Hieronim Morsztyn_Ĺšwiatowa rozkosz.doc

Hieronim Morsztyn                            ŚWIATOWA ROZKOSZ (wybór)

Świetny świat tak nadobnie Pan Bóg ubudował,
Że choćby wsze rozumy do kupy stosował
Człek, niepodobna rzecz jest pięknej krasy jego
I ozdoby okręgu nieba wysokiego
Ani piórem okryślić, ani wyrzec słowy.
Dlatego temu dawszy pokój, darmo głowy
Ja sobie nie chcę kazić ani w tak szerokim
Oceanie, wszerz i wzdłuż bez miary głębokim,
Miałkiem dowcipem brodzić; dość mi na tym będzie,
Że choć ma niedaleko od brzegu wyjedzie
Łódka, przedsię j<ą> będę do przedsięwziętego
Portu sobie kierował. Któż oprócz ślepego
Nie widał ślicznych świata tego pozomości?
Piękny jest. Ten dla człeka Bóg z swej wszechmocności
Stworzyć raczył. I temuż potrzebne żywioły
I wszytkie rąk swych dzie<ła> z niebieskiemi koły
Ofiarował. Człowiek, pan stworzenia wszelkiego,
Jakoż go chwalić nie ma? Jakoż świata tego
Nie ma zażyć rozkoszy, gdy je jemu kwoli
Stwórca nadał? - Ale tu poczekam, rychło li
Mnich się który ozowie; którzy gardzą nimi,
Radbym o niewdzięczności tej co mówił z nimi.
Mnie się tak zda, że to grzech uciekać od tego,
Co Bóg z upodobania sam dał człeku swego.
Wszakże tu o tym pokój; niech w swojej kapicy
Siedząc, proszą za nami Boga zakonnicy.
Moja rzecz jest opisać świeckie delicyje,
Których każdy, póki żyw, niech, jak chce, zażyje,
Bo po śmierci acz wierzym o wiecznej radości,
Daleka ta od ziemskich będzie rozpustności.
Świecka Rozkosz to mój rym, onej pióro moje
Dzisia służy, któremu Pegazowe zdroje
Niech krople rosy dadzą z helikońskiej skały,
Żeby mu zwiędłe trochę siły rozjędrzniały.
Ale niż co na papier Talija wyleje
O tej paniej, niech troski wiatr z głowy wywieje.
Wara, wara na stronę, frasunki teskliwe,
Ustąp nędzo, kłopocie, ustąpcie straszliwe
Męki i krwie rozlania, ustąpcie Marsowe
Utarczki, przestańcie ciec łzy Heraklitowe.
Żal, ból i żaden smutek placu tu nie mają;
Precz, precz, melankolija i ci, co wzdychają.
Rozkosz, wesoła pani w złotorytej szacie
Idzie jako paw strojna. Jeśli jej nie znacie,
Pyszna jest, bo się trudno docisnąć chudemu
Pachołku, tam gdzie ona przebywa, lecz temu
Komu fortuna każe, łacny przystęp do niej -
Ale niech wam do końca pieje Muza o niej.
Przybrała się w koronę, czując się królową
Być państwa świata tego, a dyjamentową
Błyskając w rubinowym pierścieniu tablicą,
Cienką skronie okryła ślicznie jedwabnicą.
Wczas przed nią, pokojowe pacholę pod kitą,
Pieszczot swych grono niesie; fraucymer obfitą
Delicyj rozmaitych szkatułę piastuje,
Którymi miękkiej młodzi swawolą smakuje.
Rozpusta, stara pani, tuż jej obok stoi
I wszystkie swoje fochy swoim trybem stroi.
Wenus ją, sekretarka, pod rękę prowadzi,
Kupido, rucho niosąc, tak swój kroczek sadzi,
Że co raz w serce czyje z swego łuczku zmierzy,
To niechybnie hartowną strzałką w nie uderzy.
A jego się z postrzałów takich cieszy pani,
Bo to już jej, kogo on nie śmiertelnie rani.
Pięć panien piąci zmysłów uciechy trzymają,
A każdej inszej miary smaku przydawają.
Pierwsza oczy w białej płci ślicznej cerze pasie
I wzrok w ozdobnych rzeczach syci. Druga zasie
Słuch smacznymi gadkami przyjemnie zabawia,
A brat nasz ucha, co to tam za szept, nadstawia.
A trzecia zaś wonnymi piżmy, zybetami
I drogimi nasyca zapach perfumami.
Czwarta, ta gust w rozlicznych potrawach cukruje,
Taż też i smakowitym napojem szafuje.
Piąta co sercu miło, to do ręku daje,
A do tego natęższa chęć w człeku powstaje.
Druga pięć ochędóstwo każda niesie swoje:
Nalewkę z miednicą, tuwalnią - to troje
Trzy niosą; a dwie zasię zasłonę, źwierciadło,
Przezirać się, jeśli co paniej nie nadbladło.
Lecz jeszcze z fraucymeru dwie mi pozostały,
Mniemam, że te przyprawy pewne będą miały:
Farbiczki i bielidła, więc szpikanardowe
Wódki, olejki z róże, więc i balsamowe;
I wszystko to, co ciału lubo rozkosznemu
I wczasowi przysłusza na świecie wszelkiemu.
W długą by szło, bym wszytek jej miał opisować
Dwór i orszak czeladzi; dość to tak mianować,
Że jej co żywo służy i nie masz żadnego,
Który by się nie garnął do szczęścia takiego.
Lecz się nie zejdzie dworem jej każdemu bawić,
Bo trudno bez ochmistrza co w tej mierze sprawić.
Wątku trzeba; a tego komu już nie zstaje,
Choć był przystał i służył, tym samym odstaje.
Jednak, jak ono mówią, ciągnie każda swego
Uciecha, a kto dość ma, mam go za jednego
Czeladnika tej paniej, której służby swoje
Oddawszy, do ochmistrza skoczy pióro moje.

Ochmistrz
DOSTATEK

Sławny ochmistrz Dostatek śrebną brodą chwieje,
A złotymi, gdzie stąpi, portugały sieje.
Jedną ręką intraty przemożne rachuje,
Drugą hojnie zebranym bogactwem szafuje.
Srebra, złota i pereł, i kamieni drogich,
Jedwabiu rozlicznego, klejnotów chędogich
Pełno wszędy, orszak sług, pieszczone bławaty,
Drogotkane szpalery, rumiane szariaty,
Wezgłowia teletowe, kołdry haftowane,
Materac z altembasu, złotem opisane
Łoże, pokój obity, w nim z srebra litego
Wszystko, czego się jedno tkniesz, gwałt dobra wszego.
Miast, zamków i folwarków, stad i majętności,
Państwa nieokrążone i szerokie włości,
Nieprzebrane dochody, skarby niezliczone,
Wory, skrzynie, szkatuły zbiory napełnione,
Wszystkiego wszędy dosyć, samo się kieruje
Szczęście; łacwo durować, koli przystępuje.
Snadnie wszystko, kto ma co czym począć, a komu
Zewsząd płynie, nietrudno o plęsy w tym domu.
Bodajże ten cny ochmistrz w Polszcze nie umierał,
A przede mną, chudziną, wrót swych nie zawierał,
Od którego mi więcej żebrać nie potrzeba,
Jedno żeby mi zgębę dał do śmierci chleba.
Ale i pióro moje tak mi już zbuczniało,
Iż mu się przypochlebić tym rymem dostało,
Że go fraucymer zwabić nie może do siebie;
Komuż by się, ochmistrzu, chciało iść od ciebie?
Jednak i one dobre, tylko wprzód pieniędzy
Potrzeba, bo żadna rzecz smaku nie ma w nędzy.
A tak niż się me do was pióro wygotuje,
Każda niechaj porządkiem swoim następuje.

Pierwsza panna z fraucymeru
POMPA

Pompa - pierwsza dziewica, ile u tej paniej
Wątpię, żeby to prawda. Atoli ja na niej
Nie chcę prawa przewodzić ani pióro moje
Myśli w żadne zachodzić z nimi niepokoje.
Moja rzecz - zgoda święta, zwłaszcza z białym stadem.
Pióro! czego się bawisz, idź ty swoim szladem.
Pompa - harde to plemię. Nie wiem jako do niej
Przystąpić, to wam jednak krotce powiem o niej.
W karocy sobie jedzie, bo nigdy nie chodzi
Piechotą ani się jej bez sług stąpić godzi.
Tłum około niej ludzi, wszyscy się kłaniają,
Wszyscy jej jak nawiętszą uczciwość działają.
Sława jej głośna wszędzie, do stołu krzykliwe
Brzmią trąby, w bębny biją, a żądze jej chciwe
Nasycenia nie znają. Pod pyszne pokoje
Fontany przeźroczyste wypuszczają zdroje.
W złocie chodzi, na złocie i sypia, i jada,
Złotem ściany obite i na złocie siada;
Na psiech obroż ze złota, w toż ubrane konie,
Z tegoż i lity łańcuch, po każdej się stronie
Złoto świeci, tymże też okowane wozy,
Szle na poły z jedwabiem, także i powrozy;
Pałace marmurowe, w nich cedrowe ściany,
Pawiment z alabastru drogiego ciosany.
I wsze rzeczy, które się pod słońcem najdują,
Jej się kwoli na świecie szerokim kierują.
Ona nie zna co dosyć, zbytek za herb nosi,
A po wyniosłej bucie pyszną stopę rosi.
Rada by pod niebiosa skrzydła rozciągnęła
I wszystek świat ramiony swymi ogarnęła.
Hardym okiem przenosi mierność i pokorę
W majestacie jak sokół swym wynosząc gorę.
Wsze przeważne tryjumfy, wszelki koszt, utraty,
Jawne niebeśpieczeństwa, znaczne skarbów straty
Za nic u niej, byle swej żądzy dogodziła,
A buczno się tym, którzy tłumią ją, stawiła.
Ale ja nic na przepych; pióro powinności
Swej dosyć uczyniwszy, kłania się Jejmości,
A do Asystencyjej zawołane bieży -
Tam kędy go chęć ciągnie, nóżka mu me cięży.

Wtóra panna
ASYSTENCYJA

Panna Asystencyja wielki orszak wiedzie
I nie wiem, co za sprawa z nią w tym tłumie będzie,
Aleć widzę, zażyła w tym osobnej sztuki,
Daleko rozsadziła od siebie hajduki.
Przy statecznej gromadzie plac sobie obrała,
A marszałkom przed sobą z laski iść kazała.
Ci poważnie stąpając, rządu przestrzegają
I wielowładnym okiem wszędy poglądają.
Jednym na stronę każą, drugim następować,
Chcąc wszelki swym dozorem porządek zachować.
Kanclerz, ten mądre pióro piastuje a słowy
Udatnymi odprawia posły, on gotowy
Dekret pański opiewa, on idzie do rady,
On ćwiczy sekretarze, sam wszej próżen zdrady.
Urzędów swych pilnują urzędnicy drudzy,
Dworzanie się przechodzą, tych pod barwą słudzy
Pilnują, a chłopięta złociste czekany
Za pany swemi noszą, drudzy buzdygany
Turkusami sadzone; z drugą stronę zasię
Żołnierze powdziewawszy swe lamparty na się,
Piórno, świetne, ogromne złotymi błyskają
Szyszaki, a sępimi skrzydły powiewają.
Miedzy tymi brzmią trąby i kotły straszliwe
Marsa krwawego dzieje, obok przeraźliwe
Stado kozactwa stoi, tym surmacze grają
Wojnopamiętne dumy, a oni trzymają
Łuki w ręku napięte, przestrone giermaki
Rozpuściwszy, świetnymi migocą sajdaki.
Piechota sprawna stoi w błękitnym obłoku,
A żaden nie ustąpi swego na piądź kroku.
Dziesiątnicy swoimi kiwają dardami,
W pośrzodku bębenista, stojąc z multankami
Przy rozmaitej chorągwi, w głośny bęben bije,
A chorągiew od wiatru jako wąż się wije.
Ale mię Kompanija już do siebie woła,
A pióro też gwardyjej wszystkiej nie podoła;
Azaż przy takim dworze i motłochu mało?
Dość okrom próżnej strawy pióro napisało.

Czwarta panna
DYJETA, ale nie doktorska

Pomaga Bóg, Dyjeto, kochaneczko moja,
Obłapić cię kazała Kompanija twoja.
A ja się będę ważył jeszcze i całować,
Bo któż by-ć gęby nie dał, kiedyś nagotować
Bankiet śmiała takowy, na którym co było,
Pióro wszystkiemu światu me będzie głosiło.
Jeść, naprzód, tak sroga rzecz, iże nie wiedziało
Oko samo, na co się pierwej rzucić miało.
Zwierzyny rozmaite w tak korzennej jusze,
Że w brzuchu jako w łaźni omdlewały dusze,
Ale zasię gasiły zapał winne zdroje
I chłodne roztrzeźwiały wnętrzności napoje.
Więc onego dzikiego ptastwa z przysmakami
Rozlicznemi gwałt wielki: tu z limunijami,
Owo z cukrem, z rozynki, a to zaś w pasztecie
Tak smaczno urobiono, że mi nie będziecie
Wierzyć, bo się tak jakoś w smaku ludzkim zdało,
Jakoby się anielskich potraw zażywało.
Do pieczystego sałat, kańpustów, wiśniowych
Soków, oliwek, octów z róż i malinowych
Gwałt, nuż tortów rozkosznych, krepli i kołaczy
Moc, a Dyjeta wszystkim tym częstuje, raczy;
Więc śliźów, kiełbi, pstrągów, lipieni, łososi,
Ryb rosłych i wszystkiego dostatek. Tam ktosi
Zbierać już z stołu każe, a dużym sąsiada
Trąca dzbanem, lecz jeszcze nie koniec obiada.
Wety idą. Te skoro na stół nastąpiły,
Wdzięczny zapach po wszystkim pałacu puściły;
Na złotych tacach cukrów rozlicznie robionych,
Marcypanów na kołach pozornie złożonych
Długie rzędy, nuż cytryn i inszej słodyczy
Dość, i różnych owoców; a któż to wyliczy
Wszystko, czego tam hojnie i dostatkiem było?
Co żywo się najadszy, do pełnych rzuciło
Pióro me też bankietem twoim uraczone;
Czołem ci za cześć bije, służbyć zniewolone
Oddawszy, Pijatykę od ciebie nawiedzi
I tam sobie z tamtymi łotry kęs posiedzi.

Piąta panna
PIJATYKA

Swawolna Pijatyka w wieniec hederowy
Słone przybrała skronie; czop, herb Bachusowy,
W ręku dzierżąc, na beczce jeździ po pokoju,
To tego, to owego kosztując napoju.
Stoją swymi rzędami tu cynamonowe
Wódki, tu rosa solis tu i hanyżowe.
Tatarskie, i gorzałki mocno przepalane,
I duchy z rozmaitych ziół dystylowane.
Są wina: małmazyje, sęki i kanary,
Alakanty, rywuły i piołunek stary,
Muszkatela i miody dziwnie smakowite,
Przewoźne piwa, trunków statki rozmaite.
Których jedno kosztując pióro upragnione,
Kęs mu się w łeb wraziły, lecz uweselone
Rychlej wam prawdę powie; pijany a dziecię
Fałszu nie zna - przypowieść dawna, sami wiecie.
Zawiodła mię na salę, kędy Lyajowe
W rozkoszach opływały zabawki, tam zdrowe
Napoje z źrzódeł swoich nieprzebranych cieką,
A bracia naszy wino tak węgierskie sieką,
Że już każdy pod hełmem. Gęstym "za zdrowie"
Dumne się mózgi grzeją - biedaż lichej głowie.
Kieliszki kryształowe, złotolite czary,
Wysokie roztruchany, głębokie puchary,
Wiadra i konwie wodne, beczki, ba i kadzi
Pełne soku smacznego - bądźmy sobie radzi.
Oferty następują i podarowania,
Muchy się we łbie roją, przecie do świtania
Szynkować, a żaden jej za kołnierz nie leje;
Już też drugi nie może stać, tylko się chwieje,
Czterej piątego wiodą, szósty stawia nogi,
We łbie jako w browarze, każdy zstępuj z drogi.
Już rozumie, dobranoc, z mostu równo wszędy,
A kto by pijanego porachował błędy;
Onemu się przecie zda, że nie masz mędrszego,
I Cycerona by stłukł wymową samego
(stąd nie darmo i wiechy w mieściech wywieszają,
bo tam rozum na kwartę ludziom przedawają),
Już wtenczas i bohatyr, i pan wielki z niego,
A skoro się wyszuma, aż nic ze wszystkiego.
Dajże wam Bóg odpuścił, mili pijanice
Gdyście tak pańskiej pilni na świecie winnice,
Lecz się podno drugiemu dadzą znać piwnice.

Szósta panna
PODWIKA

Podwika, acz jej nie znam, wszytkom dobre o niej
Słychał; ty sama, Wenus, prowadź pióro do niej,
A powiedz szczerze, jakoć roił Kupido mały,
wszystkie jej krotochwile, bom ja nie bywały.
Go ty każesz, to pióro na papier wyleje,
tylko się niechaj cnocie bezprawie nie dzieje.
Ma uczciwe zabawki i cny Amor swoje,
A od przystojności się nie odstrzeli moje
Przedsięwzięcie; zaż w domach nazacniejszych mało
Z dawna pięknych z białą płcią rozkoszy bywało?
Nie nowina młodzieńcom do panien przystawać
I powinności posług im swoich oddawać.
Już sługa w tańcu służy, gdzie stąpi, prowadzi,
Też uczciwość wyrządzać każe i czeladzi,
Marcypany oddaje, obsyła wieńcami,
Listy pisze, nawiedza, śle z upominkami.
On jej lub gdy się kładzie, lub gdy ze snu wstaje,
Każe pod okny śpiewać, krzyczeć w szałamaje.
Jeśli kędy w karecie z matką swoją jedzie
Na przejażdżkę, i on tam abo w skrzydle będzie,
Abo na turskim koniu tuż podle karety
Skacze, pląsze, wywija, wyprawia korbety.
A serce mu pod płaszczyk do panny zbieżało,
Tam by rado i z panem wszystko przeleżało.
Wszystkie myśli i wszystkie tam pociechy jego,
Kędy ona, aż przyda do skutku swojego.
To tak jedni, a drudzy, co się zalecają,
Rozmaite fortele w swych amorach mają
I różne swe uciechy z różnych cielesności,
Lecz się ja żadnych tykać nie chcę rozpustności.
Przy cnocie pióro stoi, wszak który spróbował,
Ten wie, co miłość umie, a każdy żałował.
Żaden strach ani żaden parkan tak wysoki
Nie jest, którego by się miłosne przeskoki,
Tam kędy serce każe, przebyć nie ważyły;
Tak nas liche dziewczęta w swe jarzmo wprawiły
I próżno karkiem miotać, musi im hołdować,
Gdy tak natura chciała. Ślepo więc malować
Zwykł malarz Kupidyna, bo jak ślepo bije
Z łuku, tak i z postrzałem tym człek ślepo żyje.
Malują i nagiego, bo w prawej miłości
Zdrady nie masz - nie pytaj obłudnej chytrości.
Do tego i dzieciną, bo rozum nie płaci
Tam, kędy człek swobodę przyrodzoną straci.
Skrzydła ma dla lekkości i w puch go ubrano,
Że ciężaru nieświadom. A zgoła kazano
Szaleć tym, którzy jego ognia zapał czują;
Gorzkiż to miód, niech sobie jak chcą go smakują.
Dobranoc, idę dalej, już zegar wybija,
A dawno na mię czeka śliczna Melodyja.
Wszkże się w nieprzyjaźni z Podwiką rozchodzić
Nie chcąc, muszę się przecie jako z nią pogodzić.
Żart żartem, atoć moje pióro czołem bije,
Tym kończąc, że kto nie twój, nie godzien, że żyje.

Dziewiąta panna
KROTOCHWILA

Krotochwila nieskąpa jest czasu szafarka,
Ta ani godzin liczy, ani zna zegarka,
Dnia i nocy nie patrzą; co się jej nawinie,
To w lot nienawróconym strumieniem upłynie.
Stąd ją starszy nazwali jakby krótką chwilą,
Czasem z nią i w złej drodze bliżej bywa milą.
W obu rękach wesoły śmiech sobie piastuje.
Tym,...