Błędne drogi medycyny sądowej.pdf

ARCH. MED. SąD. KRYM., 2008, LvIII, 117-122 PRACE POGLąDOWE

Tomasz Konopka

Błędne drogi medycyny sądowej

Erroneous paths of forensic medicine

Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Collegicum Medium UJ

Kierownik Katedry: prof. dr hab. M. Kłys, Kierownik Zakładu: dr hab. J. Kunz

W historii postępu medycyny sądowej, oprócz sukce-

sów zdarzały się także błędne teorie, które odrzucono

dopiero po wielu latach. Spośród nich, największe

znaczenie osiągnęła teoria stanu grasiczo-limfatycz-

nego, mająca tłumaczyć przyczyny nagłych zgonów

młodych osób oraz teoria płynności krwi, jako objawu

wskazującego na śmierć z uduszenia. Mniejsze zna-

czenie miały teorie o tak zwanym postrzale wodnym,

zabójstwie przez dodanie do jedzenia tłuczonego

szkła oraz propozycja odtwarzania wizerunku spraw-

cy zabójstwa, przez badanie siatkówki oka ofiary.

chanizmy znacznej większości rodzajów śmierci

gwałtownej, opanowano metody poszukiwań

śladów działania sprawcy, ogromny postęp

dokonał się w toksykologii i hemogenetyce.

Przeglądając stare podręczniki medycyny są-

dowej i dawne protokoły sekcji zwłok, można

przekonać się, że dochodzenie do ustaleń,

które obecnie wydają się zupełnie oczywiste,

trwało czasem kilkadziesiąt lat. Medycy sądowi

napotykając problem, wysuwali różne teorie,

z których jedne z czasem zostały potwierdzone,

podczas gdy inne odrzucone, czasem dopiero

po wielu latach. Niniejszy artykuł opisuje kilka

teorii sądowo-lekarskich, które jakkolwiek obo-

wiązywały przez lata, to jednak z czasem zostały

odrzucone jako fałszywe.

In the history of the progress of forensic medicine, apart

from the successes, false theories appeared to happen,

many of which were discarded only after many years.

Among them, the greatest importance was gained by

the theory of status thymo-lymphaticus (said to explain

the causes of sudden deaths of young people) and

the theory of blood’s fluidity as a symptom indicating

asphyxia as the cause of death. Of lesser popularity

were the theories about the so called “watery shot”,

a homicide committed by adding powdered glass to the

victim’s meal and the theory of recreating the image of

the killer by inspecting the victim’s retina.

ZATRUCIE TłUCZONYM SZKłEM

Jest to chyba najstarsza błędna teoria, która

po ponad stu latach obowiązywania, została

w końcu odrzucona. Informacje o możliwości

zatrucia tą substancją znajdujemy już w pod-

ręcznikach pochodzących z przełomu XvIII i XIX

wieku. Metzger [2] w 1805 roku dzielił trucizny

na narcotica , do których zaliczył trucizny roślin-

ne mające działanie odurzające, a więc mako-

wiec, grzyby jadowite, lulka, kulczybę, szalej

i naparstnicę. Kolejną grupę trucizn stanowiły

miasmata, czyli czynniki wywołujące choroby

zakaźne, następną adstrigentia, czyli trucizny

o charakterze ściągającym, a więc ałun oraz

sole ołowiu i żelaza. Najważniejszą grupę stano-

wiły jednak corrosiva, do których oprócz ługów

Słowa kluczowe: historia medycyny sądowej,

stan grasiczo-limfatyczny, płynność krwi

Key words: history of forensic medicine, sta-

tus thymo-lymphaticus, fluidity of blood

Medycyna sądowa od czasu, kiedy z fazy

kazuistycznej przeszła w fazę eksperymentalną

[1], czyli w okresie ostatnich 130 lat, uczyniła

znaczne postępy. W okresie tym ustalono me-

118 Nr 2-3

i kwasów Metzger zaliczał sole metali, fosfor,

jod, a także jady zwierzęce, trucizny roślinne

o charakterze drażniącym i właśnie tłuczone

szkło. O tym, że powszechnie wierzono w za-

grożenie, jakie niesie spożycie tłuczonego szkła,

może świadczyć przypadek przytoczony przez

Widackiego, pochodzący z końca lat 30-tych

XIX wieku. Niejaka Franciszka Paulińska, została

w Krakowie skazana na 15 lat ciężkiego więzie-

nia, za usiłowanie otrucia męża. Zbrodniarka

ta, upiekła mężowi placek z tłuczonym szkłem

a kiedy to nie poskutkowało, nalała śpiącemu

„merkuriuszu w ucho”[3]. Takich przypadków

było zapewne więcej, chociaż informacje o nich

pochodzą głównie z ówczesnej prasy codzien-

nej. Jedyna polska publikacja opisująca przy-

padek śmiertelnego otrucia tłuczonym szkłem,

zamieszczona została w Gazecie Lekarskiej

w 1893 roku. Autor, S. Bronowski [4], opisuje

śmierć 12-letniego chłopca wskutek zjedzenia

tłuczonego szkła dodanego przez jego macochę

do chleba oraz „kaszy kartoflanej”. Sekcja miała

wykazać okruchy szkła wbite w błonę śluzową

jelit z powstaniem licznych drobnych owrzo-

dzeń, chociaż trzeba zauważyć, że obducent

przede wszystkim stwierdził zaawansowany

rozkład (sekcję przeprowadzono po ekshuma-

cji wykonanej w 8 miesięcy po śmierci). Feigel

w Podręczniku Medycyny Sądowej, wydanym

w roku 1883, napisanym na podstawie dzieł

Hoffmana, Maschki i własnego doświadczenia,

na zakończenie rozdziału o zatruciach, wymienia

tłuczone szkło, które zalicza do trucizn mecha-

nicznych. Zaznacza jednak, że substancja ta ma

sławę środka szkodliwego głównie u prostego

ludu, stwierdzając przy tym, że miałkie szkło

jest nieszkodliwe, jedynie grubo tłuczone może

sprowadzić objawy mocnego podrażnienia

żołądka i jelit [5]. Wachholz wspomina o tłuczo-

nym szkle tylko w pierwszym wydaniu swego

podręcznika, z roku 1899 [6].

Mit o możliwości zabicia przez dodanie do

jedzenia tłuczonego szkła był jednak dość

żywotny i ostatecznie został obalony ekspery-

mentalnie przez K. Pacewicza z warszawskiego

Zakładu Medycyny Sądowej. Pacewicz badał

przypadek śmierci 40-letniej kobiety, w którym

rodzina zmarłej wysunęła podejrzenie otrucia.

Badanie treści żołądkowej ekshumowanych

zwłok, wykazało obecność niewielkiej ilości

pyłu szklanego, uznanego przez wykonujących

ekspertyzę chemików za przyczynę śmierci.

Pacewicz od początku wątpił w możliwość spo-

wodowania skutku śmiertelnego przez spożycie

tak drobnych okruchów. Dla wydania opinii

przeprowadził eksperyment z podawaniem

trzem psom przez kilka tygodni pokarmu za-

wierającego tłuczone szkło różnej grubości. Po

zakończeniu eksperymentu psy zostały uśpione

a badania pośmiertne nie wykazały żadnych

zmian, pomimo obecności w treści jelitowej,

nawet dość grubych odłamków szkła [4].

STAN GRASICZO-LIMFATYCZNY

W protokołach sekcyjnych z okresu końca

XIX i pierwszej połowy XX wieku, widać jak duży

problem stanowiły przypadki śmierci młodych

osób, których sekcja zwłok wypadała ujemnie.

Dzisiaj domyślamy się, że większość tamtych

przypadków stanowiły zatrucia. Poziom ówczes-

nej toksykologii sądowej, nie nadążał jednak

za pojawianiem się nowych trucizn, stąd próby

wyjaśnienia tych śmierci inną teorią. Teoria stanu

grasiczo-limfatycznego po raz pierwszy opisana

została przez Paltaufa w 1889 roku, w artykule

o wpływie grasicy na nastąpienie nagłego zgonu

[7]. Stan ten miał sekcyjnie objawiać się prze-

trwaniem lub nawet przerostem grasicy, małym

sercem, wąską aortą, przerostem układu limfa-

tycznego i niedorozwojem gruczołów dokrew-

nych. Stan grasiczo-limfatyczny miał usposabiać

do nagłego zgonu po niewielkich urazach czy

nawet tylko silnym wzruszeniu. Początkowo,

mechanizm nagłego zgonu spowodowanego

przez status thymicus, tłumaczono uciskiem

na tchawicę nagle powiększonej grasicy, po-

dobnie jak miało to miejsce, w przypadkach

uduszenia przez rozrosłe do patologicznych

rozmiarów wole. Błędność tej teorii była łatwa

do sprawdzenia, stąd późniejsze tłumaczenie

mechanizmu zgonu przez ucisk na nerwy błęd-

ne z porażeniem serca lub ucisk na żyły szyjne

z nagłym przekrwieniem mózgu. Pojawiła się

także teoria produkowania przez grasicę trującej

wydzieliny, szybko obalona eksperymentalnym

badaniem wyciągów z grasicy. W okresie tuż

przed I wojną światową, śmierć w status thymo-

-lymphaticus , tłumaczono porażeniem układu

autonomicznego współczulnego wskutek bra-

ku adrenaliny; zakładano bowiem, że grasica

i nadnercza wydzielają hormony, będące swymi

antagonistami [8].

Stan grasiczo-limfatyczny funkcjonował we

wszystkich podręcznikach medycyny sądowej

do czasu II wojny światowej [8,10, 27]. Zjawisko

ulegało pewnej ewolucji, bo po opublikowaniu

prac wykazujących brak zależności rodzaju

śmierci od wielkości grasicy, Wachholz za-

proponował teorię status hypoplasticus . Stan

Tomasz Konopka

Nr 2-3 119

hypoplastyczny miał się objawiać już tylko

niedorozwojem serca i aorty oraz ogólnie dzie-

cięcą budową ciała [8]. W innych publikacjach

proponowano teorię status lymphaticus , obja-

wiającego się samym tylko przerostem układu

chłonnego [27].

były to przypadki np. zapalenia mięśnia serco-

wego, padaczki, zatrucia alkoholem i być może

samobójstwa przy użyciu nieustalonej trucizny.

I tak np. status thymo-lymphaticus rozpoznano

po sekcji młodego mężczyzny zmarłego 22

listopada 1926 roku, po wypiciu dużej ilości

alkoholu. W przypadku z 1932 roku, 26-letni

aktor zmarł nagle w czasie przedstawienia.

W badaniu mikroskopowym serca stwierdzo-

no „ogniska gorzej się barwiące z wyraźnym

zziarnieniem protoplazmy, słabo widocznymi

jądrami i granicami komórek. W naczyniach

i kapillarach niezwykle wielka ilość ciałek bia-

łych”. Powyższe zmiany w sercu oraz obecność

przetrwałej grasicy, skutkowały rozpoznaniem

u zmarłego stanu hypoplastycznego, „który to

stan charakteryzuje się wrażliwością na szkod-

liwe czynniki i pod wpływem małoznacznych

wzruszeń psychicznych lub wysiłków fizycz-

nych, osobnicy dotknięci tym stanem ulegają

nagle zejściu śmiertelnemu”. Rozpoznania stanu

grasiczo-limfatycznego ani hypoplastycznego

nie spotykamy u osób starszych prawdopo-

dobnie dlatego, że nawet niewielka miażdżyca

lub wada zastawkowa wystarczały do przyjęcia

jako przyczynę zgonu, porażenia zmienionego

chorobowo serca [12].

Stan grasiczo-limfatyczny po raz pierwszy

został zakwestionowany przez Löwenthala

w 1920 roku [13]. W polskim piśmiennictwie,

swoje wątpliwości na temat stanu grasiczo-lim-

fatycznego szeroko wyraził Grzywo-Dąbrowski

w Warszawskim Czasopiśmie Lekarskim w 1929

roku [8], a w pierwszym powojennym wydaniu

swego Podręcznika Medycyny Sądowej, wyli-

czył na 6 stronach z tabelami i wykresami, słabe

punkty tej teorii. W kolejnym wydaniu, z 1958

roku, stwierdził już jednoznacznie: „Mamy pra-

wo twierdzić, że stan grasiczo-limfatyczny nie

istnieje jako zmiana konstytucjonalna, jest to

stan prawidłowego, zdrowego ustroju... Należy

zatem w rozpoznaniach sekcyjnych zaniechać

określania, że zgon nastąpił wskutek stanu

grasiczo-chłonnego” [14]. Podstawą krytyki

były wyniki pomiarów grasicy w przypadkach

różnego rodzaju zgonów, zarówno naturalnych

jak i gwałtownych, które nie potwierdzały żadnej

zależności między wielkością grasicy a występo-

waniem nagłych zgonów. W tym samym czasie

odrzucono także pojęcie status lymphaticus ,

udowadniając, że przypadki, którym przypi-

sywano zgon wskutek stresu lub niewielkiego

urazu, są tłumaczone innymi, teraz już lepiej

poznanymi mechanizmami zgonu, takimi jak

zatory tłuszczowe, zaburzenia hormonalne czy

Rys.1. Karta tytułowa niemieckiej monografii z 1923

roku, o teorii stanu grasiczo-limfatycznego.

Fig. 1. Title page from German book from 1923 about

theory of status thymo-lymphaticus.

Czytając protokoły sekcyjne z tamtego okre-

su, zgromadzone w archiwum krakowskiego

Zakładu Medycyny Sądowej, widać wyraźnie, że

stan grasiczo-limfatyczny był wytłumaczeniem

dla wszystkich nagłych zgonów, w których nie

udało się określić przyczyny śmierci. Po raz

pierwszy spotykamy go pod koniec 1899 roku

jako stan grasiczy, w przypadkach śmierci osób

młodych obojga płci. Rozpoznanie to widujemy

regularnie do końca lat 30-tych, z częstością

1-2 przypadki rocznie. Można domyślać się, że

BłęDNE DROGI MEDYCYNY SąDOWEJ

120 Nr 2-3

Tomasz Konopka

wstrząs anafilaktyczny [11]. Stan grasiczo-lim-

fatyczny i jego pochodne zniknęły z podręczni-

ków, jednak jeszcze przez długi czas pojawiały

się sporadycznie w opiniach sądowo-lekarskich,

jako swoiste rozpoznanie – wytrych, mające

tłumaczyć, niewyjaśnioną badaniami, śmierć

młodej osoby.

Oto przykładowa opinia posekcyjna z 1915

roku: „Ujemny wynik sekcji, w szczególności

obecność płynnej krwi w zatokach żylnych, prze-

krwienie wszystkich narządów wewnętrznych,

jako też obecność wybroczyn podopłucnowych

i ujemny wynik badania mikroskopowego treści

z oskrzeli (chodzi o wykluczenia zachłyśnięcia

wodami płodowymi – przyp. aut.), nie wykazują

przyczyny śmierci ani utworowej, ani chorobo-

wej natury a natomiast każą przyjąć za przyczy-

nę śmierci uduszenie przez zatkanie otworów

oddechowych jakimś przedmiotem miękkim

np. chustką, poduszką, niepozostawiającym

śladów na twarzy”. W okresie międzywojen-

nym opinie w takich przypadkach nie są już

tak kategoryczne, obok śmierci z uduszenia

zbrodniczego, podawana jest możliwość śmierci

z zaniedbania (niepodwiązania pępowiny i nie-

okrycia noworodka). Opinie takie spotykamy do

lat 50-tych, później podejrzenie śmierci przez

zatkanie otworów oddechowych, stawiane jest

już tylko w przypadkach znalezienia otarć na-

skórka wokół ust i nosa. W przypadkach innych

niż dzieciobójstwa, nie zdarzało się co prawda,

aby objaw ten był podstawą orzeczenia o śmier-

ci z uduszenia, zawsze jednak w przypadkach

zadławienia czy zadzierzgnięcia, wyliczany był

jako jedna z cech mających potwierdzać ten

mechanizm zgonu (o ile oczywiście stwierdzono

płynną krew).

W latach 30-tych i 40-tych XX wieku, płynność

krwi powoli traciła na znaczeniu, jako cecha

uduszenia, chociaż wymieniana jest jeszcze

we wszystkich ówczesnych podręcznikach.

Wylicza ją Haberda w dziesiątym wydaniu kla-

sycznego austriackiego podręcznika Hoffmana

[10], a także angielski podręcznik Webstera [9],

podobnie jak wydany już w czasie wojny nie-

miecki „Słownik Medycyny Sądowej” [17]. Po

raz ostatni w piśmiennictwie angielskim objaw

ten znajdujemy w ósmym wydaniu podręcz-

nika Glaistera z 1947 roku [18]. W angielskim

podręczniku Simpsona z 1958 roku [11] nie

ma już żadnej wzmianki o objawie płynnej krwi,

podobnie w pierwszych wydaniach zachod-

nioniemieckiego podręcznika Ponsolda z 1957

roku [19], czy wschodnioniemieckiego pod-

ręcznika Prokopa z 1960 roku [20]. W polskich

opracowaniach z medycyny sądowej, cecha

ta przetrwała do początku lat 70-tych, wymie-

niona wprawdzie w książkach Popielskiego

i Kobieli z 1972 roku [21] oraz podręczniku dla

studentów pod redakcją Jaklińskiego i Kobieli

[22] z tego samego roku, jednak w obydwu

tych opracowaniach autorzy zawarli krytyczne

PłYNNOśĆ KRWI

Najdłużej z odrzuconych później teorii, utrzy-

mała się zasada, mówiąca o tym, że obecność

w zwłokach płynnej krwi, wskazuje na śmierć

z uduszenia. Cechę tę wymieniają autorzy

podręczników z pierwszej połowy XIX wieku,

np. Gromow (polskie wydanie 1837) stwierdza-

jący, że w przypadkach uduszenia znajdywana

jest płynna krew „w prawej komórce serca jak

i w żyle czczej” [15].

Dość wcześnie, bo już w drugiej połowie

XIX wieku odnotowano, że cecha ta występuje

we wszystkich przypadkach śmierci nagłej [5],

przez wiele lat jednak, bo aż do lat 60-tych XX

wieku, płynność krwi uważano za ważny objaw

wskazujący na śmierć z uduszenia. Jakkolwiek

badania statystyczne występowania tej cechy

nie potwierdzały jej wartości diagnostycznej, to

jednak przywiązywano do niej dużą wagę. Już

w 1918 roku Wachholz opublikował analizę przy-

padków uduszenia gwałtownego, stwierdzając

płynną krew w sercu tylko w połowie przypad-

ków, a w 8% przypadków nawet obecność

skrzepów [8]. W podręcznikach z początków

XX wieku, płynność krwi nadal wymieniana jest

jako objaw śmierci z uduszenia, pomimo że

autorzy w każdym z nich wspominają o istnie-

jących wątpliwościach. Pomimo tych wątpliwo-

ści, w protokołach sekcyjnych z tego okresu,

znajdujemy jednak liczne orzeczenia o śmierci

z uduszenia, w których płynność krwi jest jed-

nym z głównych dowodów na śmierć w tym me-

chanizmie. Pierwszy w polskim piśmiennictwie

sądowo-lekarskim przypadek, w którym zasto-

sowano tę zasadę, został opublikowany przez

Leona Blumenstocka w 1871 roku [16]. Autor

wykluczył śmierć wskutek wychłodzenia, u nie-

mowlęcia porzuconego przez matkę w śniegu,

przyjmując jako przyczynę zgonu uduszenie, za

czym przemawiała płynność krwi, przekrwienie

narządów wewnętrznych i język wysunięty na

zewnątrz. Brak jakichkolwiek obrażeń wskazy-

wał z kolei na uduszenie miękkim przedmiotem.

Tezy te były wielokrotnie powtarzane w niemal

wszystkich przypadkach, kiedy badano świeże

zwłoki noworodka bez śladów obrażeń.

Nr 2-3 121

BłęDNE DROGI MEDYCYNY SąDOWEJ

uwagi na temat płynności krwi, jako dowodu na

śmierć z uduszenia. Japońskie badania z 1984

roku [23], jednoznacznie wykazały, że płynność

krwi, może wskazywać co najwyżej na szybkość

śmierci, a Knight [24], zalicza tę sprawę do „mi-

tologii sądowo-lekarskiej”.

Rys. 2. Fotografia zwłok z 1897 roku, z obrażeniami

rozpoznanymi w protokole sekcji, jako skutki po-

strzału wodnego.

Fig. 2. A photography of a corpse from 1897, with

injury caused by „watery shot”, according to autopsy

report.

POSTRZAł WODNY

Przeglądając archiwalne protokoły sekcyjne

przechowywane w krakowskim Zakładzie Medy-

cyny Sądowej, pod numerem 71 z 1897 roku,

znajdujemy opis „postrzał wodny”. Sekcja zwłok

wykazała rozerwanie twarzoczaszki, a z orze-

czenia wynika, że samobójca strzelił do siebie

ze strzelby naładowanej ślepym nabojem, po

wypełnieniu lufy wodą. Zdjęcie tego przypadku

można zobaczyć we wszystkich wydaniach

podręcznika Wachholza (co ciekawe zwłoki

poza rozległymi obrażeniami sprawiają wrażenie

osoby żywej, bo stoją na tle ściany budynku;

aparatem fotograficznym na klisze szklane jakim

wtedy dysponowano, nie można było robić zdjęć

„z góry” i dlatego zwłoki do sfotografowania za-

wieszano na specjalnej ramie ustawianej na po-

dwórku Zakładu). Postrzał wodą był wybierany

przez samobójców, bo przy strzale z przyłożenia

miał powodować rozleglejsze obrażenia niż

postrzał ołowianym pociskiem. Z ówczesnych

podręczników medycyny sądowej dowiadujemy

się, że samobójcy zamiast wody używali także

rtęci wlewanej do lufy [8]. Dopiero w 1939 roku

Manczarski jednoznacznie stwierdził, że rozległe

obrażenia postrzałowe powoduje w tych przy-

padkach nie płyn wlany do lufy, ale same gazy

prochowe [25].

Kuehne, wykonał eksperyment, w którym zabił

królika po umocowaniu jego głowy tak, aby

mógł patrzyć tylko na kwaterę okna. Siatkówka

oka królika została utrwalona 4% roztworem

ałunu, a po wysuszeniu miał być na niej wi-

doczny właśnie obraz kwatery okna. Podobne

eksperymenty, rzekomo udane, przeprowadził

lekarz paryski vernois w 1906 roku, a samą

teorię propagował wiedeński kryminalistyk Ha-

ber, jeszcze w 1918 roku. Wachholz już w 1923

roku wykazał absurdalność tego pomysłu, nie

wnikając nawet w chemiczne podstawy ekspe-

rymentów. Pomysł zapłodnił jednak literatów,

i w 1897 roku Jules Claretiere napisał powieść

„Oskarżyciel”, w której komisarz policji po wy-

wołaniu optogramu z oka zamordowanego męż-

czyzny, uzyskał obraz twarzy jego przyjaciela,

którego natychmiast aresztowano. Po jakimś

czasie komisarz zobaczył portret aresztowane-

go wiszący w sklepie, ustalono, że obraz został

OPTOGRAM

Na zakończenie, już raczej jako ciekawostkę,

bo teoria ta nigdy nie zdobyła większego popar-

cia, można przedstawić próby stworzenia tzw.

optogramu. Optogram miał polegać na odtwo-

rzeniu ostatniego widoku spostrzeżonego przez

ofiarę zbrodni, przez wywołanie i utrwalenie

obrazu na siatkówce oka, w sposób analogicz-

ny do fotografii. Pomysł został zaproponowany

przez francuskiego lekarza prowincjonalnego

nazwiskiem Bourion, który w 1869 roku poddał

obróbce chemicznej siatkówkę oka zamordo-

wanej kobiety. Bourion dopatrywał się w swym

optogramie obrazu ramienia wzniesionego jakby

do ciosu i psa stającego w obronie osoby atako-

wanej, podczas gdy dla innych osób obraz był

nieczytelny [26]. W 1880 roku okulista niemiecki

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: