie do sceny spowiedzi księdza Robaka przy Gerwazym, gdy ksiądz Robak ujawnił, że to on jest Jackiem Soplicą. Z rządnego zemsty, wiecznego sługi Stolnika, zmienia się w wyrozumiałego, wdzięcznego za uratowanie życia swojego i życia Hrabiego ( ostatniego z rodu Stolnika )człowieka.Gerwazy wybacza Robakowi, który zabił swojego Pana. Uwiecznieniem filmu jest taneczny pochód bohaterów "wijący" się w rytmie Ploneza. Koniec filmu zamyka Inwokacja czytana przez Mickiewicza w jego własnym paryskim mieszkaniu.

  "Pan Tadeusz" opowiada o nadziejach na pokonanie rosyjskiego zaborcy i odzyskanie własnego państwa, jakie na krótko rozbudził w Polakach cesarz Francuzów, Napoleon Bonaparte. Bohaterem tytułowym jest "młody panek" z rodu Sopliców, zakochany w młodziutkiej Zosi, wnuczce Stolnika z rodu Horeszków, a uwodzony przez starszą od nich obojga Telimenę. Kluczową postacią filmu "Pan Tadeusz" w reżyserii Andrzeja Wajdy, nakręconego według Mickiewiczowskiego poematu jest jednak Jacek Soplica - zabójca Stolnika, a następnie pokutnik i tajny emisariusz, który ukrywając się nawet przed własnym synem i bratem, jako Ksiądz Robak przygotowuje w Soplicowie na Litwie zbrojne powstanie przeciw rosyjskiemu zaborcy. (Litwa, złączona od 1569 r. unią realną z Polską i odtąd dzieląca jej losy, po rozbiorach Polski została włączona do Rosji). Przygotowania te zostają w dużej mierze pokrzyżowane przez Klucznika Gerwazego, dawnego sługę Stolnika i świadka jego śmierci, który chcąc tę śmierć pomścić kieruje energię wywoloną w miejscowej szlachcie przeciw Soplicom. Zainspirowany przezeń "ostatni zajazd na Litwie" przyspiesza wybuch antyrosyjskiej rebelii. Jej uczestnicy odnoszą wprawdzie chwilowe zwycięstwo nad wrogiem, ale schronienia przed zemstą cara muszą szukać za granicą, gdzie pozostaną zapewne do końca swoich dni.

Film jest adaptacją epopeji Adama Mickiewicza. Odejście od oryginału zaznacza się m.in. w warstwie językowej, choć postaci nadal będą mówiły wierszem. Dialogi, opracowane przez Piotra Wereśniaka, są skrócone i zagęszczone.
Znikną liczne opisy przyrody, tak charakterystyczne dla "Pana Tadeusza". Zastąpi je obraz. "Pan Tadeusz" jest utworem poetyckim, przeznaczonym do czytania, ale w żadnym z dzieł polskiej literatury nie widać tylu obrazów przyrody, ludzi i zdarzeń, jak tutaj.
Zmieni się też kolejność wydarzeń przedstawionych przez Mickiewicza w poemacie. Głównym bohaterem "Pana Tadeusza" będzie Jacek Soplica. To na nim skupi się akcja filmu. W centrum wydarzeń pozostawać będzie, jak mówi Andrzej Wajda, postać zbrodniarza, który ukryty nawet przed własnym bratem i synem, pod zakonnym kapturem, odpokutowuje swoje grzechy, będąc równocześnie sprężyną powstańczych przygotowań na Litwie.
W końcowej części filmu pojawi się też Narrator - Adam Mickiewicz, piszący na obczyźnie dla współrodaków oddalonych od kraju. Jego glos będzie towarzyszyć wszystkim scenom Epilogu. Będzie go także słuchać grono kilkunastu osób zgromadzonych w paryskim mieszkaniu poety;

Asesor
 Wedle objaśnień poety – urzędnik sprawujący nadzór nad policją ziemską powiatu. Bywał wybierany przez obywateli lub naznaczany przez rząd i wtedy zwany był asesorem koronnym, strzelba Sanguszkówka;

Horeszko (Stolnik) h. Półkozic
 Pierwszy pan w powiecie (urząd jego był honorowy), ostatni z wielkiego rodu, potomek senatorów i hetmanów. Zwolennik obozu reform w okresie Sejmu Czteroletniego, popierał Konstytucję 3 maja. Był przeciwnikiem konfederacji targowickiej.

HRABIA- Sierota, ale „panicz bogaty”. Dziedziczy jakieś resztki majątku Horeszków, mimo że prawowitą spadkobierczynią jest Zosia (Statut Litewski dawał krewnym po kądzieli prawo dziedziczenia). Historycy stosunków prawnych przypuszczają, iż majątek Horeszków mógł być tzw. ordynacją, gdzie spadek przechodził zawsze na najstarszego syna lub najstarszego krewnego płci męskiej
     Ma około 25 lat, wychowany z cudzoziemska, anglofil, na tle soplicowskiej prostoty i tradycjonalizmu wydaje się wcieleniem „panicza modnego”.

Podkomorzy
 Urząd ten za czasów rosyjskich już tylko tytularny, uprawniający jednakże do sądzenia sporów o granice dóbr szlacheckich.
     Podkomorzy dochodzi sześćdziesiątki. O ojcu jego, wojewodzie nowogrodzkim wiemy, że opiekował się młodym Sędzią. W młodości wojewodzic z oszmiańskiego powiatu słuchał astronomiji przez dwa lata na Uniwersytecie Wileńskim za rektoratu Poczobuta. Poznał tam też Jana Śniadeckiego. Jest najstarszy wśród gości Sędziego, stąd najwyższe brał miejsce za stołem. Musi mieszkać niedaleko, skoro wysyła służbę do swego dworu po psy gończe, Sprawnika i Strapczynę (to nazwy rosyjskich hierarchii urzędowych, trzeba było odwagi, żeby tak nazwać psy). Dopóki siedząc za stołem dzwoni w tabakierę (dar króla Stanisława dla ojca Podkomorzego) i przemawia, jest jednym z wielu w poemacie chwalców przeszłości.    Prawdziwą zaś klasę pokazuje Podkomorzy po bitwie z jegrami, kiedy doprowadza do poddania się resztek sił rosyjskich, a następnie przekonuje szlachtę do natychmiastowej ucieczki za Niemen i własne środki oddaje do dyspozycji uciekających.

 
Rejent Bolesta
Przyjaciel Sędziego, zapewne jeszcze z czasów jego aktywności w palestrze, i Maćka nad Maćkami (do chwili zaręczyn). Pełni służbę przy sądzie ziemskim w Nowogródku. Namiętny myśliwy, właściciel charta Kusego i tęgiej strzelby „Sagalas London lá Bałabanówka”, niezmordowany w sporze z Asesorem o wyższość Kusego nad Sokołem. W finale poematu, nie wiedzieć czemu, poeta ukarał Rejenta małżeństwem z Telimeną. Wcześniej tylko przy scenie grzybobrania wspomniał, że na widok znudzonej Telimeny;

Rębajło Gerwazy
 zwany Klucznikiem, od pęku kluczy od zamku Horeszków, noszonego u pasa; Scyzorykiem od potężnych rozmiarów i wagi miecza; Półkozicem od uporczywie noszonej liberii ze znakami herbowymi Horeszków lub Mopanku, od ulubionego zwrotu grzecznościowego. Hasło – „Hajże na Soplicę!”
     Ród Gerwazego nie był w okolicy bliżej znany, ale w czasie przedzajazdowej narady w Dobrzyniu szlachta woła: Wiwat Scyzoryk, klejnot Rębajłów zaścianku! Być może pochodzi z Rąbanek, które w rozmowie z Hrabią wymienia obok (równie fikcyjnych) Rzezikowa i Ciętycz – zaścianków, gdzie szlachta odwieczna, w której krew rycerska płynie. Najwierniejszy z wiernych sługa stolnika Horeszki. Nie założył rodziny, wszystkimi uczuciami obdarzając Scyzoryk.
     Cnotą jest przywiązanie pana do sługi, ale przywiązanie Gerwazego do nieżyjącego od prawie dwudziestu lat Stolnika sprawia wrażenie manii.

Soplica (Sędzia)- nieznany z imienia młodszy syn podczaszego ziemskiego Soplicy, brat Jacka, urodzony około roku 1776. W czasach burzliwej młodości starszego brata przebywał na naukach w szkołach jezuickich (Mickiewicz celowo dopuszcza tu anachronizm, chcąc podkreślić tradycjonalizm wykształcenia Sędziego). Przez dziesięć lat uczył się żyć z ludźmi i światem na dworze Wojewody, ojca Podkomorzego. Za jego zapewne poparciem wszedł do palestry. Szczęśliwie zakochany i zaręczony z Martą Hreczeszanką, starszą córką Wojskiego, głęboko przeżywa niespodziewaną śmierć narzeczonej. Trzydzieści lat później mówi o sobie: nie bywszy małżonkiem, jestem wdowiec stary.

Wojski Hreczecha
Niedoszły teść Sędziego, daleki krewny pański i przyjaciel domu; Wojski to niegdyś tytuł urzędowego opiekuna żon i dzieci szlachty w czasie pospolitego ruszenia. W czasach, kiedy rozgrywa się akcja poematu, jest to już tylko urząd tytularny. Wojski, przedstawiany głównie jako totumfacki, zarządca kuchni, mistrz ceremonii, łapacz much i gawędziarz, nie jest wszelako wyłącznie staruszkiem gadułą. Po pierwsze jest dla soplicowskiego towarzystwa niekwestionowanym autorytetem myśliwskim. Dwukrotnie w czasie soplicowko-horeszkowskich porachunków dyskretnie przypomina o jeszcze jednej ze swych sztuk – mistrzowskim rzucaniu nożem na odległość.

Film fabularny; Produkcja: Polska, Francja; Rok produkcji: 1999; Premiera: 1999. 10. 22; Dane techniczne: Barwny (negatyw: Eastman Kodak). Dźwięk: Dolby Stereo. 147 min.
Okres zdjęciowy: 3 lipca - 25 września 1998. Plenery: Sierpc (m. in. karczma Jankiela), Łomianki pod Warszawą (wkroczenie wojsk napoleońskich), Smolniki (przemarsz wojsk Napoleona), Turowa Wola (dworek w Soplicowie), okolice Leoncina (grzybobranie i "Świątynia Dumania"), Natolin (polowanie na niedźwiedzia), Józefów (folwark w Soplicowie), Kazuń (zamek Horeszków), Warszawa: Zamek Królewski (najazd Rosjan na zamek, śmierć Stolnika), Cytadela (najazd Rosjan na zamek), twierdza w Modlinie (sceny z Mickiewiczem), Piotrków Trybunalski: Rynek Trybunalski 1 (widok z okna Mickiewicza w Paryżu).
Budżet: 12,5 mln zł.
Muzykę nagrano w Sali Koncertowej Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach (grudzień 1998), poloneza nagrano 16 czerwca 1998.
Prapremiera filmu: 18.10.1999 (Teatr Narodowy).

Większość z nas - usłyszawszy o tym, że powstaje ekranizacja "Pana Tadeusza" - zapewne nie mogła sobie wyobrazić, jak to będzie wyglądało. Bo jakże to - film, w którym wszyscy mówią wierszem? Film z inwokacją - "Litwo, ojczyzno moja..." - na początku?
Sfilmować takie dzieło jak "Pan Tadeusz" to rzecz niewątpliwie trudna. Przecież jest to książka, którą czytał niemal każdy Polak, a jeśli nie, to przynajmniej orientuje się co do jej treści. Kiedy więc idzie on na film, prawdopodobnie spodziewa się, że będzie on wierny książce. Ma też już pewne własne wyobrażenia o miejscach, w których toczy się akcja, o bohaterach - ich wyglądzie, charakterze. Reżyser musi więc mieć świadomość, iż widz będzie wymagający. Dotyczy to również problemów poruszonych w dziele literackim. "Pan Tadeusz" to próba utrwalenia przez poetę - piszącego swój utwór na emigracji - obrazu kraju pogodnych lat dzieciństwa, czego wyrazem są bogate opisy przyrody i obyczajów staropolskich, jak i pewna "historia szlachecka", czyli opowieść. Reżyser musi więc liczyć się i z tym, że widz, obejrzawszy film, stwierdzi, że za mało było - na przykład - akcji, lub że - według niego - Księdza Robaka powinien grać ktoś inny.
Wydaje mi się, że Andrzejowi Wajdzie udała się adaptacja najbardziej znanej polskiej książki. Umiał stworzyć dzieło, które nie jest zbyt dokładnym przekładem treści utworu literackiego na język filmu, ale zachowało ten specyficzny klimat. Ponadto potrafił sprawić to, że mowa wierszem nie jest postrzegana jako coś nienaturalnego.
Wbrew oczekiwaniom, pierwsze co widzimy, to nie Soplicowo, lecz salonik w Paryżu i samego Mickiewicza, czytającego grupce emigrantów swoje dzieło, wypowiadającego najpierw słowa zawarte w Epilogu:
"O tym-że dumać na paryskim bruku..."
Potem dopiero z szarego i smutnego Paryża przenosimy się na Litwę i podziwiamy jej wspaniałe krajobrazy, jesteśmy świadkami powrotu młodego Tadeusza do Soplicowa.
Trzeba przyznać, że A. Wajda umie dobrze obsadzić role. W "Panu Tadeuszu" zobaczymy plejadę polskich gwiazd: Daniela Olbrychskiego (Gerwazy), Andrzeja Seweryna (Sędzia Soplica), Grażynę Szapołowską (Telimena), Marka Kondrata (Hrabia) i wielu innych. Kontrowersje wzbudzało z początku powierzenie roli Jacka Soplicy Bogusławowi Lindzie, który kojarzy się głównie z postaciami brutali, "macho", granymi przez niego we wcześniejszych filmach. Jednak - moim zdaniem - Linda role Soplicy zagrał całkiem dobrze. Śmiało można też stwierdzić, że rola Telimeny - podstarzałej, ale wciąż powabnej kokietki - jest stworzona dla G. Szapołowskiej. Szczególnie jednak podobał mi się Sędzia, który w dziele Mickiewicza "chowa się" w cieniu innych, bardziej wyrazistych bohaterów, za to w filmie wysuwa się na pierwszy plan i zyskuje ogromną sympatię widzów jako postać szlachetna, pogodna i z poczuciem humoru. Świetnie spisali się również młodzi aktorzy: Michał Żebrowski (Tadeusz) i pełna wdzięku debiutantka Alicja Bachleda-Curuś (Zosia).
Film "Pan Tadeusz" to również piękne obrazy przyrody, dokładnie odtworzone wnętrze dworku szlacheckiego i zamku, zwyczaje szlachty. Jest więc gaj, w którym przechadzają się bohaterowie na kształt "elizejskich cieni", zbierając grzyby, jest matecznik - nieprzebyte ostępy leśne i trzęsawiska; jest zegar wygrywający melodię "Mazurka Dąbrowskiego" i stary zegar na zamku, nakręcany przez Gerwazego. Zobaczymy też, jak parzono kawę we dworze, jak ucztowano, usłyszymy Jankiela grającego na cymbałach, ujrzymy wreszcie słynnego poloneza, jednoczącego wszystkich tańczących go bohaterów filmu.
Adaptacja filmowa zawsze będzie inna niż tekst, na podstawie którego została stworzona. Pytanie tylko, czy sama w sobie będzie udanym dziełem. Myślę, że "Pan Tadeusz" jest udanym filmem. Przekazuje nam to, co najistotniejsze - także i dla Mickiewicza - uświadamia nam, że do osiągnięcia wspólnego celu potrzebna jest zgoda, jedność tych, którym na osiągnięciu tego celu zależy. Utrwala kruchy i piękny obraz przeszłości, kraju dzieciństwa poety, jego "małej ojczyzny". Przy tym wszystkim nie jest też pozbawiony humoru. Warto to zobaczyć i przeżyć - pośmiać się, zachwycić i wzruszyć.