Zjawisko mobbingu wsrod nauczycieli.pdf

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2008

Zjawisko mobbingu

wśród nauczycieli

Wstêp

Mobbing w miejscu pracy jest przedmiotem

badañ w krajach Europy Zachodniej od przesz³o

dwudziestu lat. Zjawisko to jest definiowane

w polskim Kodeksie pracy (art. 94 3 ) jako „dzia-

³ania lub zachowania dotycz¹ce pracownika lub

skierowane przeciw pracownikowi, polegaj¹ce

w szczególności na systematycznym i d³ugo-

trwa³ym nêkaniu i zastraszaniu pracownika

wywo³uj¹cym u niego zani¿on¹ ocenê przy-

datności zawodowej, powoduj¹ce lub maj¹ce

na celu poni¿enie lub ośmieszenie pracownika,

izolowanie go od wspó³pracowników lub wy-

eliminowanie z zespo³u wspó³pracowników” [1].

Do tej pory wiele badañ pokaza³o, ¿e nara¿enie

na dzia³ania mobbingowe w pracy, stanowi

powa¿ny problem, m.in. Europejska Fundacja

na rzecz Poprawy Warunków ¯ycia i Pracy

zada³a respondentom pytanie o to czy w ci¹gu

ostatnich 12 miesiêcy osobiście doświadczyli

mobbingu w miejscu pracy i okaza³o siê, ¿e

w zale¿ności od kraju, od 2 do 17% populacji

pracowników Unii Europejskiej odpowiedzia³o

na nie twierdz¹co (średnio 5%), (rys.) [2].

Mobbing pojawia siê zarówno w pañstwo-

wych jak i prywatnych organizacjach, a jego

ofiarami staj¹ siê zarówno mê¿czyźni, jak

i kobiety. Uzyskane wyniki świadcz¹ o tym,

¿e doświadczanie przemocy psychicznej

w miejscu pracy stanowi istotne źród³o stresu

i jest wyniszczaj¹ce dla zdrowia fizycznego

i psychicznego pracownika. Nale¿y zaznaczyæ,

¿e pojedyncze akty agresji mog¹ zdarzaæ siê

dośæ czêsto w codziennych relacjach pracow-

niczych, nie wywo³uj¹c na sta³e negatywnych

skutków. Powtarzaj¹ce siê regularnie prowadz¹

jednak do powa¿nych problemów zdrowotnych

[3, 4]. Ofiara, która przez d³u¿szy czas podlega

przemocy psychicznej odczuwa silne negatywne

reakcje emocjonalne, tj. lêk, bezradnośæ, szok.

Wskutek nêkania zmianie ulega indywidualne

spostrzeganie swojej organizacji, która zaczyna

byæ odbierana jako przera¿aj¹ce, niebezpieczne

i nieprzewidywalne miejsce. Wszystko to pro-

wadzi do powa¿nych zaburzeñ emocjonalnych,

psychosomatycznych i psychicznych. Ponadto

stwierdzono, i¿ du¿y odsetek ofiar mobbingu,

tj. 70% cierpi na syndrom stresu pourazowego

Badania w krajach Europy Zachodniej pokazuj¹, ¿e nauczyciele stanowi¹ grupê zawodow¹ szczególnie nara-

¿on¹ na zjawisko mobbingu w pracy. W artykule przedstawiono wyniki badañ nad mobbingiem w grupie 1098

polskich nauczycieli, tj. scharakteryzowano samo zjawisko i oszacowano wskaźnik ofiar mobbingu. Analizie

poddano równie¿ zwi¹zek pomiêdzy doświadczan¹ przemoc¹ a zdrowiem psychicznym i zadowoleniem z pracy

badanych nauczycieli.

Mobbing at work among teachers

Research in the European countries shows that teachers are a professional group which is especially exposed

to mobbing at work. The article provides the results of a study on mobbing among 1098 Polish teachers, i.e.

the phenomenon itself was characterized and the rate of the victims was estimated. The relationship between

experienced violence, psychological health and work satisfaction of the teachers was also alalyzed.

(PTSD). Pomimo ¿e zjawisko mobbingu w pracy

jest dobrze znane w krajach Europy Zachodniej

i stanowi przedmiot licznych badañ, jest dośæ

nowym zagadnieniem w krajach Europy Środ-

kowo-Wschodniej. Nale¿y jednak podkreśliæ,

¿e w Polsce problem mobbingu ju¿ od kilku

lat jest poruszany w debatach spo³ecznych

i nag³aśniany przez media. Efektem tego by³o

m.in. wprowadzenie w 2004 r. pojêcia mob-

bingu do polskiego Kodeksu pracy (art. 94 3 )

oraz zapisu nak³adaj¹cego na pracodawcê

obowi¹zek przeciwdzia³ania mobbingowi [1].

Nale¿y podkreśliæ, i¿ nadal brakuje badañ, które

ukazywa³yby skalê i charakter tego problemu

w ró¿nych polskich środowiskach pracy i gru-

pach zawodowych.

Nauczyciele

– grupa szczególnego ryzyka?

Badania prowadzone w Europie pokazuj¹, ¿e

niektóre sektory i grupy zawodowe mog¹ byæ

szczególnie nara¿one na pojawienie siê mobbin-

gu. Jednym z takich sektorów jest edukacja, gdzie

wysoki wskaźnik ofiar zidentyfikowa³ ju¿ prekur-

sor badañ nad mobbingiem – Heinz Leymann

[5]. W kilku innych badaniach skandynawskich

przeprowadzonych w późniejszych latach wskaź-

nik ofiar mobbingu wśród badanych nauczycieli

waha³ siê od 6 do 17%. Ponadto niemiecki badacz

Zapf [6] oszacowa³, ¿e pracownicy sektora edu-

kacji s¹ trzy razy bardziej nara¿eni na stanie siê

ofiar¹ mobbingu w porównaniu z pracownikami

Rys. Procent pracowników nara¿onych na zastraszanie i mobbing w miejscu pracy w poszczególnych krajach Unii

Europejskiej (źród³: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Fourth European

Working Conditions Survey, Dublin, 2007)

Fig. Percentage of workers exposed to harassment and mobbing at the workplace in the EU (source: European

Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Fourth European Working Conditions Survey,

Dublin, 2007)

mgr MAGDALENA WARSZEWSKA-MAKUCH

Centralny Instytut Ochrony Pracy

– Pañstwowy Instytut Badawczy

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2008

innych sektorów. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e rów-

nie¿ w Polsce nauczyciele stanowi¹ grupê zawo-

dow¹, która mo¿e byæ szczególnie nara¿ona na

zjawisko mobbingu – wśród osób zg³aszaj¹cych

siê o pomoc do Stowarzyszeñ Antymobbingo-

wych stanowi¹ oni oko³o 30% [7]. Pozwala to

na przypuszczenie, i¿ szko³a mo¿e byæ miejscem

sprzyjaj¹cym zachowaniom agresywnym nie

tylko wśród uczniów, ale równie¿ w środowisku

nauczycieli – zarówno w relacji nauczyciel wobec

nauczyciela, nauczyciel wobec dyrektora b¹dź

te¿ – dyrektor wobec nauczyciela (co wydaje siê

mieæ miejsce najczêściej). Czêsto celem mobbingu

jest doprowadzenie do wyeliminowania niewy-

godnego pracownika ze szko³y przez zmuszanie

go do opuszczenia dotychczasowego miejsca

pracy. Jak podkreśla Ojrzyñska [7], przyczynami

tak du¿ego zagro¿enia tego środowiska mog¹

byæ m.in.: brak realnego w³aściciela zak³adu

pracy (zarz¹dzanie cudzymi pieniêdzmi), sztywna

hierarchia i du¿e uprawnienia dyrektora, jawne

konkursy na stanowiska dyrektorów (czêsto

osoba, która wygra³a to stanowisko mści siê

na innych osobach startuj¹cych w konkursie),

wysoka stopa bezrobocia wśród nauczycieli (wg

analiz Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki

Spo³ecznej (2004) nauczyciel nauczania po-

cz¹tkowego to jeden z zawodów o najwiêkszym

spadku zapotrzebowania do roku 2010) [7],

wielka trudnośæ ze znalezieniem nowej pracy

podczas roku szkolnego. Przyczyny na poziomie

sprawcy to: brak fachowych lub organizacyjnych

kompetencji, chêæ utrzymania siê na stanowisku

za wszelk¹ cenê, obawa przed ujawnieniem nie-

prawid³owości, np. finansowych, ¿¹dza w³adzy,

autokratyzm, zazdrośæ (wygl¹d, wiek, uznanie

kolegów i osób spoza szko³y), negowanie od-

miennych opinii, podnoszenie w³asnej wartości

w oczach swoich i podw³adnych przez poni¿anie

innych. W przypadku ofiary mog¹ to byæ cechy

osobowości nie pozwalaj¹ce na skuteczn¹

obronê przed atakami sprawcy, a niekiedy wrêcz

prowokuj¹ce do agresji z jego strony, m.in. wysoki

poziom lêku, nadwra¿liwośæ, niska samoocena,

depresyjnośæ, a niekiedy tak¿e sztywne trzymanie

siê zasad, nadmierny krytycyzm, nieumiejêtnośæ

dostosowania siê do nieformalnych zasad panu-

j¹cych w grupie [8].

wiskach kierowniczych stanowili 8% wszystkich

badanych. Przewa¿aj¹ca liczba nauczycieli (96%)

by³a zatrudniona w placówkach publicznych,

znacznie mniej (2,5%) w niepublicznych (w tym

1,5% deklarowa³o, ¿e pracuje w prywatnych

szko³ach, a 1% w spo³ecznych).

Do pomiaru mobbingu u¿yto polskiej wersji

kwestionariusza The Negative Acts Questionnaire,

tzw. NAQ autorstwa Einarsena i in. [9]. Polska ada-

ptacja tego narzêdzia zosta³a zaprezentowana

w artykule opublikowanym na ³amach „Bezpie-

czeñstwa Pracy” [10]. Kwestionariusz NAQ sk³ada

siê z 22 pozycji opisuj¹cych negatywne dzia³ania,

z którymi badani mog¹ zetkn¹æ siê w pracy (bez

odwo³ywania siê do samego terminu mobbing ).

Nauczyciele zostali poproszeni o ocenê, jak czêsto

w ci¹gu ostatnich sześciu miesiêcy byli obiektem

takich dzia³añ wed³ug piêciopunktowej skali, tj.:

nigdy, raz w miesi¹cu lub rzadziej, raz w tygodniu

(lub czêściej), codziennie .

W tabeli 2. zaprezentowano odpowiedzi

wszystkich badanych na poszczególne py-

tania tworz¹ce kwestionariusz NAQ. Wyniki

pokazuj¹, ¿e najczêściej wymienianymi dzia-

³aniami, z jakimi spotykali siê nauczyciele by³y:

„Ignorowanie opinii i pogl¹dów” – tylko 54%

Charakterystyka mobbingu wśród

nauczycieli

W 2006 roku w ramach projektu badawczego

realizowanego w CIOP-PIB przeprowadzono

badania, których jednym z celów by³o spraw-

dzenie, jak zjawisko mobbingu funkcjonuje wśród

polskich nauczycieli, a tak¿e jak wi¹¿e siê ze

zdrowiem psychicznym i satysfakcj¹ z pracy ba-

danych. Analizê przeprowadzono na podstawie

danych uzyskanych w grupie 1098 nauczycieli

zatrudnionych w 120 placówkach oświatowo-

wychowawczych (tabela 1.) znajduj¹cych siê

w Bydgoszczy, Warszawie, Lublinie, Gdañsku

i Wroc³awiu. Wiek badanych waha³ siê od 21 do 64

lat i średnio wynosi³ 39,3 lat ( SD = 9,1). Zdecydo-

wan¹ przewagê stanowi³y kobiety (86%). Badani

nauczyciele pracowali w placówkach ró¿nej wiel-

kości – z przewag¹ zatrudniaj¹cych od 25 do 100

osób (78%), 14% w ośrodkach zatrudniaj¹cych

mniej ni¿ 25 osób, a 8% w ośrodkach zatrudnia-

j¹cych od 101 do 500 pracowników. Wiêkszośæ

badanych zajmowa³a szeregowe stanowiska

pracy (92%), nauczyciele pracuj¹cy na stano-

Tabela 2

ODPOWIEDZI NA PYTANIA NAQ UDZIELONE PRZEZ CA£¥ GRUPÊ BADANYCH (N = 1098)

Distribution of answers to the questions of NAQ from all respondents (N = 1098)

Rodzaj dzia³ania mobbingowego

Nigdy

Raz

w miesi¹cu

lub rzadziej

Raz

w tygodniu

(lub czêściej),

codziennie

Ukrywanie informacji, które maj¹ wp³yw na wyniki pracy

60,5

38,0

1,5

Poni¿anie i wyśmiewanie w zwi¹zku z prac¹

81,8

16,8

1,4

Zlecanie pracy poni¿ej kompetencji

70,6

27,3

2,1

Odbieranie odpowiedzialności

74,0

24,8

1,2

Szerzenie plotek i pog³osek o pracowniku

58,9

38,3

2,8

Ignorowanie, wykluczanie lub bojkotowanie pracownika

70,2

28,2

1,6

Wyg³aszanie obraźliwych lub obel¿ywych uwag dotycz¹cych

pracownika

84,2

14,3

1,5

Krzyczenie, okazywanie z³ości, wściek³ości

68,3

30,2

1,5

Zastraszanie przyjmuj¹ce formê: pokazywania palcem,

naruszania przestrzeni prywatnej przestrzeni prywatnej,

popychania, blokowania/zagradzania drogi

92,6

6,9

0,5

Tabela 1

LICZBA I RODZAJ PLACÓWEK ZATRUDNIAJ¥CYCH

BADANYCH NAUCZYCIELI

The number and type of institutions in which the

teachers were employed

Aluzje lub sygna³y od innych, ¿e pracownik powinien odejśæ

z pracy

89,3

10,1

0,6

Powtarzaj¹ce siê wypominanie pope³nionych b³êdów

77,6

21,8

0,6

Ignorowanie lub przyjmowanie pracownika z wrogości¹

71,4

26,8

1,8

Nieustanne krytykowanie pracy i wysi³ków

74,7

24,1

1,2

Rodzaj placówki

Ignorowanie opinii i pogl¹dów

54,4

43,7

1,9

Gimnazja

38,3

Robienie „kawa³ów”

90,5

9,0

0,5

Szko³y podstawowe

33,3

Zlecanie zadañ o niedorzecznych lub niemo¿liwych do realizacji

celach lub terminach

73,6

25,1

1,3

Szko³y ponadgimnazjalne

16,7

Zasadnicze szko³y zawodowe

5,8

Stawianie nieuzasadnionych zarzutów

70,8

27,8

1,4

Szko³y policealne

2,5

Nadmierne kontrolowanie pracy

69,7

27,0

3,3

Przedszkola

1,7

Naciski, aby pracownik nie domaga³ siê czegoś,

do czego jest uprawniony

77,7

20,6

1,7

M³odzie¿owe ośrodki

wychowawcze

0,8

Czêste dokuczanie i sarkastyczne uwagi wobec pracownika

85,5

18,6

0,9

Specjalne ośrodki

szkolno-wychowawcze

0,8

Obci¹¿anie nadmiern¹ ilości¹ pracy

63,5

33,5

3,0

Gro¿enie u¿yciem przemocy fizycznej b¹dź faktyczne fizyczne

znêcanie siê nad pracownikiem

98,0

1,9

0,1

RAZEM

120

100

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2008

Tabela 3

CZY BY£EŚ/JESTEŚ MOBBINGOWANY W PRACY?

(N = 1098)

Have you been mobbed at work? (N = 1098)

badanych deklarowa³o, ¿e nigdy nie spotka³o

siê z takim zachowaniem w pracy, „Szerzenie

plotek i pog³osek” – 59% nie doświadczy³o

takich sytuacji oraz „Obci¹¿anie nadmiern¹

ilości¹ pracy” – 64% nauczycieli nie spotka³o

siê z takim dzia³aniem, natomiast a¿ 3% do-

świadcza³o go przynajmniej raz w tygodniu.

Najrzadziej zg³aszanymi negatywnymi za-

chowaniami by³y z kolei: „Gro¿enie przemoc¹

fizyczn¹, b¹dź faktyczne znêcanie siê fizyczne”

– 98% respondentów nigdy nie mia³o tego

rodzaju doświadczeñ w miejscu pracy, „Za-

straszanie przyjmuj¹ce formy: pokazywania

palcem, naruszania przestrzeni prywatnej

itd.” – 93% nie doświadczy³o takiej agresji,

a tak¿e „Robienie kawa³ów (praktycznych

¿artów)” – 90% nigdy nie mia³o okazji siê z nimi

spotkaæ. Warto zauwa¿yæ, ¿e trzy ostatnie

dzia³ania s¹ raczej oparte o przemoc fizyczn¹,

a nie psychiczn¹ i, jak pokazuj¹ wcześniejsze

badania prowadzone na gruncie europejskim,

rzadko pojawiaj¹ siê wśród osób zatrudnionych

w zawodach zwi¹zanych z prac¹ umys³ow¹,

czêściej mog¹ natomiast wystêpowaæ wśród

pracowników fizycznych i w organizacjach

zdominowanych przez mê¿czyzn, np. robot-

nicy, wojsko, s³u¿by wiêzienne.

Aby obliczyæ wskaźnik ofiar w badanej grupie,

pod uwagê brano wyniki uzyskane w kwestio-

nariuszu NAQ oraz tzw. kryterium Leymanna,

zgodnie z którym za ofiarê mobbingu mo¿na

uznaæ osobê, która doświadcza przynajmniej

jednego negatywnego dzia³ania nie rzadziej

ni¿ raz w tygodniu, przez okres nie krótszy

ni¿ sześæ miesiêcy. Przypisanie badanych

do poszczególnych grup, tj. ofiar i „nie-ofiar”

odbywa³o siê na podstawie analizy odpowiedzi,

których badani udzielali w kwestionariuszu oraz

wspomniane kryterium. W wyniku zastosowania

tej metody wśród nauczycieli zidentyfikowano

106 ofiar mobbingu, co stanowi 9,7% wszystkich

badanych. Wskaźnik ten potwierdzi³ przyjête

za³o¿enie o stosunkowo du¿ej liczbie ofiar w sek-

torze edukacji. W NAQ umieszczono równie¿ do-

datkowe pytanie sprawdzaj¹ce ogólne poczucie

bycia represjonowanym, zgodnie z nastêpuj¹c¹

definicj¹:

nauczycieli (14,3% wszystkich badanych), choæ

nale¿y tu podkreśliæ, i¿ wiêkszośæ z nich (8,7%)

deklarowa³a, ¿e by³a mobbingowana rzadko,

5,7% przyzna³o, ¿e by³o mobbingowanych „co

jakiś czas”, natomiast tylko 0,8% kilka razy

w tygodniu lub czêściej (tabela 3.).

Osoby, które zgodnie z podan¹ definicj¹

uznawa³y siebie za ofiary przemocy psychicznej

w miejscu pracy (niezale¿nie od czêstotliwości

stosowania wobec nich mobbingu) udzieli³y

równie¿ kilku innych informacji dotycz¹cych ich

w³asnych doświadczeñ mobbingowych. Dziêki

temu ustalono, ¿e znaczn¹ czêśæ sprawców

odpowiedzialnych za mobbing wybranych

nauczycieli stanowili ich prze³o¿eni (najczêściej

dyrektorzy/wicedyrektorzy placówek), tj.

w 80% przypadków. Prawie 52% mobbingo-

wanych, jako sprawcê wskaza³o wspó³pracow-

ników, a tylko 7% swoich podw³adnych. Warto

zauwa¿yæ, ¿e z prezentowanych zestawieñ

wynika, i¿ w niektórych przypadkach sprawcami

mobbingu mogli byæ jednocześnie prze³o¿eni

i wspó³pracownicy czy podw³adni (tabela 4.).

Istotne wydawa³o siê te¿ pytanie dotycz¹ce

wieku sprawców. Okaza³o siê, ¿e znaczna

czêśæ mobberów by³a starsza od swojej ofiary

(56% przypadków). 22% ofiar deklarowa³o, ¿e

sprawcy ich prześladowania byli mniej wiêcej

w ich wieku, 14%, ¿e zarówno m³odsze, jak

i starsze. Tylko niespe³na 9% mobbingowanych

przyzna³o, ¿e mobberami by³y osoby wy³¹cznie

m³odsze (tabela 5.).

Ponadto oszacowano, ¿e średni czas

mobbingowania badanych wynosi³ 3 lata i 2

miesi¹ce.

Niezwykle wa¿ne wydaj¹ siê byæ równie¿

informacje dotycz¹ce prewencji i radzenia

sobie z mobbingiem w placówkach, gdzie

zatrudnieni byli badani. Analiza odpowiedzi

respondentów na pytania dotycz¹ce tej kwestii

pozwala na nakreślenie niezbyt optymistycz-

nego obrazu – a¿ 75% nauczycieli przyzna³o,

¿e nigdy nie uzyska³o informacji na temat

mobbingu w swoim zak³adzie pracy, 17% by³o

informowanych o takim zagro¿eniu, ale w nie-

wystarczaj¹cym stopniu. Tylko niespe³na 8%

badanych przyzna³o, i¿ uzyskali wystarczaj¹c¹

wiedzê na temat tego zjawiska (tabela 6.).

Mniej ni¿ po³owa (44%) badanych na-

uczycieli uzna³a, ¿e ich placówka skutecznie

poradzi³aby sobie z ewentualnym przypadkiem

mobbingu, gdyby siê w niej pojawi³ (tabela 7.).

Odpowiedź

Nie

941

85,7

Tak, ale rzadko

8,7

Tak, co jakiś czas

4,9

Tak, kilka razy w tygodniu

0,4

Tak, prawie codziennie

0,4

Tabela 4

KTO JEST SPRAWC¥ TWOJEGO MOBBINGU?

(N = 134)

Who is your mobber? (N = 134)

Sprawca

(identyfikowany przez ofiary)

Prze³o¿ony/prze³o¿eni

107

79,9

Wspó³pracownik/wspó³pracownicy

51,5

Podw³adny/podw³adni

5,2

Tabela 5

W JAKIM WIEKU S¥ OSOBY, KTÓRE CIÊ MOBBINGUJ¥/

MOBBINGOWA£Y? (N = 138)

How old are the persons who mobs/mobbed you?

(N = 138)

Odpowiedź

W wiêkszości starsze ode mnie

55,8

W wiêkszości m³odsze ode mnie

8,7

Mniej wiêcej w moim wieku

21,7

Zarówno m³odsze jak i starsze

ode mnie

13,8

TABELA 6

CZY BY£EŚ INFORMOWANY LUB UCZESTNICZY£EŚ

W DYSKUSJI NA TEMAT MOBBINGU W SWOIM

MIEJSCU PRACY? (N = 1061)

Have you been informed about or discussed the

phenomenon of mobbing at your workplace?

(N = 1061)

Odpowiedź

Nie

795

75,0

Tak, ale w ograniczonym stopniu

184

17,4

Tak, w wystarczaj¹cym stopniu

7,6

Tabela 7

CZY JESTEŚ PRZEKONANY, ¯E TWOJE MIEJSCE PRACY

JEST ODPOWIEDNIO PRZYGOTOWANE NA TO, ABY

PODJ¥Æ ODPOWIEDNIE KROKI I PORADZIÆ SOBIE

Z EWENTUALNYM PROBLEMEM MOBBINGU, KTÓRY

MO¯E SIÊ POJAWIÆ? (N = 997)

Do you believe that your workplace would have the

capabilities to intervene and solve a possible mobbing

situation? (N = 997)

„Mobbing definiujemy jako sytuacjê,

w której jedna lub kilka osób bezustannie

i przez d³u¿szy okres postrzegaj¹ siebie jako

nara¿onych na negatywne dzia³ania podej-

mowane przez jedn¹ lub kilka osób, i gdzie

obiekt mobbingu ma trudności z obronieniem

siê przed takimi dzia³aniami. Jednorazowy

(przypadkowy) incydent nie bêdzie uznany

za mobbing”.

Mobbing

a dobrostan badanych nauczycieli

Zgodnie z wynikami wielu poprzednich badañ

[m.in. 11, 12, 13] przyjêto, i¿ doświadczanie mob-

bingu w miejscu pracy bêdzie silnie zwi¹zane z do-

brostanem ofiar. Analiza wyników uzyskanych we

wcześniej opisanej grupie nauczycieli pokaza³a,

¿e im czêściej i wiêcej negatywnych dzia³añ

doświadczali badani, tym charakteryzowali siê

gorszym zdrowiem psychicznym (wspó³czynnik

korelacji r-Pearsona = 0,31; poziom istotności

Odpowiedź

Nie, nie dysponuje odpowiednimi

środkami

372

37,4

Pos³uguj¹c siê t¹ definicj¹ badani zostali

poproszeni o określenie, czy byli mobbingowani

w pracy w czasie ostatnich 6 miesiêcy i jeśli tak,

to jak czêsto mia³o to miejsce (rzadko , co jakiś

czas , kilka razy w tygodniu , prawie codziennie ).

Okaza³o siê, ¿e pozytywnie odpowiedzia³o 147

Nie, co prawda dysponuje

pewnymi środkami, ale s¹ one

niewystarczaj¹ce

187

18,7

Tak, dysponuje wystarczaj¹cymi

środkami

438

43,9

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2008

Tabela 8

PORÓWNANIE STANU ZDROWIA PSYCHICZNEGO I ZADOWOLENIA Z PRACY W DWÓCH GRUPACH (OFIAR I

„NIE-OFIAR” MOBBINGU) WYODRÊBNIONYCH NA PODSTAWIE KRYTERIUM LEYMANNA

Comparison of mental health and work satisfaction between two groups (victims and “non-victims” of mobbing)

separated according to Leymann’s criterion

z pracy), ale równie¿ uczniowie. Jak podkreśla

Ojrzyñska [7] świadkami mobbingu szkolnego s¹

uczniowie i dzia³ania sprawcy mog¹ stanowiæ dla

nich model zachowañ agresywnych. Obserwacja

przez uczniów mobbingu wśród doros³ych uczy

podzia³u na s³abych i silnych oraz pokazuje, ¿e

op³aca siê stosowaæ przemoc. St¹d wa¿ne wy-

daje siê wypracowanie trafnych, a jednocześnie

skutecznych metod prewencji i radzenia sobie

z ju¿ istniej¹c¹ przemoc¹ psychiczn¹ wśród pra-

cowników oświaty. Przy czym nale¿y zaznaczyæ,

¿e to na dyrektorach poszczególnych placówek

powinien spoczywaæ obowi¹zek zapobiegania

temu zjawisku oraz wdra¿ania odpowiedniej

kultury organizacyjnej w tym zakresie.

Zmienna

Grupa (kryterium

Leymanna)

Średnia

Test t równości średnich

(test Cochrana-Coxa)*

ró¿nica

średnich

istotnośæ

Stan zdrowia

psychicznego

„nie-ofiara”

980

12,02

-4,26

,000

-2,68

ofiara

100

14,71

Zadowolenie z pracy

„nie-ofiara”

980

16,10

8,04

,000

2,70

ofiara

100

13,40

* nie za³o¿ono równości wariancji

p < 0,01) i mniejszym zadowoleniem z pracy

(wspó³czynnik korelacji r-Pearsona = -0,46;

poziom istotności p < 0,01). Równie¿ porów-

nanie dwóch grup: ofiar i „nie-ofiar” mobbingu

potwierdza te za³o¿enia. Ofiary istotnie ró¿ni³y

siê od grupy „nie-ofiar” zarówno poziomem

satysfakcji z pracy (ni¿szy poziom wśród ofiar),

(test t równości średnich = 8,04; poziom istotno-

ści p < 0,001), jak i stanem zdrowia psychicznego

(gorsze zdrowie wśród ofiar), (test t równości

średnich = -4,26; poziom istotności p < 0,001),

(tabela 8.). Do oceny stanu zdrowia psychicznego

pos³u¿ono siê tutaj skrócon¹ wersj¹ Kwestiona-

riusza Ogólnego Stanu Zdrowia Goldberga (1978)

tzw. GHQ-12. Ka¿da pozycja tego kwestionariusza

jest pytaniem o to, czy respondent doświadcza³

ostatnio jakiegoś określonego objawu lub czy

zachowywa³ siê we wskazany w pytaniu sposób

i dotyczy g³ównie dwóch kategorii zjawisk, tj.

niezdolności do kontynuowania normalnego,

„zdrowego” funkcjonowania oraz pojawienia

siê u badanego nowego zjawiska, tzw. psychicz-

nego dystresu. Skala, któr¹ mierzono satysfakcjê

z pracy pochodzi³a z kwestionariusza COPSOQ

Kristensena (2000). W omawianych badaniach

skalê tê rozszerzono o dwa dodatkowe pytania

i w efekcie zawiera³a ona 6 pozycji ( W jakim

stopniu jesteś zadowolony z: perspektyw pracy;

wykorzystania twoich mo¿liwości; fizycznych

warunków pracy; wsparcia psychicznego

w miejscu pracy; pracy jako ca³ości, bior¹c pod

uwagê wszystkie jej elementy; zarobków ).

PIŚMIENNICTWO

[1] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy.

T. jedn. DzU z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.

[2] Fourth European Working Conditions Survey

Europejska Fundacja Poprawy Warunków ¯ycia i Pracy ,

Dublin 2007. http://www.eurofound.europa.eu/

publications/htmlfiles/ef0698.htm

[3] Einarsen S., Raknes B. I. Harassment in the workplace

and victimization of men. “Violence and Victims”, 12,

247-263, 1997

[4] Einarsen S. Harassment and bullying in the

workplace: A review of the Scandinavian approach .

“Aggression and Violent Behavior”, 5, 379-401, 2000

[5] Leymann H. Mobbing – Psychoterror am Arbeitsplatz

und wie man sich dagegen wehren kann Reinbeck bei

Hamburg , Rowohlt 1993

[6] Zapf D. Organizational, work group related

and personal causes of mobbing/bullying at work .

“International Journal of Manpower”, 20, 70-84, 1999

[7] Ojrzyñska B.K. Mobbing wśród nauczycieli przyczyn¹

przemocy wśród m³odzie¿y. Wnioski z obserwacji

¿ycia w szkole . W: A. Rejzner (red.) Agresja w szkole .

Spojrzenie wieloaspektowe , Wydawnictwo WSP TWP,

Warszawa 2004

[8] Warszewska-Makuch M. Badania wp³ywu wy-

branych czynników organizacyjnych i osobniczych na

wyst¹pienie zjawiska mobbingu w miejscu pracy. Raport

z zadania badawczego nr 3.A.06. CIOP-PIB Warszawa

2005 (materia³y niepublikowane)

[9] Einarsen S. & Hoel H. The Negative Acts Questionnaire:

Development, validation and revision of a measure of bully-

ing at work . Paper presented at the 9th European Congress

on Work and Organisational Psychology:Globalisation-

Opportunities and Threats, Prague 2001

[10] Warszewska-Makuch M. Polska adaptacja kwestio-

nariusza NAQ do pomiaru mobbingu . “Bezpieczeñstwo

Pracy” 12(435)2007 str. 16-19

[11] Leymann H. The content and development of

mobbing at work . “European Journal of Work and

Organizational Psychology” , 5, 1996, 165-184

[12] Einarsen S., Mikkelsen G. E. Individual effects of

exposure to bullying at work. W: S. Einarsen, H. Hoel,

D. Zapf, C. Cooper (red.) Bullying and emotional

abuse in the workplace: International perspective in

research and practice . London, Taylor and Francis,

2003, 127-144

[13] Vartia M., Hyyti J. Gender differences in workplace

bullying among prison officers. “European Journal of Work

and Organizational Psychology”, 11, 2002, 113-126

Podsumowanie

Przedstawione rezultaty badañ s¹ zbie¿ne

z tymi, jakie uzyskano w badaniach nauczycieli

w krajach Europy Zachodniej. Wskaźnik ofiar

wśród polskich nauczycieli wyniós³ 10% i mo¿e

świadczyæ o podwy¿szonym ryzyku pojawienia

siê mobbingu w obrêbie tej grupy zawodowej.

Ponadto okaza³o siê, ¿e badani byli szczególnie

nara¿eni na takie negatywne dzia³ania, jak

ignorowanie ich opinii i pogl¹dów, a tak¿e ob-

ci¹¿anie nadmiern¹ prac¹. Mo¿na przypuszczaæ,

¿e czêstośæ tego rodzaju zachowañ wi¹¿e siê

z pozycj¹ sprawców w hierarchii organizacyjnej

oraz ich wiekiem, tj. w znacznej czêści badanych

przypadków byli nimi prze³o¿eni i osoby starsze

od prześladowanych. Bardzo rzadko natomiast

nauczyciele doświadczali przemocy fizycznej

lub dzia³añ bêd¹cych na granicy przemocy

psychicznej i fizycznej.

Podsumowuj¹c, wyniki badañ pozwalaj¹

stwierdziæ, i¿ zjawisko mobbingu mo¿e sta-

nowiæ istotny problem wśród nauczycieli, nie

tylko w krajach Europy Zachodniej, ale równie¿

w Polsce. Pomimo zwiêkszonego ryzyka wy-

st¹pienia mobbingu w tej grupie zawodowej,

wydaje siê, ¿e poziom prewencji w sektorze

edukacji nadal jest niski (tylko 8% nauczycieli

uzyska³o w swoim miejscu pracy rzetelne in-

formacje na temat zjawiska mobbingu, a 56%

uzna³o, ¿e ich miejsce pracy nie jest odpowiednio

przygotowane na poradzenie sobie z ewentu-

alnym przypadkiem mobbingu). Warto równie¿

podkreśliæ, i¿ mobbing w szkole mo¿e byæ zja-

wiskiem szczególnie niebezpiecznym, poniewa¿

jego konsekwencje ponosz¹ nie tylko sami

poszkodowani – nauczyciele (m.in. gorszy stan

zdrowia psychicznego i mniejsza satysfakcja

Publikacja opracowana na podstawie wyników zadania badawczego nr 3.A.06 pn. „Badania

wp³ywu wybranych czynników organizacyjnych i osobniczych na wyst¹pienie zjawiska mobbingu

w miejscu pracy”, uzyskanych w ramach programu wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków

pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej”, dofinansowywanego w latach 2005-2007 w za-

kresie badañ naukowych i prac rozwojowych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego.

G³ówny koordynator: Centralny Instytut Ochrony Pracy – Pañstwowy Instytut Badawczy

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: