Pomoc psychologiczna dla dzieci z rodzin alkoholików
Pięć gł. celów w procesie pomocy dzieciom alkoholików:1. okazanie własnego zaangażowania oraz gotowości słuchania przy jednoczesnym zagwarantowaniu dziecku pełnej dyskrecji,2. otwarte zajmowanie się sprawą picia lub alkoholizmu w rodzinie,3. przekazanie podstawowych pojęć i informacji dotyczących alkoholizmu,4. pomoc dziecku w uświadomieniu sobie alkoholizmu rodziców,5. ułatwienie dziecku korzystania z dalszej pomocy.
Najważniejsze jest by dzieci uczyły się rozumieć, że ich rodzic jest osobą chorą, że dziecko nie jest zdolne do wyleczenia go z tej choroby i nie jest za nią odpowiedzialne,uczyły się pozytywnego stosunku do samego siebie, zadbania o siebie, umiejętności odpoczywania i zabawy,zaczęły wyrażać swoje uczucia i potrzeby, umiały prosić o pomoc i przyjmować ją od innych, dzieliły się z innymi swoimi problemami i uczyły się zaufani
Konsekwencje braku pomocy dla dziecka mogą mieć dla psychiki dziecka katastrofalne skutki, pojawia się najczęściej:
· Poczucie osamotnienia wynikające z odrzucenia przez jednego lub dwoje rodziców, co często prowadzi do zamrożenia uczuć, wyparcia się własnych potrzeb
· Nieprzewidywalność zachowań i reakcji rodziców powoduje, że dziecko zaczyna nieustannie kontrolować siebie i innych, ma potrzebę dokładnego zaprogramowania swojego życia, czuje lęki przed zmianami
· Atmosfera ciągłego napięcia wytwarza w dziecku poczucie krzywdy, stałego zagrożenia, brak poczucia bezpieczeństwa, pojawia się stłumiona złość, gniew, nienawiść
· Brak autorytetów w rodzinie, jednoznacznego systemu wartości powoduje nieufność, wobec jakich kolwiek autorytetów, przy jednoczesnej potrzebie ich posiadania, niepewność, co do własnej roli w rodzinie.
· Zagubione dziecko – jego rola sprowadza się do bycia,,niewidzialnym” -,,Nikt mnie nie zobaczy, nie usłyszy”. Dziecko to na zewnątrz jest nieśmiałe, trzyma się zawsze na uboczu, jest zamknięte w sobie, bierne, posłuszne, nie sprawia problemów wychowawczych, usuwa się w cień, często ucieka w świat fantazji, gdzie wszystko jest doskonałe bezpieczne, szuka pociechy w obcowaniu z samym sobą. Wewnątrz jest bardzo samotne, pokrzywdzone, czuje, się nic nie warte, niedobre, do niczego.
· Kozioł ofiarny – jego rolą jest odwracanie uwagi od rzeczywistego źródła dysfunkcji rodziny poprzez zwrócenie uwagi tylko na siebie, to najczęściej tak zwane trudne dzieci, postrzegane jako chuligani, próżniacy, nieodpowiedzialni, bezczelni, aroganccy, bez żadnych osiągnięć, zawsze chcą być w centrum uwagi, przyjmują pozy;,Jeszcze wam pokażę” ,,Niczego i nikogo nie potrzebuję”,,Nie zależy mi”,,Nie dam się”,,Nigdy nie będę w porządku”, tymczasem wewnątrz czują się odrzuceni, skrzywdzeni, samotni i przestraszeni, często zagniewani i pełni nienawiści.
· Maskotka – jej rola polega na poprawianiu nastroju w rodzinie, rozładowaniu napięcia śmiechem, humorem, na zewnątrz to zabawne dziecko, rzadko traktowane poważnie, przyjmuje często rolę,,klasowego błazna”, ciągle się popisuje, żartuje, zrobi wszystko, aby zwrócić na siebie uwagę, postrzegane jako osoba niedojrzała. Maskotka sama ma poczucie, ze musi coś zrobić, by być zauważona, że gdy inni się śmieją to znaczy, ze jest lubiana, nikt jej nie będzie lubił, kiedy będzie poważna, a jej rolą jest rozweselanie innych. W środku maskotka czuje się przestraszona, niepewna, zdezorientowana, osamotniona, pełna lęku.
· Bohater – to dziecko pełniące w rodzinie rolę dorosłego, jego zadaniem jest dostarczanie rodzinie poczucia własnej wartości, dumy i sukcesu. Postrzegane jako osoba rozważna, pełna poświęceń, odpowiedzialna, zaangażowana, dążąca za wszelką cenę do sukcesu, to przedwcześnie dorosłe dziecko. Bohater na zewnątrz pragnie za wszelką cenę pokazać, że jest silny, zawsze da sobie radę, można na nim polegać, nigdy nie przysporzy innym zmartwień. Tymczasem wewnątrz czuje się winny, nieszczęśliwy, skrzywdzony, zdezorientowany, niewart sukcesu, nienadający się do niczego.
Dzieci które wychowują się w rodzinach, w których ktoś nadużywa napojów alkoholowych, żyją z poczuciem zagrożenia, cierpią i uczą się szczególnych sposobów postępowania, które im utrudniają życie.
Są często ofiarami przemocy psychicznej i fizycznej, a nieraz stają się również ofiarami nadużyć seksualnych. Jest ich w Polsce więcej niż 2 miliony.
· Wiele dzieci stara się utrzymywać w tajemnicy picie rodziców, wstydzą się, mają poczucie, że są gorsze, ale starają się chronić dobre imię rodziny, boją się i mają zaburzenia emocjonalne związane z lękiem.
· Ukrywają i tłumią swoje uczucia, czują się osamotnione, próbują za wszelką cenę poradzić sobie ze swoją rozpaczą i bezradnością, częściej zapadają na różne choroby, bo ich odporność jest wyczerpywana przez nieustanny stres.
· Wcześnie uczą się , że nie mogą polegać na swoim rodzicu i przestają ufać innym ludziom, otaczający świat wydaje się im wrogi i obcy.
· Niektóre dzieci biorą na siebie nadmierną odpowiedzialność za problemy rodzinne i przejmują obowiązki dorosłych, bardzo się starają naprawiać swoje błędy i zaniedbania, żeby zadowolić innych. Nie umieją się bawić.
· Niektóre dzieci starają się przystosować za wszelką cenę do nienormalnego i zagrażającego środowiska rodzinnego, wchłaniają w siebie destrukcję i chaos.
· Inne źle się zachowują i pragną w ten sposób zwrócić uwagę na siebie; mają złe stopnie, piją alkohol i zażywają narkotyki, popełniają drobne wykroczenia.
· Niektóre dzieci, mimo swego cierpienia starają się być opiekuńcze i przyjazne dla innych, są gotowe do poświęcania się, wkładają wiele wysiłku w pomaganiu tym, którzy cierpią i są zagubieni.
Zbyt mało ludzi w Polsce reaguje na krzywdę w rodzinach alkoholowych i staje w ich obronie. Zbyt wielu dorosłych nie zdaje sobie sprawy, jak ich zachowania w stanie nietrzeźwości są krzywdzące dla ich dzieci. Dzieciom z rodzin alkoholowych trzeba pomagać nie tylko przez chronienie ich przed bezpośrednimi skutkami nadużywania alkoholu w rodzinie.
Jak pomóc rodzinnemu bohaterowi?:
Wypatruj dzieci „nadmiernie kompetentnych", które robią wrażenie, jakby funkcjonowały na maksymalnych obrotach. Zadbaj o to, aby ci potencjalni rodzinni bohaterowie byli w takim samym stopniu przedmiotem uwagi, jak inne dzieci, którym być może łatwiej przychodzi wyrazić swoje potrzeby lub o coś poprosić. Przyjście wyjątkowo odpowiedzialnym dzieciom z pomocą w znalezieniu w życiu równowagi pomiędzy pracą a zabawą - to ważny i realistyczny cel. Kładź nacisk na to, by te dzieci nie poświęcały się i nie rezygnowały z potencjalnych korzyści, czerpanych z różnych zajęć, doświadczeń czy interakcji, pod pretekstem, że są zbyt zajęte i przedkładają potrzeby innych nad swoje własne. Stawiaj stale przed dziećmi zadania, odpowiadające ich zdolnościom na danym etapie rozwoju, ale pomóż im, by nauczyły się nie brać na swoje barki zbyt wiele. Unikaj niezwykle wysokich wymagań i obciążania dzieci taką odpowiedzialnością, jakby były dorosłe, choćby nawet ochoczo chciały się podjąć takich obowiązków. Daj im do zrozumienia, że nie ma niczego złego w zrelaksowaniu się i bezczynności. Upewnij je, że nie zawsze muszą się czymś wykazywać, by zrobić przyjemność komuś innemu i że można również zrobić raz przyjemność sobie samemu, co może oznaczać bezczynność. Dowartościowuj te dzieci za to, „kim są", a me tylko za to, „co robią". Upewnij je, że mogą liczyć na twoje bezwarunkowe poparcie jako jednostki - a nie tylko poparcie dla czegoś, nad czym pracują lub, co osiągnęły. Powinny wiedzieć, że akceptujesz je niezależnie od tego, czy odniosą sukces, czy też poniosą porażkę. Okazuj, że je cenisz i darzysz uznaniem, że są kimś szczególnym, nawet, jeśli w danej chwili nie wykazują się niczym konkretnym. Naucz je większej giętkości i elastyczności, włączając do programu spontaniczne, wymyślone na poczekaniu zajęcia. Zachęć je, aby rozpoznawały swoje prawdziwe uczucia i często je wyrażały w rozmowach lub dawały im wyraz w formie artystycznej.
Pokieruj nimi, gdy muszą podjąć ważne lub trudne decyzje, które rodzice pozostawili do ich uznania - na przykład gdy chodzi o to, w jaki sposób i gdzie spędzać czas po szkole, czy iść na b z tą czy inną sympatią, albo jaki wybrać zawód. Wyraź radość z ich sukcesów i ciesz się ich osiągnięciami rażę z nimi, ale naucz je, że można zaakceptować również porażkę i że nie muszą być doskonałością zawsze i w każdej dziedzinie. Bądź z nimi po wielkim niepowodzeniu czy odniesionym zawodzie. Pozwól dziecku zrozumieć i zaakceptować fakt, że niepowodzenie jest częścią doli człowieczej. Zadbaj o to, by miały okazje do zabawy, relaksu i radości, a mogły nacieszyć się dzieciństwem razem z innymi rówieśnikami, a nie spędzały większości czasu z dorosłymi, przy wykonywaniu „dorosłych" czynności. Akceptuj śmiech, chichoty, nawet wygłupy, wplatając do programu zabawne opowieści lub zdarzenia. Silna motywacja do osiągania wyników, odnoszenia sukcesów i sprawiania przyjemności innym sprawia, że dzieci alkoholików nie mają szansy przeżycia dzieciństwa. Mimo że i zachowanie wcale na to nie wskazuje, dzieci alkoholików, które są bohaterami rodzinnymi, potrzebują pokierowania nimi i nadzoru ze strony dorosłych. Potrzebny im jest również czas na zabawę, naukę, fantazjowanie i korzystanie z przywilejów dzieciństwa. Dzieciństwo stanowi mocny fundament dla dorosłego życia. Małoletni, którzy mieli szansę być dziećmi, będą w dorosłym życiu zdrowsi, bardziej wielostronni i mniej skłonni do użalania się nad tym, co utracili.
Popatrz na zachowanie kozła ofiarnego jako wołanie o pomoc a niejako próbę zagrożenia tobie osobiście. Unikaj spisywania kozła ofiarnego na straty, zgodnie z często występującą tendencją. Te dzieci - ze wszystkich czterech odgrywanych ról - bywają najmniej lubiane, gdyż ich zachowania - niekiedy gwałtowne, niezgodne z prawem lub zagrażające otoczeniu- wywołując często u dorosłego lęk i gniew. Kosztują także najwięcej energii. Zrób inwentarz własnych uczuć w stosunku do kozła ofiarnego. Pozwól sobie na stwierdzenie, że trudno ci polubić to dziecko. Terapeuci nie muszą lubić wszystkich dzieci tak samo, ale mają obowiązek wszystkie traktować sprawiedliwie i pomagać im w zaspokojeniu ich potrzeb. Radykalnie zmień swoje zachowanie wobec kozła ofiarnego, jeśli jesteś do niego nastawiony/a negatywnie. Niekiedy możesz być tak rozzłoszczony lub wystraszony, że powiesz lub zrobisz coś, co wywrze na kozła ofiarnego negatywny wpływ. Jest szansa, że zmiana w twoim zachowaniu wywoła u kozła ofiarnego zmianę na lepsze. Bądź uczciwy/a w wyrażaniu swoich uczuć. Ja sam, pochodząc z domu z problemem alkoholowym, miałem trudności z przyznaniem, iż dane dziecko mnie irytuje i z wyrażeniem moich odczuć w słowach. Negując swe prawdziwe uczucia, wzmacnia się tylko system zaprzeczania faktom, który występuje w alkoholowej rodzinie. Przekaż dziecku swoje odczucia. Jeśli kozioł ofiarny robi coś, co cię złości, powiedz mu o tym w oględny sposób. Mów jednak, że jesteś zły o konkretną rzecz, jaką zrobił, a nie na niego samego. Stosując takie podejście, wpajasz dzieciom alkoholików kilka różnych prawd: (1) Uczysz je, że dzieci alkoholików nie muszą negować swych prawdziwych uczuć, do czego zmuszone są w domu. (2) Uczysz kozły ofiarne, że mogą raczej w sposób konstruktywny wyrazić swoje uczucia w słowach, zamiast wyładowywać je destrukcyjnie na kimś innym. (3) Dajesz przykład, jak należy w dojrzały sposób radzić sobie z silnymi emocjami i ukierunkowywać swe uczucia. Unikaj w kontakcie z tymi dziećmi zbytniej surowości i skłonności do karania; próbuj nawiązać kontakt z prawdziwym dzieckiem, kryjącym się pod przykrywką pozorów. Zatroszcz się o to, aby kozioł ofiarny wiedział, gdzie są granice tego, co wolno, a czego nie wolno. Poinformuj wyraźnie, jakie są obowiązujące reguły i zwyczaje. Rozsądne, przewidywalne, a jednak elastyczne granice i obowiązujące zwyczaje są ważne, jeśli chcemy pomóc tym dzieciom zapanować nad ich własnymi zachowaniami. Postaraj się o pozytywne podejście,, tłumacząc im, czego się od nich oczekuje i z jakiego powodu” zamiast mówić im; czego im nie wolno. Dziecku, które przebiega przez hol, mówi się; na przykład: „Proszę, przechodź przez hol zamiast biegać, inaczej mógłbyś się przewrócić i skaleczyć”. W ten sposób dziecko otrzymuje informacje, jak powinno się zachować i dlaczego. Natomiast nakazując dziecku jedynie „Nie biegaj po holu!" kładzie się nacisk tylko na zakaz i nie przekazuje mu się wiadomości, jak powinno się zachować. Chwal kozła ofiarnego za zachowania pozytywne- nawet w najdrobniejszych rzeczach (za przyniesienie odrobionego zadania, spełnienie jakiejś twojej prośby, skupienie na zajęciach chociażby przez pięć minut). Tym dzieciakom trzeba bardzo wiele uznania za ich właściwe zachowanie, gdyż większość reakcji, z jakmi spotykają się ze strony dorosłych ma charakter negatywny. Wyznacz im role przywódcze w sytuacjach, gdy sukces jest pewny i pochwal za dobrze wykonane zadanie. Kozły ofiarne nieraz mają utajone zdolności przywódcze, które trzeba tylko wykryć. Pomóż kozłom ofiarnym poznać swoje uczucia i dać im wyraz na rozmaite sposoby: poprzez działalność twórczą, aktorstwo albo udział w grupowych dyskusjach. Zachęcaj do właściwego wyładowania emocji. Możesz im na przykład pokazać, że będą w porządku, jeśli okażą gniew czy frustrację gniotąc glinę, kopiąc pień drzewa czy waląc w worek treningowy. Niedopuszczalne jest natomiast, by wyżywali się na innym dziecku lub na dorosłym. Zapewnij dziecku opiekę ze strony kogoś - wolontariusza, rodzica lub doradcy - kto zajmie się nim indywidualnie. Zarówno ty sam, jak i dziecko od czasu do czasu możecie potrzebować chwili wytchnienia od siebie nawzajem. Zachęć te dzieci, by zajęły się jakąś dyscypliną sportu, najlepiej ściśle zorganizowaną, gdzie można wyładować silne emocje, jak również rozwijać pozytywne relacje interpersonalne, a także nauczyć się, jak być członkiem społeczności i jak być liderem. Pomóż innym dzieciom zrozumieć kozła ofiarnego najlepiej jak potrafisz, respektując zarazem ich odczucia i prawa. Dzieci nie powinny jednak być zmuszane do zadawania się z kozłem ofiarnym, jeśli sobie tego nie życzą.
Daj mu poczucie przynależności do grupy. Zadbaj, by wiedziało, że zajmuje ważne miejsce w klasie i nadaje się do tej roli. Korzystaj z nadarzających się okazji do zintegrowania zagubionego dziecka w szerszym środowisku społecznym. Nie wymagaj jednak od niego, by spędzało cały czas w towarzystwie, gdyż wszystkie dzieci potrzebują czasem samotności. Zachęć zagubione dziecko, by wzięło udział w zajęciach, wymagających interakcji społecznej (np. zbiorowe rozwiązywanie problemów, tworzenie kolażu, malowanie na murze, planowanie zabawy klasowej), zamiast siedzieć samotnie (snując marzenia lub czytając sobie w kącie). Wywieszaj na tablicy ogłoszeń prace artystyczne, opowiadania lub inne interesujące rzeczy, by podbudować pewność siebie u dziecka i jego poczucie własnej wartości. Podbuduj samoświadomość dziecka, chwaląc je, gdy wyraża konstruktywne myśli i opinie. Wybierz z programu temat, którym dziecko byłoby szczególnie zainteresowane i w którym mogłoby dokonać czegoś wartościowego na rzecz grupy. Pomóż dziecku rozpoznawać i wyrażać swoje uczucia za pośrednictwem bezpiecznych, niczym nie grożących środków wyrazu, jak malowanie palcami, rzeźba w drewnie, kukiełki, dyktowanie opowiadań, muzyka i inne formy artystyczne. Zaproponuj zajęcia wymagające rozwiązywania problemów i zwróć się o pomoc w znalezieniu rozwiązania w taki sposób, aby dziecko nie poczuło się skrępowane. Wiele zagubionych dzieci ukrywa swoją wybitną inteligencję, podobnie jak wszystko inne, tak, że nauczyciele mogą nigdy nie dowiedzieć się, jakie zdolności ma dziecko. Opracuj socjogram (zob. rozdział VI), by ustalić, z kim z grupy dziecko najbardziej chciałoby współpracować i które wywierałoby na nie dobry wpływ. Połącz dziecko zagubione z wybranym przezeń dzieckiem i wyznacz im zadanie lub jakąś formą aktywności, w której mogłyby współdziałać z sobą. Notuj, ile razy zwracasz się do zagubionego dziecka lub ile razy je chwalisz. Sprawdzaj te listę pod koniec dnia, żeby orientować się na bieżąco, jak dalece ci się to udaje i jakie postępy robi dziecko.
Poświęć maskotce indywidualnie bardzo wiele uwagi i postaraj się poznać to dziecko osobiście. Daj dziecku do zrozumienia, że nie powinno ukrywać swej prawdziwej osobowości i że ludzie będą je nadal lubić, nawet, jeśli nie będzie opowiadać dowcipów. Pomóż maskotkom otworzyć się, pozyskując ich zaufanie. Chociaż mogą sprawiać wrażenie beztroskich, trzeba okazać im wiele życzliwości, aby nabrały ufności na tyle, by odrzucić maskę. Posłuż się opowiadaniem różnych historii, by przekazać dziecku informację, że nie ma nic złego w okazywaniu prawdziwych uczuć. Wymyślona opowieść o dziecku, które na zewnątrz zawsze prezentuje roześmianą twarz, ale wewnątrz płacze, pozwoli dotrzeć do dziecka z przesłaniem w sposób nie budzący w nim poczucia zagrożenia. Posłuż się kukiełkami, aby zademonstrować rolę błazna, ale zarazem opisz smutek, jaki błazen kryje w głębi duszy. Następnie daj kukiełki dziecku, aby z ich pomocą odegrało podobną rolę. Wciągnij dziecko do innych zajęć, dających możliwości artystycznego wyrazu, takich jak zajęcia plastyczne, muzyka i rękodzieło. Pokazuj dziecku właściwe reakcje i emocje, stosowne do danego wydarzenia. Wyjaśnij, że na przykład śmiejemy się z rzeczy zabawnych, ale płaczemy, gdy jesteśmy świadkami czegoś smutnego i złościmy się, gdy ktoś zrobi nam krzywdą. Jeżeli dziecko śmieje się, gdy komuś dzieje się coś złego, zdefiniuj te sytuacje na użytek dziecka i wyjaśnij rzeczowym tonem: „To nie było śmieszne, kiedy John upadł. Potłukł się i bardzo go bolała noga". Namów starsze dzieci, aby zaczęły pisać dziennik i robiły tam zapiski, co dzień, albo, co tydzień. Zapewnij je, że poza tobą nikt nie będzie tych zapisków oglądał. Powiedz im, że w każdej chwili mogą z tobą o tym porozmawiać.
Rola daje chwilowo ulgę w dorosłości role tracą aktualność. Nie przynoszą korzyści, robią szkodę. Zdeterminowane i pełne niepokoju dzieci alkoholików często szukają ucieczki w alkohol i innych substancji uzależniających, pracy, jedzeniu, seksie, nie kompleksowe zachowania.
Istnieją symptomy zachowań dzieci w warunkach szkolnych, które powinny zwrócić szczególną uwagę nas pedagogów i zmusi do zainteresowania dzieckiem:
Dwadzieścia oznak, które powinny obudzić czujność przy rozpoznawaniu dzieci alkoholików w wieku przedszkolnym:
1. Problemy ze snem.
2. Uporczywe znużenie lub senność,
3. Regres w kontrolowaniu czynności fizjologicznych.
4. Niezwykle zachowanie przy jedzeniu.
5. Trudności w dostosowaniu się przy przechodzeniu od jednej czynności do drugiej oraz trudności dostosowawcze podczas zmian w codziennym rozkładzie zajęć,
6. Opóźnienia w rozwoju.
7. Powracające wątki alkoholowe przy zabawie.
8. Izolowanie się przy zabawie.
9. Niezdolność do skupienia uwagi przez dłuższy czas.
10. Nadmierna ruchliwość.
11. Nagłe i nietypowe zmiany w zachowaniu.
12. Częste kaprysy i rozdrażnienie.
13. Częste wybuchy złości lub atakowanie innych dzieci.
14. Zachowania regresywne, takie jak ssanie kciuka lub gaworzenie po dziecinnemu.
15. Przesadny lęk przed nieznajomymi osobami lub nowymi sytuacjami.
16. Uporczywe nieodstępowanie opiekuna, nadmierny lęk przed rozłąką.
17. Zachowania, wskazujące na niepewność w stosunkach z osobami, do których dziecko jest przywiązane.
18. Autorytarny stosunek rodziców do dziecka i ich nierealne oczekiwania.
19. Obojętność ze strony rodziców, częsta nieobecność dziecka w przedszkolu.
20. Oznaki zaniedbania, maltretowania lub wykorzystywania seksualnego.
Obserwacja zabawy:
Zabawy służą rozwijaniu umiejętności społecznych i rozwoju emocjonalnego. Obserwując zabawę profesjonaliści poznają wiele tajników dziecięcego rozwoju.
· zabawa w teatr- dzieci ogrywają scenki podpatrzone w codziennym życiu, dzieci odreagowują w grze swoje radości i frustracje, dorośli mogą wyczuć, że coś jest nie w porządku kiedy dzieci jako rekwizyty używają butelek lub puszek po piwie naśladując pijących rodziców lub gdy odgrywają sceny konfliktów małżeńskich. Motywami, które stale się pojawiają to przemoc, gniew, poczucie winy i lęku. Dzieci w ten sposób mogą wyładować swoje uczucia
· kolejne fazy zabawy- dzieci z domów alkoholowych mają duże problemy z przechodzeniem kolejnych faz zabawy, bawiące się maluchy są odizolowane (zabawy nie zaangażowane, obserwacyjne, samotne i równolegle). Przedmiotem troski powinny stać się pięciolatki, które spędzają większość czasu przeznaczonego na zabawę jako obserwatorzy, bądź też przy zabawie samotnej lub równoległej.
· utrzymywanie uwagi i nadmierna ruchliwość- troskę budzą dzieci niezdolne do utrzymywania uwagi podczas zabawy przy użyciu zabawek, nadmierna ruchliwość u małych dzieci jest potencjalnym symptomem alkoholizmu u rodziców i częstym skutkiem ubocznym alkoholowego zespołu płodowego (trudności skupienia uwagi na czymś, wysokim poziomem aktywności motorycznej, słabą kontrolą nad odruchami i zachowaniem nastawionym na zwracanie na siebie uwagi). Oznaki ewentualnego alkoholizmu w rodzinie budzą dzieci, które nie potrafią usiedzieć spokojnie podczas odgrywania przez grupę krótkiej scenki lub przy zajęciach muzycznych, u dzieci, które nie są w stanie zaplanować ani dokończyć czynności, dzieci, które nie mają dość cierpliwości czy entuzjazmu by pracować nad jakimś grupowym zajęciem.
· nagłe zmiany w trakcie zabawy- alkoholizm w rodzinie może sprawić, że towarzyskie dotąd dziecko zamyka się w sobie, a dziecko nieśmiałe nagle zaczyna się popisywać. Należałoby się zainteresować dzieckiem, które podczas zabawy zaczyna nagle atakować inne dzieci, dokuczać zwierzętom. Opiekunowie powinni uważać na dzieci, które w swej grze aktorskiej przejawiają niezwykłe zasoby udramatyzowanej przemocy albo, które nie potrafią ukazywać w grze rozmaitych typów zachowań. Zainteresować należałoby się dziećmi, które bawią się całymi dniami tą samą zabawką w ten sam, rytualny sposób.
pola-pokot