R O M A N T Y Z M
NAZWA EPOKI
Ironiczny zbieg okoliczności sprawił, że pierwiastkom, jak najbardziej oddalonym od rzymskiego ducha, za nazwę posłużył wyraz etymologicznie związany z rzymskością – bo wywodzący się ostatecznie od słowa „romanus”. Tylko już w wiekach średnich „lingua romana” (tj. język rzymski, czyli łaciński) oznaczała właśnie język nierzymski. W przeciwieństwie do łaciny zwano romańskim język ludowy, który powstał z pomieszania łaciny i języków germańskich oraz galickich, i języki w ten sposób utworzone zachowały też do dziś dnia nazwę romańskich. Z nazw języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w takim języku: „romance, romans, romant” - romancą zwano zwłaszcza utwór drobny, romantami – obszerniejsze powieści, opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. W tym właśnie sensie pojawia się po raz pierwszy w rękopisie z w. XV wyraz „romanticus” - romantyczny. (Juliusz Kleiner, Romantyzm, Lublin 1946.)
Romantyczny znaczył tyle co romansowy, przypominający romans: niezwykły, dziwaczny, malowniczy. Chodziło o specyficzny rodzaj malowniczości, związanej ze specyficznym ukształtowaniem pejzażu, prezentujący naturę jako „wzniosłą, groźną, posępną, niecodzienną” (Alina Witkowska, Literatura Romantyzmu, PWN, Warszawa 1989, s. 18.). Z upływem czasu słowo to narastało coraz to nowymi znaczeniami, nie związanymi z terminologią historycznoliteracką. Jako terminu w pewnym sensie specjalistycznego użyto określenia romantyczny po raz pierwszy w XVII wieku w Anglii, nazywając w ten sposób literaturę nowożytną: średniowieczną i renesansową, stojącą w opozycji do literatury starożytnej. W tym układzie romantyczny był Tasso, Ariosto oraz Szekspir. Popularna staje się dychotomia antyk - romantyczna nowożytność (takie rozróżnienie pojawia się np. u A. W. Schlegla) oraz opozycja określając dwa podstawowe typy sztuk: klasyczny – romantyczny. Trzeba zacytować tu słynne zdanie Goethego: Klasyczne jest to, co zdrowe, romantyczne to, co chore.
Początkowo więc słowo romantyczny niosło ze sobą m.in. porcję negatywnych skojarzeń. Podobnie romantyk późno zostało związane z pewnym prądem myślowym czy literackim, początkowo określano w ten sposób autora baśni i romansów (tak było np. u Novalisa), jednocześnie jednak dla wielu było to określenie obraźliwe. Stabilizacje tego terminu jako nazwy prądu literackiego i umysłowego przynoszą lata trzydzieste XIX w.___________________________________________________________
Nazwa romantyzm pojawiła się w I połowie XIX w. i utworzona została od wcześniej już
używanego przymiotnika romantyczny, oznaczającego coś niepodobnego do rzeczywistości,
niezwykle pięknego, oddziaływującego na uczucie, podniecającego wyobraźnię, coś
fantastycznego. Natomiast przymiotnik romantyczny utworzony został od rzeczownika "romans",
"romant" oznaczającego średniowieczne opowieści awanturniczo-przygodowe, pełne fantastyki.
Nazwa ta narodziła się w wyniku ewolucji słowa "romanus". "Lingua romana" (język
rzymski, czyli łaciński) oznacza właśnie wcale nie łacinę, ale język ludowy powstały
z przemieszania się łaciny, języków germańskich i galickich. Języki te do dzisiaj noszą nazwę
języków romańskich. Z nazwy języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w tym
języku "romance, romans, romant" - romancą zwano utwór drobny, romantami obszerniejsze
powieści opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. I w tym
właśnie sensie pojawił się po raz pierwszy w rękopisie w XV w. wyraz "romanticus
- romantyczny".
Później przymiotnik "romantyczny" zaczęto używać do oznaczenia pewnej specjalnej piękności
w poezji, następnie romanse - dramat szekspirowski i hiszpański. To już było znacznie zbliżone
do tego, w jakim terminu "romantyzm" używali przedstawiciele młodej generacji artystów
i myślicieli w końcu XVIII i początku XIX w. tj. sami romantycy.
Termin "romantyzm" używany był i jest nadal w sposób bardzo wieloznaczny. Jego kategoria
psychologiczna oznacza pewną postawę człowieka wobec świata. Romantyk to marzyciel
i idealista, człowiek uczuciowy.
Romantyzm w znaczeniu ahistorycznym oznacza też określone cechy kultury w różnych
epokach literackich. Tak rozumiany romantyzm stał się czynnikiem rozwoju kultury i sztuki,
ponieważ każda awangarda artystyczna ma swoje źródło właśnie w romantyzmie.
NARODZINY EPOKI
Pierwsze dwa dziesięciolecia XIX wieku to okres triumfu idei romantycznych w Niemczech, Francji i Anglii, polska literatura w porównaniu do literatury państw zachodnich pozostawała wyraźnie w tyle. Jednak to, że „prawdziwy” romantyzm zaczął się u nas w roku 1822 nie oznacza, że w tym czasie na ziemiach polskich nie odnotowano żadnych zmian. W wielu dziedzinach sztuki oświeceniowy klasycyzm zostawał wypierany przez nowe tendencje. W przemianach pomogła - w jak wielu innych wypadkach znanych historii literatury – kultura popularna, przeznaczona dla mniej wybrednych odbiorców. Szczególną rolę odgrywały tu teatry, w których na życzenie publiki wprowadzano liczne nowości, łamiące ścisłe zasady klasycyzmu. (...)grywano licznie tak zwane dramy czyli popularne sztuki, toczące się w atmosferze grozy, cudowności i melodramatu. Gatunek ten rozwijał się dawniej w obrębie literatury sentymentalnej, dramy były traktowane jako rozrywka dla mało wybrednej publiczności; stopniowo jednak (do czego niemało przyczynił się ich nowy „gotycki” styl) za ich sprawą dochodziło do łamania konwencji, oddzielających dawniej rygorystycznie styl wysoki od niskiego: zdarzało się na przykład, że dla ożywienia akcji wprowadzano aktorów komicznych do tragedii i vice versa. Obok efektów grozy i melodramatu pojawiały się też w teatrze dzieła autorów, anektowanych jako własna tradycja przez romantyków: przeróbki dramatów Szekspira, sztuki Schillera. (Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. Alina Kowalczykowa, Ossolineum, Wrocław 2000, s. X.)
Zapowiedź nadchodzącego „nowego ducha” niesie ze sobą również sentymentalizm, mający swoje początki w oświeceniu. Nurt ten propagował uczuciowy stosunek do rzeczywistości, wytworzył nowego, czułego bohatera. Krytyce podlegała cywilizacja, konwenanse, nobilitowano natomiast autentyczne relacje miedzy ludzkie oraz naturę jako współuczestnika ludzkich przeżyć (szczególnie w poezji). Sentymentalizm nawiązywał do teoriopoznawczych tez empiryzmu i sensualizmu (David Hume, Etienne Bonnot Condillac) oraz antropologicznej myśli Jana Jakuba Rousseau. W literaturze czerpano głównie z tradycji rodzimej oraz antyklasycystycznych nurtów europejskich (np. z osjanizmu). Do jednych z najbardziej zasłużonych praktyków i teoretyków sentymentalizmu polskiego należał Franciszek Karpiński. Trzeba tu wspomnieć jeszcze Juliana Ursyna Niemcewicza (1758 – 1841) i jego słynne Śpiewy Historyczne (1816), czyli cykl dum opiewających ważniejsze postaci i wydarzenia z historii Polski.
W obrębie literatury polskiej nurt sentymentalny zespolił się czy przenikną z tzw. preromantyzmem, który w europejskiej literaturze i myśli estetycznej drugiej polowy XVIII wieku stanowił odrębny zespół tendencji, przejawiających się w odrzuceniu sztywnych reguł twórczości, postulatach oryginalności i wzniosłości dzieła literackiego, nobilitacji natchnienia, wyobraźni i geniuszu jako źródeł twórczości. Preromantyzm przejawiał się również w zainteresowaniu twórczością ludową oraz historycznie traktowaną tradycją narodową. W polskiej literaturze natomiast takie odstępstwa od klasycznej poetyki występowały głownie w obrębie sentymentalizmu, tutaj też następowała recepcja zjawisk obcych, takich jak np. osjanizm. Wszystkie te zjawiska i tendencje miały przygotować czytelnika na przyjęcie nowej epoki.
OKRES BURZY I NAPORU
Powstanie romantyzmu niemieckiego poprzedził inaczej tak zwany okres „burzy i naporu” ( z neimieckiego Sturm und Drang periode), który wystąpił on w latach siedemdziesiątych osiemnastego wieku. Nazwa „burzy i naporu” pochodzi tutaj od tytułu dramatu Klingera „Sturm und Drang”, który uznano później za dość szczególnie reprezentatywny dla literatury tego okresu. Sami jej twórcy nazywali swoją epokę epoką geniuszy, uważając siebie za geniuszy w r tylko i ozumieniu Younga, Hamanna i Herdera, tzn. za poetów tworzących według własnej miary, czerpiących wyłącznie z siebie tworzywo poetyckie i jego kształt artystyczny, nieskrępowanych niczym, przynajmniej w dziedzinie poezji. Przedstawicielami zaś tego okresu byli w młodych latach trzej wybitni poeci: Gottfryd August Bürger, Jan Wolfgang Goethe i Fryderyk Schiller. „Sturm und Drang” był literackim protestem przeciwko rozdarciu Niemiec na wiele róznych państewek feudalnych, przeciwko despotycznej władzy królów i książąt tych państewek, przeciwko uciskowi mieszczan i chłopów oraz upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu tych miast. Pisarze „burzy i naporu”, postępowi patrioci i także mieszczańscy demokraci niemieccy, mieli także swój program estetyczny. Domagali się w literaturze uczucia, ludowości, protestowali przeciwko wszystkim sztywnym przepisom dla pisarzy. Dużym zainteresowaniem wśród przedstawicieli „burzy i naporu” cieszyły się odkryte dla Europy przez Tomasz Percy’ego ballady staroangielskie i staroszkockie (wydane w roku 1765); „Pieśni Osjana”, które nie były, jak sądzono wcześniej, zbiorem staroceltyckich ballad, lecz także świetnym falsyfikatem napisanym przez Jamesa Macphersona (ukazały się w 1760 roku); buntownicze wobec zakorzenionych poglądów na poetykę myśli Edwarda Younga o swobodzie twórczej geniusza (1759) oraz też propagowane przez niego „nieregularne” dzieła Szekspira (Williama Szekspira uważali za swojego wielkiego nauczyciela i „ojca” w dramacie); pisma Jana Jakuba Rousseau, głoszącego pierwszeństwo uczucia nad rozumem, sławiącego naturę nieskrępowaną postępem cywilizacji, domagającego się w „Umowie społecznej” (1762) suwerenności ludu. Istotne zaś w tym czasie stały się osoby rodaków Goethego: mianowicie teorie estetyczne Johanna Gottfrieda Herdera zawierające postulat zbadania kultury ludowej i tworzenia literatury narodowej – prawdziwej, bo opartej na autentycznych wzorcach oraz napisany w 1775 przez Gottholda Ephraima Lessinga pierwszy niemiecki dramat mieszczański – „Miss Sara Sampson”.Nurt ten, zwany również preromantyzmem niemieckim, trwał mniej więcej do roku 1885.
PODZIAŁ EPOKI W POLSCE
1. Faza wczesnego romantyzmu przypada na lata 1822-1830. Jest to czas kształtowania się nowego, romantycznego światopoglądu. Rok 1820 przynosi wczesne wiersze Mickiewicz, słynną Odę do młodości oraz Pieśń filaretów – nie są to jeszcze dzieła romantyczne (ale klasycystyczne: odwołania mitologiczne, język oświecenia, poetyka klasycystyczna), ale zostały w nich wypowiedziane hasła wywoławcze postawy romantycznej (braterstwo i wspólnota, kult młodości). W 1822 ukazał się I tom Poezji Mickiewicza, a w nim dwa najważniejsze manifesty romantyzmu: Romantyczność oraz Przemowa – szkic wstępny tomu, który w późniejszych wydaniach pojawiał się pod tytułem O poezji romantycznej. Z dzisiejszej perspektywy trudno sobie uzmysłowić jaki szok u ówczesnych odbiorców wywołały Ballady i romanse - wiersze zawarte w tym tomie były zupełnie inne od tego, co dotąd publikowano i to one odwróciły uwagę pierwszych czytelników Przemowy, która uzyskała rangę manifestu nieco później, kiedy zaczęli się na nią powoływać „młodzi adepci nowego prądu”.
Mickiewicz pierwszy opowiedział się wyraźnie za romantycznością. Nie lawirował, nie szukał form pośrednich, (...) staną p stronie romantyzmu i z tej pozycji ustalał założenia nowej literatury, stanowiącej później punkt wyjścia dla wszelkich na ten temat dyskusji. Ukazał tradycję romantyzmu, zaproponował pewien kanon cech, które miały charakteryzować postawę romantyczną i romantyczny styl w sztuce. (Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. Alina Kowalczykowa, Ossolin., Wrocław 2000, s. XVIII).
Mickiewicz w Przemowie domaga się miejsca w literaturze dla pieśni gminnej, postuluje oryginalność (nie naśladowanie jak w klasycyzmie) oraz narodowość sztuki, ustala hierarchię tradycji, w której literatury francuska i rzymska - tak cenione przez oświeceniowców – otrzymują miejsce poślednie, natomiast na jej szczycie stają: grecka starożytność, średniowiecze oraz Szekspir (podobnie wartościowali kulturę niemieccy romantycy).W żywej dyskusji o kształcie polskiego romantyzmu wzięli udział ponadto: Antoni Edward Odyniec, Józef Bohdan Zalewski, Antoni Malczewski, Maurycy Mochnacki, Michał Grabowski, Stefan Witwicki oraz Kazimierz Brodziński.
Najważniejsze dzieła literackie tej fazy romantyzmu:Adam Mickiewicz: Ballady i romanse (1822), Grażyna 1823, Dziady cz. Ii i IV (1823), Sonety krymskie (1836) oraz Konrad Wallenrod (1828);Antoni Malczewski: Maria (1825)Seweryn Goszczyński: Zamek Kaniowski (1828)Maurycy Mochnacki: O duchu i źródłach poezji w Polszcze (1825)Koniec tej I fazy romantyzmu wyznacza wybuch powstania listopadowego. 2. faza szczytowa romantyzmu przypada na lata 1830-1849Od upadku powstania listopadowego w przypadku literatury polskiej należy wprowadzić rozróżnienie na romantyzm emigracyjny i krajowy. Upadek powstania listopadowego daje początek wielkiemu ruchowi migracyjnemu o podłożu polityczno-patriotycznym zwanemu Wielką Emigracją. Z kraju wyjeżdżała głównie szlachta i arystokracja, poza tym politycy, artyści, inteligencja oraz żołnierze – wśród emigrantów znaleźli się również pisarze, w większość mocno zaangażowani w sprawę niepodległościową (m. in. ci najwięksi: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. K. Norwid). Głównym ośrodkiem polskiej emigracji był Paryż, po powstaniu we Francji znalazło się mniej więcej pięć do sześciu tysięcy Polaków, większość osiedliła się właśnie w Paryżu i jego okolicach. Nie dziwne, że szybko zaczęły pojawiać się tam polskie stowarzyszenia, zrzeszenia, salony, itp.. Środowisko emigracyjne było jednak podzielone – głównie pod względem poglądów politycznych oraz oceny powstania listopadowego. Zauważmy, że największe dzieła polskiego romantyzmu (Dziady cz. III, Kordian J. Słowackiego, Nie-boska komedia Z. Krasińskiego) powstały na emigracji, w oddali od ojczyzny właściwie w ciągu kilku lat. Okres bezpośrednio po upadku powstania listopadowego to istna erupcja sił twórczych polskich pisarzy, którzy jednak już w następnym dziesięcioleciu zamilkną. W tym czasie w kraju triumfy święci wspaniały komediopisarz Aleksander Fredro, w latach trzydziestych powstają jego najważniejsze dzieła: Śluby Panienski oraz Zemsta. W kraju ważną rolę zaczyna odgrywać powieściopisarstwo obyczajowe i historyczne. Najważniejszym prozaikiem tego czasu był bez wątpienia Józef Ignacy Kraszewski autor m.in. Ulany oraz Starej Baśni. Inni pisarze warci wspomnienia to Józef Korzeniowski (nie mylić Tedorem Józefem Konradem Korzeniowskim, piszącym pod pseudonimem Joseph Conrad) oraz Henryk Rzewuski.
3. faza schyłkowa romantyzmu przypada na lata 1849-1863Trzecia faza romantyzmu to okres epigoński, najwięksi nie żyją bądź zamilkli, nie pojawiają się żadne nowe tendencje w literaturze, w kraju tworzą jeszcze pisarze mniejszego formatu: Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, Władysław Syrokomla, Karol Ujejski. Wyjątek stanowi tu oryginalna wręcz rewolucyjna twórczość przebywającego na emigracji Cypriana Kamila Norwida. Niestety ten poeta nie znalazł zrozumienia u współczesnych, jako poruszyciel pokolenia wystąpił dopiero po śmierci, w epoce Młodej Polski.Trudno stworzyć podobną periodyzację dla romantyzmu jako zjawiska ogólnoeuropejskiego, głównie dlatego, ze każdy naród wykształcił swój własny, specyficzny romantyzm, dlatego jeśli chodzi o romantyzm europejski przyjmuje się podział topograficzny bądź narodowościowy, mamy więc romantyzm niemiecki, angielski, francuski, rosyjski, włoski z których za najważniejsza, najbardziej wpływowe uważa się romantyzm niemiecki (Goethe, Schiller, Schegel) oraz romantyzm angielski (W. Scott i Byron).
///Romantyzm///
Okres ten przypadł zarówno w Europie jak i w samej Polsce na czasy niezwykle burzliwe. Był to
czas ruchów narodowowyzwoleńczych (powstanie listopadowe, krakowskie i styczniowe) oraz
okres wynaradawiania. Literatura zajmowała się głównie walką narodowowyzwoleńczą.
Podstawową cechą postawy romantyków był wszechstronny bunt wobec zastanej
rzeczywistości. Romantycy nie akceptowali feudalnej struktury społecznej i absolutystycznych
rządów, a oświeceniowy racjonalizm, empiryzm, klasycyzm odrzucili jako niewystarczające
formy myślenia o świecie i sposoby jego wyrażania.
Cechy charakterystyczne romantyzmu:
- stawianie uczucia ponad rozum jako najbardziej zbliżające człowieka do
poznania tajemnic życia
- wiara w możliwość kontaktu ze światem pozazmysłowym
- wprowadzenie do literatury wątków baśniowych, fantastycznych, legend, podań
- tajemniczość
- wprowadzenie wątków i motywów historycznych, szczególnie średniowiecznych
- zainteresowanie się tematyką wschodu, tzw. orientalizm
- odrzucenie zasad i reguł poetyki klasycznej krępujących rozwój jednostki
- dążenie do indywidualizmu
Typy bohaterów romantycznych:
bohater bajroniczny - uosabia romantyczne konflikty moralne i namiętności; twórca: Jerzy Gordon
Byron; typ ten widoczny jest w "Giaurze"; główny bohater mści się na mordercy kobiety, którą
kochał i później dręczą go wyrzuty sumienia, chroni się on przed znienawidzonym światem do
klasztoru; bohater typu bajronicznego to człowiek o nieprzeciętnej indywidualności, skłócony ze
światem i ze społeczeństwem, w którym przyszło mu żyć, przeżywający nieszczęśliwą miłość,
prowadzącą do tragicznych skutków;
bohater werterowski - utożsamiany z bierną rezygnacją, nostalgią, apatyczną ucieczką w świat
wewnętrzny, aż do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych; twórca: Goethe ("Cierpienia
młodego Wertera"); bohater werterowski to ten, który nie umiał znaleźć sensu życia, ucieka od
współczesności w świat marzeń i wspomnień;
bohater renejski - od bohatera "Rene" Chateaubrianda - francuska odmiana choroby wieku;
J.J. Rousseau, Musset "Spowiedź dziecięcia wieku", Hugo "Nędznicy";
bohater rosyjski - bohater zniechęcony do życia, przygnębiony, nie umiejący znaleźć celu
i sensu życia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys
Godunow", Michał Lermontow.
Koncepcja poety i poezji w utworach romantycznych:
Poeta miał być przywódcą duchowym narodu, wieszczem. Poeta to postać wyjątkowa, obdarzona
przez Boga przymiotami. Bardzo często poeta jest bohaterem. Bohater romantyczny to człowiek
przeżywający tragiczny konflikt spowodowany rozbieżnością między wyznawanymi ideałami,
a rzeczywistością, człowiek skłócony ze światem i społeczeństwem, w którym żyje, buntujący
się przeciw istniejącym normom społecznym, kulturalnym i obyczajowym. Bohater romantyczny
to indywidualista i człowiek o niezmiernie bogatym życiu wewnętrznym, pełen sprzeczności,
rozterek i wahań.
Jedną ze stałych cech bohatera romantycznego było także przeżywanie wielkiej romantycznej
miłości, która stawała się wielką namiętnością, była też dowodem - wyznawanej przez
romantyków - dominacji uczuć nad rozumem. Miłość romantyczna jest najczęściej nieszczęśliwa
i prowadzi bohatera do samobójczej śmierci. Romantycy stworzyli też nową koncepcję poezji
i poety: wieszcz i geniusz wprowadzone przez niemieckich teoretyków romantyzmu. Poeta w ich
ujęciu stawał się najwyższym prawodawcą i prorokiem, posłannikiem Boga. Literatura danego
narodu miała przedstawiać jego dawne i teraźniejsze dzieje, sławić bohaterów, w razie potrzeby
podtrzymywać na duchu i zagrzewać do walki z wrogiem.
W literaturze romantycznej polskiej, podobnie jak i w literaturze innych krajów europejskich,
znajdujących się w niewoli, głównym tematem staje się zagadnienie walki
narodowowyzwoleńczej. Bohaterowie całe swe działania podporządkowują idei odzyskania
niepodległości i kiedy trzeba składają życie w ofierze tworząc w ten sposób wzorce do
naśladowania.
Gatunki charakterystyczne dla romantyzmu:
...
trishaa