Husserl E. - Kryzys Europejskiego Czlowieczenstwa a Filozofial.pdf - psychologia - ursmajor

Edmund Husserl

Kryzys Europejskiego Człowieczeństwa

a Filzofia

Chcę podjąć w tym wykładzie próbę obudzenia nowego zainteresowania

tak szeroko dziś dyskutowanym tematem kryzysu europejskiego przez

filozoficzne rozwinięcie historycznej idei (albo teleologicznego sensu)

europejskiego człowieczeństwa. Jeżeli uda mi się przy tym wykazać istotne

funkcje, jakie w ramach tego sensu winny pełnić filozofia i wyrosłe z

filozofii nauki, kryzys Europy ukaże się nam w nowym świetle.

Zacznijmy od nawiązania do tego, co wszyscy dobrze znamy, do

różnicy między naukową medycyną przyrodniczą a tak zwaną „ludową

medycyną naturalną". Podczas gdy ta ostatnia czerpie swe soki z naiwnej

empirii i tradycji, to źródłem medycyny naukowej jest spożykowanie wyni-

ków nauk czysto teoretycznych, nauk o ludzkiej cielesności, a więc przede

wszystkim anatomii i fizjologii. Te z kolei opierają się na naukach

podstawowych wyjaśniających przyrodę najogólniej, tj . na fizyce i chemii.

Przejdźmy teraz od ludzkiej cielesności do ludzkiej duchowości, do

tematu tak zwanych nauk humanistycznych. Interesują się one w sposób

teoretyczny wyłącznie człowiekiem jako osobą, jego osobowym życiem i

działalnością, a korelatywnie - wytworami tej działalności. O życiu oso-

bowym mówimy wtedy, gdy Ja i My wspólnie żyj ą ^horyzoncie wspólnoty.

Są to wspólnoty o rozmaitych, prostych lub bardziej złożonych postaciach,

jak rodzina, naród, wspólnota ponadnarodowa. Słowo „życie" nie ma tu

znaczenia fizjologicznego, lecz oznacza życie kierujące się ku celom,

dokonujące pracy w sferze ducha; jest to życie w

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego czlowieczeństwa...

najszerszym sensie kulturotwórcze w jedności danej dzie-jowości. Wszystko

to jest tematem różnorodnych nauk humanistycznych. Rzecz jasna, różnica

między prężnym rozwojem a uwiądem albo - można i tak powiedzieć -

między zdrowiem a chorobą, zachodzi również w odniesieniu do wspólnot, ludów,

państw. Nie powinno zatem dziwić pytanie: dlaczego tutaj nigdy nie wykształciła

się odpowiednia medycyna naukowa, medycyna narodów i wspólnot

ponadnarodowych? Narody europejskie są chore, sama Europa, powiada

się, przeżywa kryzys. Bynajmniej nie brak tu znachorów. Wręcz zalewają

nas strumieniem naiwnych i nłedowarzonych propozycji reform. Ale dlaczego

te tak wspaniale rozwinięte nauki humanistyczne odmawiają tu tej służby,

którą nauki przyrodnicze w swej sferze pełnią w sposób wzorowy?

Kto zna ducha nowoczesnych nauk, nie będzie miał kłopotu z

odpowiedzią. Wielkość nauk przyrodniczych polega na tym, że nie poprzestają

na naocznej empirii, wszelki bowiem opis przyrody ma być dla nich jedynie

wstępnym krokiem do ścisłego, a ostatecznie fizykalno-chemicznego

wyjaśnienia. Powiada się: nauki „tylko opisujące" wiążą nas ze skończonością

otaczającego nas świata. Ścisłe matematyczne przyrodoznawstwo natomiast,

dzięki swej metodzie, obejmuje nieskończoności - wraz z tym, co w nich jest

rzeczywiste i realnie możliwe. To, co dane naocznie, jest dlań jedynie

subiektywnie zrelatywizowa-nym zjawiskiem i chce ono w systematycznej

aproksymacji badać bezwarunkowo ogólne prawa i elementy ponadsu-

biektywnej („obiektywnej") przyrody. Wszelkie wstępnie dane naocznie

konkrety - obojętne, czy są to ludzie, czy zwierzęta, czy też ciała niebieskie

- chce wyjaśniać na podstawie tego, co istnieje ostatecznie, a mianowicie indu-

kując z wszystkich faktycznie danych zjawisk przyszłe możliwości i

prawdopodobieństwa w takim zakresie i z taką dokładnością, jakie

przekraczają wszelką związaną z nao-

cznością empirię. Następstwem konsekwentnego wykształcenia nauk ścisłych w

czasach nowożytnych była prawdziwa rewolucja w technicznym opanowaniu

przyrody. Całkiem inna, niestety, (w myśl tego zrozumiałego już dla nas ujęcia)

jest sytuacja metodyczna w naukach humanistycznych - i to z powodów

należących do istoty rzeczy. Ludzka duchowość ma przecież swą podstawę w

ludzkiej physis, wszelkie jednostkowe życie psychiczne ufundowane jest na

fizycznej cielesności - a zatem także każda wspólnota ufundowana jest na

fizycznych ciałach ludzi będących jej członkami. Gdyby więc w odniesieniu do

fenomenów humanistyki miało być możliwe rzeczywiście ścisłe wyjaśnianie, a co

za tym idzie, podobnie dalekosiężna praktyka naukowa jak w sferze

przyrody, to humaniści musieliby zajmować się nie tylko duchem jako takim,

ale również cofać się do jego fizycznych podstaw i korzystać w swych

wyjaśnieniach z pośrednictwa ścisłej fizyki i chemii. To jednak już w odniesieniu

do pojedynczego człowieka, nie mówiąc o wielkich wspólnotach historycznych,

rozbija się (i nie widać tu nadziei na żadną zmianę) o skomplikowany charakter

niezbędnych ścisłych badań psychofizycznych. Gdyby świat był budowlą o

dwóch, by tak rzec, równouprawnionych sferach realności, przyrody i ducha, i

żadna z nich nie byłaby ani metodycznie, ani rzeczowo uprzywilejowana,

wówczas sytuacja byłaby zupełnie inna. Ale jedynie przyrodę można traktować

jako zamknięty świat dla siebie, jedynie przyrodoznawstwo może z niezłomną

konsekwencją abstrahować od wszystkiego, co duchowe i badać przyrodę

tylko jako przyrodę. Taka konsekwentna abstrakcja, przeprowadzona vice versa

po drugiej stronie, nie prowadzi wcale humanisty, zainteresowanego wyłącznie

sprawami ducha, do zamkniętego w sobie, określonego jedynie przez związki

czysto duchowe „świata", który mógłby być tematem czystej i uniwersalnej

humanistyki jako paraleli czystego przyrodoznawstwa. Ducho-

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego człowieczeństwa...

wość animalna, duchowość ludzkich i zwierzęcych „dusz", do której odsyła

wszelka inna duchowość, ufundowana jest w każdym przypadku

przyczynowo w ciałach fizycznych. Dlatego też jest zrozumiałe, że

humanista, zainteresowany wyłącznie sprawami ducha jako takimi, nie wycho-

dzi poza opisy, poza historię ducha, i pozostaje całkowicie związany z

naocznymi skończonościami. Widać to na każdym przykładzie. Historyk np.

nie może zajmować się antyczną Grecją, nie uwzględniając jej geografii

fizycznej, nie może badać starogreckiej architektury, pomijając stronę

fizyczną budowli itd. Wydaje się to zupełnie jasne.

Ale czy cały manifestujący się w tym wywodzie sposób myślenia nie

opiera się na fatalnych przesądach i czy sam przez swe oddziaływanie nie

ponosi współodpowiedzialności za chorobę Europy? Rzeczywiście, jestem o

tym przekonany, a zarazem mam nadzieję wykazać, że tu również leży

istotne źródło owej pozornej oczywistości, z jaką współczesny naukowiec

przeczy możliwości zbudowania podstaw ogólnej, samodzielnej i nie

odwołującej się do innych dziedzin nauki o duchu, i nawet nie próbuje

wdawać się na ten temat w dyskusję.

Ze względu na nasz problem Europy musimy zająć się tymi sprawami

nieco bliżej i obnażyć korzenie powyższej, na pierwszy rzut oka tak jasnej

argumentacji. Z pewnością historyk, badacz kultury, badacz każdej sfery

ducha, wśród swych fenomenów znajduje również fizyczną przyrodę, w

naszym przykładzie przyrodę antycznej Grecji. Ale ta przyroda nie jest

przyrodą w sensie nauk przyrodniczych, lecz tym, co starożytni Grecy

uważali za przyrodę, tym, co jako otaczający ich świat stanowiło ich naturalną

rzeczywistość. Mówiąc pełniej: historyczny świat otaczający Greków nie jest

światem obiektywnym w naszym sensie, lecz ich „przedstawieniem świata",

tj . ogółem tego, co subiektywnie dla nich istniało, wraz ze wszystkim, co

uznawali za rzeczywiste, łącznie z bogami, demonami itp.

„Świat otaczający" jest pojęciem należącym wyłącznie do sfery

duchowej. Fakt, że zawsze żyjemy w jakimś otaczającym nas świecie, do

którego odnoszą się wszelkie nasze troski i poczynania, jest faktem czysto

duchowym. Ten otaczający nas świat jest naszym tworem duchowym,

powstałym w naszym historycznym życiu. Jeżeli ktoś przeto za temat

swych badań bierze ducha jako takiego, to nie ma tu żadnych powodów,

które nakazywałyby mu odwoływać się do wyjaśnień innych niż czysto

duchowe. I tak jest wszędzie, albowiem: niedorzecznością jest upatrywanie

w przyrodzie czegoś z istoty swej obcego duchowi, podobnie jak

niedorzeczna jest wynikająca z tego chęć podbudowania humanistyki

przyrodoznawstwem w celu jej rzekomego uściślenia.

Całkiem zapomina się również, że przyrodoznawstwo (jak wszelka

nauka w ogóle) jest nazwą pewnych osiągnięć duchowych, mianowicie

osiągnięć współpracujących ze sobą przyrodników; jako takie należą

one, na równi z innymi wydarzemiami duchowymi, do kręgu tego, co na-

leży wyjaśnić humanistycznie. Czyż nie byłoby znów niedorzecznością i

błędnym kołem, gdyby ktoś chciał wyjaśniać przyrodniczo to historyczne

wydarzenie noszące nazwę „przyrodoznawstwo", wyjaśniać odwołując

się do przyrodoznawstwa i jego praw przyrody, które same, jako

osiągnięcie duchowe, stanowią tu przecież problem?

Humaniści zaślepieni naturalizmem (zwalczanym wprawdzie, ale tylko

werbalnie) w ogóle zrezygnowali z samego postawienia problemu czystej

i uniwersalnej humanistyki, nauki o istocie ducha jako takiego, nauki, która

śledziłaby bezwarunkowo ogólne prawa i elementy duchowości, w celu

uzyskania wyjaśnień naukowych w sensie absolutnie definitywnym.

Dotychczasowe filozoficzne rozważania dotyczące ducha prowadzą nas

do nastawienia, które pozwala prawidłowo uchwycić nasz temat

duchowej Europy jako pro-

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego człowieczeństwa...

blem czysto humanistyczny i tak też go potraktować, a więc przede

wszystkim jako problem historii ducha. Jak już powiedzieliśmy na

wstępie, na tej drodze powinniśmy dostrzec osobliwą, tylko naszej

Europie jakby wrodzoną teleologię, najściślej przy tym powiązaną z owym

przełomem czy też wtargnięciem filozofii i jej rozgałęzień - nauk - w

antycznej Grecji. Przeczuwamy już, że będzie tu szło o rozjaśnienie

najgłębszych źródeł fatalnego naturalizmu albo też - co okaże się

równoznaczne - nowożytnego dualizmu w interpretacji świata.

Ostatecznie na tej właśnie drodze powinien odsłonić się właściwy sens

kryzysu europejskiego człowieczeństwa.

Nasze pytanie brzmi: jak można scharakteryzować duchową postać

Europy? Nie idzie nam więc o Europę w rozumieniu geograficznym,

Europę na mapie - tak, jakby terytorialny zakres mieszkających tu razem

ludzi zakreślał granice europejskiego człowieczeństwa. W sensie duchowym

do Europy należą oczywiście dominia angielskie, Stany Zjednoczone itd.,

ale nie Eskimosi, Indianie z jarmarcznych bud czy też Cyganie od wieków

włóczący się po całej Europie. Termin „Europa" obejmuje tutaj, rzecz

jasna, jedność duchowego życia, działania, tworzenia, wraz ze wszystkimi

celami, interesami, zabiegami i wysiłkami oraz stworzonymi dla nich

instytucjami i organizacjami. W tym wszystkim działają poszczególni ludzie

stowarzyszeni w różnoraki sposób i na różnych szczeblach w rodzinach,

plemionach, narodach, wszyscy wewnętrznie powiązani duchowo i - jak

powiedziałem - w jedności jednej postaci duchowej. Osobom, związkom

osób i wszystkim ich dziełom kultury należy zatem przyznać wspólny,

łączący je wszystkie charakter.

„Duchowa postać Europy" - co to jest? [Należy] wykazać filozoficzną

ideę immanentnie zawartą w historii Europy (duchowej Europy) albo - co

jest tym samym - jej immanentną teleologię, która z punktu widzenia

całej lu-

dzkości uwidacznia się jako wyłonienie się i początek rozwoju nowej epoki

ludzkości, epoki takiej ludzkości, która chce i potrafi żyć jedynie w

swobodnym kształtowaniu swego bytu (Daseins), swego historycznego życia

w oparciu o idee rozumu, o nieskończone zadania.

Każda postać duchowa z istoty swej osadzona jest w uniwersalnej

przestrzeni historycznej albo też w szczególnej jedności czasu historycznego

[określających ją] co do następstwa i współistnienia; każda postać ma swe

dzieje. Jeżeli zatem podążymy za związkami historycznymi i wyjdziemy, co

jest konieczne, od nas i od naszego narodu, to historyczna ciągłość

poprowadzi nas coraz dalej od naszego narodu do sąsiednich, i tak od narodu

do narodu, od epoki do epoki. W starożytności wreszcie od Rzymian do

Greków, do Egipcjan, Persów itd., ale to oczywiście nie koniec.

Zagłębiamy się w prehistorię i musimy sięgnąć do ważnego i obfitującego

w cenne uwagi dzieła Menghina Weltgeschichte der Steinzeit. Przy takim

postępowaniu ludzkość jawi nam się jako jedno jedyne, duchowo tylko po-

wiązane życie ludzi i ludów. Pełno tu typów kulturowych i

antropologicznych, ale nie ma między nimi ostrych granic. Jest jak morze, w

którym ludzie i ludy tworzą przelotne i znów znikające fale, raz bogatsze i

bardziej skomplikowane, raz znów bardziej prymitywne.

A przecież gdy rozważymy sprawę konsekwentnie i nie będziemy

ograniczać się do czysto zewnętrznych przejawów, dostrzeżemy nowe,

swoiste powiązania i różnice. Narody europejskie, choć tak skłócone, łączy

przecież pewne szczególne pokrewieństwo wewnętrzne, które przenika je

wszystkie i wykracza poza różnice narodowe. Jest to jakby braterstwo,

które w tym kręgu daje nam świadomość wspólnej ojczyzny. Wychodzi to

natychmiast na jaw, gdy wczuwamy się np. w dzieje Indii z ich wieloma

narodami i tworami kulturowymi. W tym kręgu znów zachodzi jedność jakby

rodzinnego pokrewieństwa, ale obcego nam.

T".

Kryzys europejskiego człowieczeństwa...

Edmund Husserl

Z drugiej strony ludzie indyjskiego obszaru kulturowego doświadczają nas

jako obcych, a tylko siebie nawzajem jako wspótplemieńców. Lecz ta

zrelatywizowana na wielu poziomach istotowa różnica między swojskością a

obcością, podstawowa kategoria wszelkiej dziejowości, nie może wystarczyć.

Historyczna ludzkość nie zawsze da się jednolicie usystematyzować wedle tej

kategorii. Czujemy to właśnie, gdy idzie o naszą Europę. Jest w niej coś

wyjątkowego, co również inne grupy ludzkości w nas wyczuwają, a co,

niezależnie od wszelkich względów utylitarnych, skłania je, przy niezłomnej

woli duchowego samozachowania, do ciągłej przecież europeizacji, podczas

gdy my, o ile dobrze siebie rozumiemy, nigdy nie będziemy się np. india-

nizować. Jak sądzę, czujemy (i przy całej swej niejasności poczucie to jest

prawomocne), że naszemu europejskiemu człowieczeństwu wrodzona jest

pewna entelechia, która przenika wszelkie przemiany postaci Europy i

nadaje im sens rozwoju zmierzającego ku idealnej postaci życia i bytu - jako

wiecznemu biegunowi. Nie idzie tu o którąś z owych znanych celowości, które

nadają specyficzny charakter fizycznemu królestwu istot organicznych, a

więc o coś w rodzaju biologicznego rozwoju od postaci zarodkowej, poprzez

liczne stadia, do dojrzałości, a następnie starości i obumierania. Z istoty nie

istnieje zoologia narodów. Narody są jednościami duchowymi, brak im, a w

szczególności brak ponadnarodowej Europie, jakiejkolwiek już osiągniętej albo

osiągalnej postaci dojrzałej, jako postaci regularnie powtarzalnej.

Człowieczeństwo dusz nigdy nie było ani nigdy nie będzie gotowe i nigdy nie

może się powtórzyć. Duchowy telos europejskiego człowieczeństwa, w którym

zawarty jest telos poszczególnych narodów i pojedynczych ludzi, leży w

nieskończoności, jest nieskończoną ideą, ku której, by tak rzec, skrycie zmierza

wszelkie duchowe stawanie się. Skoro uświadomiony został w rozwoju jako

telos, z konieczności stał się też praktycznym celem woli,

i tak oto zapoczątkowane zostało nowe stadium rozwoju, kierowane przez

normy i idee normatywne.

To wszystko jednakże ma być nie spekulatywną interpretacją naszych

dziejów, lecz wyrazem żywego przeczucia narastającego w wyzbytym

wszelkich przesądów namyśle. Przeczucie to daje nam do ręki intencjonalną

nić przewodnią, która pozwala dostrzec w dziejach europejskich

szczególnie ważne związki; prześledzenie tych związków zmieni nasze

przeczucie w pewność. Przeczucie jest emocjonalnym drogowskazem

wszelkich odkryć.

Przejdźmy do rzeczy. Duchowa Europa ma swe miejsce urodzenia. Nie

mam tu na myśli miejsca w sensie geograficznym, jako określonego kraju -

jakkolwiek i to jest faktem - lecz duchowe miejsce urodzenia w pewnym naro-

dzie lub w pojedynczych ludziach i grupach ludzi tego narodu. Jest to

oczywiście naród grecki w VII i VI wieku przed Chr. W narodzie tym

powstało n o w e g o r o d z a j u n a s t a w i e n i e jednostek do

otaczającego świata. A w konsekwencji wyłonił się również nowy rodzaj

tworów duchowych, szybko rozrastający się w zamkniętą postać

kulturową; Grecy nazwali ją filozofią. W poprawnym przekładzie,

zgodnym ze źródłowym sensem, nie znaczyło to nic innego, jak uniwersalna

nauka, nauka o wszechświecie, o wszech jedności wszelkiego bytu. Wkrótce

zainteresowanie wszechbytem, a tym samym pytanie o wszechogarniające

stawanie się i o byt w stawaniu zaczęło różnicować się co do ogólnych form i

dziedzin bytu, i tak oto filozofia, nauka jedyna, rozgałęziła się w liczne nauki

szczegółowe.

W wyłonieniu się filozofii mającej taki właśnie sens, a więc sens, w którym

współzawarte są wszystkie nauki, widzę - jakkolwiek może to brzmieć

paradoksalnie - pra-fenomen duchowej Europy. Bliższe wyjaśnienia, choć

z konieczności zwięzłe, usuną niebawem pozór paradoksu. Filozofia, nauka,

to nazwa pewnej specjalnej klasy tworów kultury. Historyczny ruch, którego

formą stał się styl

Husserl E. - Kryzys Europejskiego Czlowieczenstwa a Filozofial.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: