OŚWIECENIE.docx

OŚWIECENIE

NAZWA EPOKI

Nazwa „Oświecenie” powstała początkowo w terminologii niemieckiej – Aufklärung. We Francji określano ją jako le siècle philosophique ‘wiek filozoficzny’ albo le siècle des lumières ‘wiek oświecenia’, które przyjęło się także w Polsce. Wszystkie te nazwy oddają przełomowość epoki, którą określają. Światło jest tu metaforą wiedzy, rozsądku, negacją zabobonów, przesądów, prawa natury. Oświecenie to epoka odznaczająca się autonomią rozumowania, wręcz kultem wyswobodzonego spod kanonów sposobów myślenia rozumu, epoka dążąca do ustalenia racjonalnych praw kierujących rzeczywistością. Jak to określił Immanuel Kant stanowiła „wyjście ludzi ze stanu niesamodzielności przez nich samych zawinionego”.

Początkowo termin Oświecenie występował wspólnie z kilkoma innymi konkurencyjnymi: okres racjonalizmu, klasycyzm, wiek filozoficzny czy tak, jak w Polsce z pojęciem obejmującym zaledwie jego cząstkę – czasy stanisławowskie. Nie był też jednoznacznie rozumiany: raz stosowano go w znaczeniu wąskim obejmującym tylko najradykalniejsze zjawiska ideowe, kiedy indziej traktowano jako nazwę epoki i wszystkich mieszczących się w niej zjawisk. Z czasem te inne pojęcia były eliminowane lub podporządkowywane nadrzędnemu wobec nich terminowi Oświecenia, a z drugiej strony samo rozumienie tego terminu zaczęło zdecydowanie ewoluować w kierunku pojmowania go jako całościowej formacji kulturowej.

NARODZINY EPOKI

Oświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVI wieku kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia nowej formacji kulturowej.

Pierwsze przejawy Oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII wieku w Anglii. W roku 1688 miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. Rok później ukazał się List o tolerancji Johna Locke’a zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Za umowną cezurę Oświecenia we Francji przyjmuje się rok 1715 – datę śmierci Ludwika XIV. Jego apogeum to połowa wieku, wtedy, gdy działali Wolter, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot. Monarchia Burbonów była jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.

Oświecenie polskie zaczęło się w porównaniu z europejskim stosunkowo późno. Jego początki datowane są na lata 40., ale właściwie do 1764 r. nie wyszło ono poza fazę wstępną. Kryzys, z którego narodziła się epoka Oświecenia, w Polsce nie dotyczył monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu. Fakt ten był przyczyną odmienności polskiego Oświecenia od zachodniego. Jego istotą nie była walka o wolność, ale o nowe rozumienie tego słowa; nie zabiegano też o usankcjonowanie równości, ale o zerwanie z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem; w Polsce od dawna ponadto istniał parlamentaryzm, nie trzeba było zatem krytykować monarchii w imię podziału władz. Koniecznością za to okazało się uzdrowienie Rzeczypospolitej, wyciągnięcie jej z anarchii, w której się znalazła. Toteż, gdy w całej Europie dążono do ograniczenia władzy centralnej, poddania jej kontroli narodu, w Polsce wysiłek oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia tej władzy. W zagrożonym utratą suwerenności kraju zagadnienia polityczne zaciążyły na kształcie myśli polskiej XVIII stulecia, a hasło naprawy Rzeczypospolitej stało się głównym zawołaniem polskiego Oświecenia.

Kolejną różnicą między Oświeceniem w Polsce i na Zachodzie był społeczny status przedstawicieli tej epoki. Oświeceniowa kultura zachodniej Europy jest typową kulturą mieszczaństwa, bowiem ta właśnie grupa była główną siłą społeczną forsującą nowe idee. W Polsce – mimo jej dużego udziału – siłę tę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy Oświecenia przeważały osoby duchowne. Prekursorami epoki w Polsce byli m.in. Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński, bracia Załuscy. Działali oni jeszcze w latach saskich. Rozkwit polskiego Oświecenia przypada dopiero na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wokół króla i rodziny Czartoryskich skupiali się działacze polityczni, społeczni i literaci, którzy dążyli do przeprowadzenia reform i przebudowy państwa. Zmiany te miały dokonać się poprzez powszechne oświecenie obywateli, poprzez edukację i walkę ze starym modelem kultury. Olbrzymie znaczenie w tych działaniach miał mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który patronował artystom i wspierał rozwój nauki.

PODZIAŁ EPOKI W POLSCE

Przejście od sarmatyzmu do Oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno zatem jednoznacznie wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową, a także o periodyzację polskiego Oświecenia. Powszechnie przyjmuje się jego trzyetapowość, wyróżniając trzy fazy powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi, które miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej:

·         1740-1764 – faza wstępna – elementy wczesnego Oświecenia występowały wówczas razem z elementami kultury charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego baroku, sarmatyzmu).

·         1764-1795 – główna, dojrzała faza polskiego Oświecenia przypadająca na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego – stąd jej nazwa oświecenie stanisławowskie. Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska, obraduje Sejm Wielki i uchwala Konsytytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie trwało do utraty niepodległości przez Rzeczypospolitą w 1795 r. Okres ten dzieli się jeszcze cezurą około roku 1788.

·         1795-1822 – po III rozbiorze Polski Oświecenie weszło w fazę późną – postanisławowską, porozbiorową. Pod koniec tego okresu wyraźnie dochodzą do głosu elementy światopoglądu romantycznego. Jako umowną datę graniczną wymienia się rok 1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje Ballady i romanse. Definitywny kres zmierzającego ku schyłkowi Oświecenia przyniosło powstanie listopadowe.

SPÓR O DATĘ STARTOWĄ POLSKIEGO OŚWIECENIA

Tak jak przy określaniu daty początkowej każdej epoki, tak i w przypadku oświecenia nie jest to proste i jednoznaczne. Z pewnością najłatwiej określić okres stanisławowski polskiego oświecenia, czyli lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795). Dwór królewski niemal natychmiast stał się centrum rozwoju myśli oświeceniowej, rozkwitł wówczas mecenat, tworzyli najwybitniejsi przedstawiciele epoki, zaczęły również wychodzić takie czasopisma jak „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Pojawiła się również idea teatru publicznego, pisano, projektowano i malowano zgodnie z duchem nowej epoki.
Niektórzy badacze łączą początek nowej epoki z dziełem Stanisława Konarskiego „O skutecznym rad sposobie”, czterotomowym traktacie politycznym, który ukazał się w latach 1760-1763. Badacze zakładają jednak, że początek oświecenia w Polsce nastąpił w połowie wieku, lub już w 1730 roku.

Sytuacja polityczna, gospodarcza i społeczna państwa polskiego w pierwszej połowie XVIII wieku pogarszała się. Na pierwszym planie widać było upadek miast i mieszczaństwa. Traktat poczdamski z 1720 roku zakładał zachowanie anachronicznego stanu „złotej wolności”. Kultura sarmacka ulegała degeneracji. Sejmy coraz częściej zrywano, kwitła anarchia.

Wczesne oświecenie datuje się na lata 1730-1764, pojawiają się wówczas zjawiska, które zapowiadają nadejście nowych czasów. Mimo iż dominuje „noc saska”, budzą się poszczególni działacze, głównie ze stanu duchowieństwa i magnaterii. Grupie osób pragnących doprowadzić do reform przewodzi ojciec przyszłego króla Stanisław Poniatowski (stronnictwo Czartoryskich). Ważna była działalność braci Załuskich, jednak nie przynosiła wtedy jeszcze znaczących rezultatów. Andrzej Stanisław (biskup krakowski, kanclerz wielki koronny) oraz Józef Andrzej zaczęli nawiązywać kontakty z wybitnymi przedstawicielami kultury niemieckiej, uświadamiając sobie opłakany stan polskiej kultury. Niestety nie udała się reforma Akademii Krakowskiej. W 1747 roku otwarto ufundowaną przez Załuskich bibliotekę publiczną, rozpoczęła się powolna reforma szkolnictwa średniego. Głównym celem reformy było powiązanie szkoły z potrzebami życia publicznego.

Od 1740 roku istniało założone przez Konarskiego Collegium Nobilium, którego wykładowcy kładli nacisk na naukę języków nowożytnych, a także języka polskiego kosztem łaciny, jednak przeznaczone było wyłącznie dla elity. Konarski wydał również „Ustawy szkolne”, a także traktat „O poprawę wad wymowy” (1741), który kład nacisk na dbanie o piękno polszczyzny. Powstają także nowe instytucje naukowe i literackie. W warszawie Wawrzyniec Mitzler de Kolof wydaje „Warschauer Bibliothek” (1753-55) według programu J.A. Załuskiego zakładającego rehabilitację kultury polskiej i „Acta literraria” (1755-56), mecenasem których był wojewoda nowogrodzki Józef Aleksander Jabłonowski.
Należy przyjąć, że początek oświecenia w Polsce nastąpił około 1750 roku. Niepodważalne stały się wówczas racje reformatorów, a społeczeństwo dojrzewa do oświeceniowych zmian.

WYDARZENIA W POLSCE

W Polsce doba Oświecenia to okres bardzo trudny. Po okresie rządów Sasów następuje odrodzenie kraju i próba odbudowy jego niepodległości poprzez reformy. Niestety, ten niezwykle dynamiczny i ambitny program realizowany przez ośrodek królewski zostaje zakłócony wydarzeniami, które wyniknęły z zawiązanej w 1768 r. konfederacji barskiej . Konfederacja ta miała charakter antykrólewski i antyreformatorski, choć jej uczestnicy kierowali się też pobudkami patriotycznymi, chcieli bowiem zahamować ingerencję Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Wydarzenie to stało się jednak pretekstem dla wojsk carskich do rozpoczęcia działań militarnych, które trwały przez cztery lata. Klęska konfederatów stała się bezpośrednią przyczyną pierwszego rozbioru Polski w 1772 r.

Nie ustawały jednak wysiłki na rzecz podźwignięcia kraju i w 1788 rozpoczął prace Sejm Czteroletni, zwany Wielkim. Zwieńczeniem jego działalności była Konstytucja 3 Maja z roku 1791 znosząca liberum veto, wprowadzająca dziedziczność tronu, nadająca prawa mieszczanom i biorąca w opiekę chłopów. „Upadły pęta niewoli i nierządu” – ogłosili wówczas marszałkowie sejmu. Konstytucja wzbudził niepokój Prus i imperium rosyjskiego. W roku 1792 w Targowicy na Ukrainie opozycyjni magnaci ogłosili konfederację (w istocie zawiązana była ona w Petersburgu), wzywając na pomoc wojska rosyjskie przeciwko rzekomej rewolucji. Ich wkroczenie prowadzi do drugiego rozbioru Polski w 1793 r., ale już w roku następnym wojska kościuszkowskie podejmują walkę w obronie konstytucji i niepodległości. Klęska powstańców pod Maciejowicami umożliwiła Rosji, Prusom i Austrii dokonanie trzeciego rozbioru Polski zatwierdzonego na sejmie w Grodnie, gdzie Stanisław August Poniatowski abdykował na rzecz Rosji.

Rok 1795 r. to rok upadku Rzeczypospolitej. Niezmiernie istotny jest jednak fakt, że Polska upada jako państwo odrodzone i zreformowane i nawet klęska rozbiorów nie przekreśliła dorobku Oświecenia, wieloletnich wysiłków działaczy, publicystów, pisarzy. Nowoczesna świadomość narodowa oraz poczucie przynależności do europejskiej kultury i cywilizacji umożliwiły Polakom przetrwanie ponad stu dwudziestu lat politycznej niewoli.

WYDARZENIA HISTORYCZNE I SPOŁECZNE W EUROPIE

Oświecenie to epoka współtworząca prawie cały wiek XVIII, zahaczająca również o wiek XIX. Umownie zamykają ją ważne wydarzenia historyczne z terenów Francji: rozpoczyna je koniec panowania Ludwika XIV a kończy rewolucja francuska. Jest to czas wielkiego rozwoju kultury i stopniowej kompromitacji porządku politycznego opartego na dynastiach i wojnach.Trwa wówczas walka o hegemonię w Europie i dochodzi do wyraźnej zmiany układu sił politycznych. Rolę swoją zwiększyła Anglia, zmniejszyło się natomiast znaczenie Francji i Austrii. Zmiany te wiązały się z przekształceniem modelu sprawowania władzy – z XVII-wiecznego absolutyzmu w absolutyzm oświecony. Oznaczał on usprawnienie funkcjonowania państwa, polepszanie systemu zarządzania i administracji, porządkowanie go zgodnie z zasadą skuteczności, a nie okazywania wielkości władcy utożsamianego z państwem, jak to działo się za rządów Ludwika XIV – „Króla Słońce”.

W 1776 roku na niepodległość wybijają się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i ogłaszają pierwszą na świecie demokratyczną konstytucję. W 1789 roku we Francji wybucha rewolucja rozpoczęta zburzeniem Bastylii – symbolu starego porządku. Zgromadzenie Narodowe ogłasza Deklarację Praw Człowieka i Obywatela kładącej kres absolutyzmowi królewskiemu i zrównanie w prawach wszystkich stanów. Głoszone jest hasło: „Równość. Wolność. Braterstwo”.

Wielka Rewolucja Francuska jest wydarzeniem, które rozpoczęło kryzys formacji oświeceniowej. Zburzyła ona, co prawda, stary porządek, ale nie przyniosła, jak oczekiwano, rozwiązania wszelkich trudnych problemów społecznych. Co więcej, ujawniła szereg nowych, z którymi należało się zmierzyć.

FILOZOFIA

Myśl oświeceniową cechuje przede wszystkim krytyczne podejście do dotychczasowego sposobu argumentacji i stawiania problemów. Krytycyzm ten dotyczy głównie tradycyjnych instytucji społecznych i politycznych oraz uznawanych autorytetów. Oświecenie próbuje usunąć dotychczasowe dogmaty, stworzyć nowy pogląd na świat i nowy ustrój społeczno-państwowy. Podstawową kategorią XVIII-wiecznej myśli, a także główną wartością i słowem-kluczem jest wówczas rozum pojmowany jako właściwa człowiekowi, uniwersalna zdolność odróżniania prawdy od fałszu w indywidualnym akcie poznawczym. Pragnienie, aby człowiek we własnym umyśle znalazł oparcie, pojawiło się już w filozofii Kartezjusza, który stwierdził: „Cogito, ergo sum” (Myślę, więc jestem). Poznanie świata opiera się – według Kartezjusza – właśnie na rozumie. Myśliciele oświeceniowi przeciwstawiali rozum tradycyjnym nawykom, emocjonalnym odruchom, a przede wszystkim irracjonalnej wierze, objawieniu i w ogóle wszelkim autorytetom. Takie postrzeganie istoty i funkcji rozumu legło u podstaw racjonalizmu oświeceniowego, głównego nurtu myślowego XVIII stulecia. Jego wyznawcami byli m.in. francuski filozof, literat i publicysta Wolter i redaktor francuskiej Encyklopedii Denis Diderot.

Deizmem nazywano pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, iż Bóg stworzywszy wszechświat nie ingeruje w losy świata, rozwój przyrody i życia ludzkiego. Jest to kierunek racjonalistyczny, odwołujący się do rozumu i odrzucający Opatrzność Boską, cuda i objawienie. Podważa rolę Kościoła jako pośrednika między Bogiem a ludźmi.
Natomiast ateizm lub materializm odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Pogląd ten pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

Ateizm – to pogląd odrzucający wiarę w Boga lub zaprzeczający jego istnieniu. Wraz ze wzrostem popularności oświeceniowego racjonalizmu stał się on składnikiem światopoglądu części myślicieli tej epoki. Ateizm pojawia się m.in. w pismach francuskiego filozofa przyrody, współpracownika Encyklopedii, Paula Holbacha.

[Oświecenie było bez wątpienia okresem zwątpienia w religię i wiarę, zwłaszcza objawiającym się w stosunku do religii i Kościoła katolickiego. Nie była to jednak epoka zupełnie pozbawiona metafizycznych pytań i zachowań. Kryzys chrześcijaństwa, który ogarnął Europę po epoce wojen religijnych, spotęgowany został również krytyką filozofów, którzy negowali możliwość zaangażowania się Kościoła w sferę społeczną, polityczną i kulturową. Krytyce poddane zostały dogmaty i przeświadczenie, że doskonałość oraz wieczne szczęście można osiągnąć tylko na „tamtym świecie”, czyli po śmierci. Poglądy takie nie wypływały z ateizmu, lecz z deizmu, czyli przeświadczenia, iż Bóg, po stworzeniu świata i człowieka, przestał się nimi interesować. Tak rozumiany Bóg jest Wielkim Zegarmistrzem, który – jak można powiedzieć metaforycznie – nakręcił zegarek i pozostawił go samemu sobie. Bóg w tym ujęciu jest Bytem Najwyższym, Stwórcą, który nie ingerował w świat i jego sprawy oraz dzieje. Deiści, choć uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata i uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli m.in. Diderot i Wolter, obaj zaciekle walczący z fanatyzmem religijnym. Myśliciele epoki zdawali sobie sprawę, iż człowiek jest z natury homo religiosus, czyli bytem religijnym, stąd też stworzyli koncepcję religii naturalnej, opartej na rozumie i prawach wynikających z natury człowieka, które określałyby moralność. Człowiek kierujący się zasadami takiej religii dążyłby do osiągnięcia szczęścia już na ziemi oraz do unikania nieszczęść.]

Racjonalizm – kierunek filozoficzny i postawa wobec rzeczywistości akcentujące rolę rozumu w procesie poznawania świata. Jego podstawę stanowi system

myślowy Kartezjusza, a także Spinozy i Leibniza. Racjonalizm, odmiennie niż empiryzm, zakładał, że rozum stanowi zasadnicze źródło poznania i narzędzie pozwalające zweryfikować, czy coś jest prawdziwe. Uważał także, że może istnieć poznanie niezależne od doświadczenia oraz wiedza niewymagająca empirycznego uzasadnienia. Tak naprawdę jednak w oświeceniowym światopoglądzie racjonalizm na ogół łączył się z empiryzmem i oznaczał postawę nakazującą rozumową analizę poznawanej doświadczalnie rzeczywistości. Przeciwstawiał się wtedy irracjonalizmowi – prawomocna może być jedynie wiedza zgodna z rezultatami nauki. Odrzucano więc wiedzę zdobytą dzięki intuicji czy objawieniu, dążąc do postawy antydogmatycznej.

Racjonalizm oznaczał również uznanie prymatu rozumu na wielu obszarach życia społecznego, które powinno być uporządkowane zgodnie z racjonalnymi zasadami. „Ład racjonalny” to jedno z typowych pojęć i postulatów oświeceniowych. Dzięki wysiłkom rozumu taka wspólna racjonalna postawa zaowocuje w działaniach i dziełach ludzkości.

Empiryzm – zajmuje się problemem dochodzenia do wiedzy. Jest to postawa charakterystyczna dla światopoglądu oświeceniowego, która zakłada, że źródłem ludzkiego poznania jest wyłącznie zmysłowe doświadczenie (empiria). Prekursorem empiryzmu był angielski filozof Francis Bacon odrzucający wszystko to, czego nie da się potwierdzić w praktyce. Empiryści negowali możliwość poznania o charakterze wyłącznie rozumowym, poznania będącego racjonalną spekulacją. Zwolennicy tej postawy przyjmują, że człowiek nie ma żadnej wiedzy wrodzonej, że rodzi się niczym tabula rasa, czyli „czysta (niezapisana) tablica”. Umysł ludzki stopniowo dopiero zapełnia się treściami pochodzącymi z zewnątrz. Autorem pojęcia tabula rasa był John Locke. Jako empirysta kładł on oczywiście nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawczym i opisywał mechanizmy działania umysłu tworzącego z prostych początkowo idei skomplikowane idee złożone.

Sensualizm – pogląd filozoficzny głoszący, że wiedza ludzka powstaje na podstawie wrażeń dostarczanych umysłowi przez zmysły. Łączył się on z empiryzmem i racjonalizmem wskazującym na konieczność poddania informacji dostarczanych przez zmysły racjonalnej analizie, która pozwali przewidzieć ich prawdziwość. Do głównych przedstawicieli sensualizmu należeli: G. Berkeley, D. Hume, J. Locke, D. Diderot oraz E. de Condillac. Ten ostatni, uczony francuski z kręgu encyklopedystów, jest autorem Traktatu o wrażeniach (1749), w którym opisywał myślowy eksperyment mający dowieść znaczenia poznania zmysłowego.

Libertynizm z kolei to nurt umysłowy powstały jeszcze w XVII- wiecznej Francji, jako protest przeciwko prześladowaniom wolnej myśli. Libertynizm początkowo rozumiany jako synonim rozpusty, stał się z czasem synonimem ateizmu i hedonizmu. Libertynizm wywarł znaczny wpływ na postawy twórców oświecenia (m.in. Woltera).
W literaturze oświecenia wyodrębniły się trzy prądy: klasycyzm, rokoko i sentymentalizm.

Klasycyzm odwoływał się do antyku. Reguły klasycyzmu zawierała m.in. „Sztuka poetycka” Nicolasa Boileau, mająca takie cechy, jak jasność i czytelność wyrażania myśli, kierowanie się umiarem i dobrym smakiem, wewnętrzną harmonią i określonymi zasadami (np. trzech jedności w dramacie). Do najwybitniejszych pisarzy klasycyzmu francuskiego należeli: Pierre Corneille, Molier, Jean de La Fontaine, a także Wolter i Jan Jakub Rousseau. W Polsce klasycyzm stanisławowski reprezentują m.in. Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz i Stanisław Trembecki.

Rokoko, styl w sztuce i literaturze XVIII w. posiadało motywy charakterystyczne dla późnego baroku, a związane z epoką Ludwika XV. Niewielkie pomieszczenia o owalnych kształtach z dużą liczbą luster i o wielu sporych rozmiarów drzwiach i oknach. W literaturze, gdzie trudniej wyodrębnić ten styl, rokoko przejawiało się w formach eleganckich i wysmakowanych. Do literatury rokoka zalicza się m.in. powieść Laclos „Niebezpieczne związki”.
Sentymentalizm ( z ang. sentimental- wrażliwy, uczuciowy) termin ten wywodzi się od tytułu powieści angielskiego pisarza Laurence’a Sterne’a „Podróż sentymentalna”. Sentymentalizm to prąd w literaturze europejskiej, który rozwinął się w XVIII w.w opozycji do dominującego klasycyzmu. Sentymentaliści byli nastawieni na badanie wewnętrznego życia człowieka, na analizę jego uczuć. W miejsce charakterystycznego dla klasycyzmu kultu rozumu pisarze głosili pochwałę czułości i prostoty; w miejsce zachwytu nad  kulturą – zachwyt nad pięknem przyrody. Literatura sentymentalizmu wniosła pogłębienie analizy psychologicznej postaci. W sentymentalizmie mamy do czynienia z poezją miłosną (np. "Do Justyny" F.Karpińskiego)

Człowiek sentymentalny:

- postrzegany prywatnie, a nie społecznie,

- ma uczuciowy stosunek do życia i nie kieruje się tylko rozumem,

- nie chce podlegać układowi norm warunkującemu egzystencję w społeczeństwie,

- chce być w bliskim kontakcie z naturą,

- wrażliwy i subtelny,

- szczery w stosunku do innych ludzi,

- zdolny do poświęceń.

W Polsce ostoją sentymentalizmu były Puławy, a główną protektorką była żona księcia, Izabela Czartoryska. Zerwanie z modą cudzoziemską, obowiązują polskie stroje bez peruk. W Puławach Czartoryscy zbudowali dwie sceny, na których grywało się jedynie polskie sztuki. Puławy w znaczny sposób przeciwstawiały się klasycyzmowi królewskiej stolicy. Pielęgnowano tu staropolskie, rycerskie tradycje odrzucano francuskie stroje i peruki. Wśród wierszy poetów związanych z Puławami królują sielanki i erotyki, dominuje tematyka osobista.

Utylitaryzm - typowa postawa oświecenia, która za najwyższy cel jednostki uważała jej po-żytek. Każde działanie powinno dawać jak największe szczęście jak największej liczbie ludzi. Cech użytkowych nabierała literatura, której przypisywano wartości edukacyjne i wychowaw-cze. Utylitaryzm spowodowany był wiarą w człowieka jako wolną, rozumną jednostkę, wiarą że może on zbudować lepszą przyszłość. Z nurtem tym łączy się dydaktyzm mający na celu rozpowszechnienie literatury, również w niższych klasach społecznych. Za przykład stanowią "Bajki" Krasickiego, który w zwięzły i dobitny sposób wyrażają krytykę ustroju feudalnego, zachowań: próżności, głupoty, niesprawiedliwości. Publicystyka okresu Sejmu Wielkiego podkreśla patriotyzm, i to, że rozum może doprowadzić ojczyznę do dawnej potęgi. "Powrót posła" J. Niemcewicza przestrzega przed zdradą i doprowadzeniem do rozbioru kraju.

Kartezjusz dał początek racjonalizmowi (od łac. Ratio – rozum) głosząc, że rozum ludzki stanowi główną rolę w procesie poznania. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Pogląd ten odrzucał przesądy. Kartezjusz jest znany również ze słynnego stwierdzenia: Cogito ergo sum (myślę więc jestem).

Francis Bacon, angielski filozof, eseista, polityk oraz prawnik. Jeden z twórców empiryzmu. Główne dzieła: Eseje (1597), Novum Organon (1620), Nowa Atlantyda (1627).

Bacon chcąc objąć w swoich dociekaniach cały zakres nauki, pojmowanej przez niego bardzo szeroko, dokonał przygotowawczego podziału nauk. Podzielił je na trzy grupy ze względu na odpowiadające im władze duszy.

1.       historia - pamięć (wszelki opis jednostkowych faktów)

2.       poezja - wyobraźnia

3.       filozofia - rozum (wszelkie poznanie ogólne - Bóg, przyroda, człowiek)

Bacon nie zajmował się obszernie istnieniem Boga, zakładając, że jest to sprawa wiary. Poznanie Boga za pomocą filozofii jest niemożliwe.

Filozofia przyrody

Bacon dokonuje dwóch podziałów filozofii przyrody. Według pierwszego podziału wyróżniamy:

·         filozofię spekulatywną - za pomocą której poznajemy prawa przyrody

·         filozofię operatywną - za pomocą której stosujemy prawa przyrody

Zgodnie z drugim podziałem filozofia przyrody dzieli się na:

·         fizykę - naukę o tym, jak rzeczy są zbudowane i jak powstają

·         metafizykę - naukę o tym, jaka jest ich istota i cel

Filozofia człowieka

·         antropologia - o jednostkach ludzkich. Obejmuje naukę o ciele i duszy człowieka. Z duszą wiązał Bacon logikę (naukę o myśli poznającej prawdę) i etykę (naukę o woli skierowanej ku dobru)

·         polityka - o społeczeństwie

Denis Diderot pisarz, komediopisarz, prozaik, filozof. Denis Diderot stał się inicjatorem, naczelnym redaktorem i jednym z głównych twórców Encyklopedii (1751...