Śmierć w pojedynku; historyczne aspekty prawne i sądowo-lekarskie.pdf

ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2004, LIV, 207-214 PRACE HISTORYCZNE

Kto by też drugiego na rękę powabił,

srodze karan bydź ma

hetman Jan Zamoyski, 1580

Adam Gross

Śmierć w pojedynku; historyczne aspekty prawne

i sądowo-lekarskie na tle przypadku z r. 1903 *

Death in a duel: historical penal and medico legal

aspects with a case from 1903 as a background

Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Collegium Medicum UJ

Zaprezentowano przypadek zgonu wskutek postrzału doznanego w pojedynku hono-

rowym, który odbył się w Krakowie, w r. 1903. Przedstawiono wyniki pośmiertnego

badania zwłok ofiary i wydaną na ich podstawie sądowo-lekarską opinię o przyczynie

śmierci. Zawarte w niej wnioski, przedyskutowano w świetle obowiązujących wów-

czas uregulowań kodeksowych penalizujących zbrodnię pojedynku.

Słowa kluczowe: pojedynek honorowy, postrzał, zgon gwałtowny, zbrod-

nia pojedynku.

Key words: duel, shotgun injury, violent death, duel as a crime, history of

penalization.

Czasy zmieniają obyczaje, a wraz z nimi ulegają zmianom kodeksowe re-

gulacje dotyczące rodzaju przestępstw ściganych i karanych przez prawo.

Jednym z przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, które zniknęło z naszej rze-

czywistości i z kodeksów karnych, jest zbrodnia pojedynku. Rozstrzyganie na

drodze pojedynku zatargów, u podłoża których leżała obraza honoru, ma dziś

dla nas wymiar historyczno – anegdotyczny, ale jeszcze całkiem niedawno,

* Praca napisana w 200-lecie powstania Katedry Medycyny Sądowej Uniwersytetu Ja-

giellońskiego.

208 Nr 4

bo w pierwszej połowie dwudziestego wieku, zjawisko to wcale nie należało

do rzadkości, mimo iż było zagrożone poważnymi sankcjami prawnymi.

W nie tak bardzo odległych nam czasach, pojedynkowali się ze sobą – na

szczęście bez poważniejszych następstw dla zdrowia – wybitni malarze: Woj-

ciech Kossak z Julianem Fałatem (Warszawa, 1896 r.), Leon Wyczółkowski

z Józefem Mehofferem (Kraków, 1908 r.), Leopold Gottlieb z Mojżeszem Ki-

slingiem (Paryż, 1914 r.) i na pojedynek wyzywani byli Jan Matejko (Kraków,

1886 r.) oraz Tadeusz Makowski (Paryż). Niewiele wcześniej zmierzyli się

w honorowej potyczce Edouard Manet z Louisem Duranty’m, zaś Henri de To-

ulouse-Lautrec gotów był pojedynkować się z pewnym belgijskim malarzem,

w obronie dobrego imienia Vincenta van Gogha [1, 4, 5, 9, 10, 11] (ryc. 1).

Ryc. 1. Kazimierz Sichulski: Walka profesorów. Karykatury Józefa Mehoffera, Le-

ona Wyczółkowskiego, Feliksa Jasieńskiego, Adama Łady Cybulskiego, 1908,

pastel, Muzeum Narodowe w Krakowie.

15 czerwca 1908 r. w pracowni Leona Wyczółkowskiego, przy ul. Starowiślnej 10

w Krakowie, odbył się pojedynek na szable pomiędzy profesorami Krakowskiej

Akademii Sztuk Pięknych, Wyczółkowskim i Mehofferem. Wydarzenie to upamięt-

nił Kazimierz Sichulski, tworząc karykatury uczestników pojedynku „kogutów”;

Józefa Mehoffera przedstawionego tu z kartonem witrażowym na plecach, od-

wróconego od atakującego go parasolem Wyczółkowskiego [5].

A. Gross

Nr 4 209

W 1914 r. Leon Chwistek, uczony, wybitny matematyk i artysta malarz,

pojedynkował się na szable z Władysławem Dunin-Borkowskim, który dopu-

ścił się obrazy jego ukochanej i przyszłej żony, Olgi Steinhaus. Po tym, około

1920 r., Chwistek namalował obraz zatytułowany „Szermierka”, który obecnie

znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie [8].

W wyniku ran odniesionych w honorowych potyczkach zakończyli swe życie

m.in. tak wybitni twórcy, jak Aleksander Puszkin i Michaił Lermontow.

Jeszcze za II Rzeczpospolitej pojedynki nie były w Polsce zjawiskiem rzad-

kim. Zwyczaj ten był przede wszystkim powszechnie przyjęty w korpusie oficer-

skim, gdzie w rozstrzyganiu sporów honorowych panował w zasadzie przymus

pojedynku, bowiem odrzucenie wyzwania narażało taką osobę na uznanie za

niehonorową i w konsekwencji prowadziło do wydalenia jej z wojska. Liczbę

pojedynków w wojsku oceniano wówczas na około 400 rocznie. Drugim śro-

dowiskiem, gdzie zwyczaj pojedynkowania przetrwał długo, były w tym okre-

sie korporacje akademickie, stowarzyszone w Związku Polskich Korporacyj

Akademickich. Ich członkowie, w samej tylko w Warszawie, stoczyli w latach

1921-1925, około 50 pojedynków [13].

Ostatni pojedynek honorowy miał ponoć miejsce we Francji, dopiero

w 1967 r., ale dwa tego typu zdarzenia odnotowano jeszcze po drugiej wojnie

światowej również w Polsce. Jednym z nich było starcie pomiędzy Stanisła-

wem Catem Mackiewiczem i Melchiorem Wańkowiczem, które miało miejsce

na początku lat sześćdziesiątych [7, 14].

W archiwach krakowskiej Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersy-

tetu Jagiellońskiego, zawierających zbiór protokołów sekcyjnych wykonanych

w okresie ostatnich ponad 130 lat, odnajdujemy jeden przypadek pośmiert-

nego badania zwłok mężczyzny zmarłego po obrażeniach odniesionych

w pojedynku honorowym.

Pierwszy o tym zdarzeniu poinformował krakowski „Czas”, w wydaniu po-

rannym z 6 lutego 1903 r. (nr 29);

„Śmiertelny pojedynek; wczoraj rano odbył się w ujeżdżalni wojskowej przy

ul. Lubicz pojedynek na pistolety, między jednym z oficerów garnizonu tutej-

szego i koncypientem adwokackim z prowincyi. Przy trzeciej wymianie strza-

łów oficer ugodził przeciwnika kulą w nogę. Raniony zmarł po kilku godzinach

wskutek zakażenia krwi. Powodem pojedynku była sprzeczka, w której zabity

uderzył oficera dwukrotnie w twarz” [2].

Tego samego dnia, w wydaniu wieczornym, „Czas” donosił;

„O śmiertelnym pojedynku, który odbył się wczoraj w Krakowie mamy do

zanotowania następujące szczegóły: Przed kilku dniami, w jednej z kawiarni

w Tarnowie zaszła sprzeczka między koncypientem adwokackim Taniewskim

z Krakowa, a p. Kirchertem, porucznikiem 56 pułku piechoty, przyczem Ta-

niewski czynnie znieważył oficera. Wskutek zniewagi oficer wyzwał Taniew-

ŚMIERĆ W POJEDYNKU

210 Nr 4

skiego na pojedynek na pistolety. Warunki ułożno b.ostre, z trzykrotną wymia-

ną strzałów. Pojedynek odbył się wczoraj w ujeżdżalni przy ul.Lubicz. Taniew-

ski otrzymał postrzał w nogę. Umarł w parę godzin poźniej, po operacji wydo-

bycia kuli. Śmierć nastąpiła według wyjaśnień lekarzy, z powodu zgruchota-

nia kości i dostania się szpiku do krwi, a następnie do naczyń płucnych. Szpik

zatkał naczynia i skutek tego nastąpiła śmierć z uduszenia się, czyli tzw. em-

bolii tłuszczowej. Śmierć młodego człowieka jest przedmiotem rozmów w całym

mieście, a ogólnie panuje współczucie dla nieszczęśliwego ojca, p. Aleksan-

dra Taniewskiego, b. pułkownika rosyjskiego, który opuścił szeregi rosyjskie

i był dowódcą w powstaniu 1863 r., następnie zaś osiadł w Krakowie. Pewien

czas pracował w magistracie, a obecnie jest zaprzysięgłym tłumaczem sądo-

wym dla języków rosyjskiego i francuskiego. Wczorajszy pojedynek jest no-

wym przyczynkiem dla kwestyi pojedynków, nowem upomnieniem dla ich

energicznego zwalczania” [2] (ryc. 2).

Ryc. 2. W tym budynku, mieszczącym w roku 1903 c.k wojskową ujeżdżalnię

koni, odbył się pojedynek Taniewskiego z Kirchertem. Obecnie jest on siedzibą

Krakowskiej Operetki.

Kończąc temat tego zdarzenia, w wydaniu porannym w dniu 7 lutego 1903 r.

(nr. 30), „Czas” dodatkowo podawał;

„O śmiertelnym pojedynku śp. Alfreda Taniewskiego z porucznikiem Fran-

ciszkiem Kirchertem dowiadujemy się jeszcze o następujących szczegółach:

Rannego przywieziono wozem wojskowym o godz.10 rano do kliniki chirur-

A. Gross

Nr 4 211

gicznej prof. Dra Kadera, śp.Taniewski miał przebite na wylot lewe udo kulą

pistoletową dużego kalibru. Wkrótce potem, przed rozpoczęciem operacyi,

zaczęła się gwałtowna agonia wskutek zatkania naczyń tłuszczem szpikowym

strzaskanych kości, wsiąkłym w krew. Śmierć nastąpiła o godzinie 11 przed

południem. Po śmierci znaleziono na palcach lewej ręki śp. Alfreda Taniew-

skiego ranę zaszytą, mogącą pochodzić z przed 3-4 dni. Miała ona powstać

od cięcia szabli porucznika Kircherta, podczas sprzeczki w Tarnowie. Śp. Al-

fred Taniewski po ukończeniu Uniwersytetu pracował w sądzie, a następnie

w Tarnowie, jako koncypient adwokacki” [3].

Zwłoki zmarłego w klinice chirurgicznej Alfreda Taniewskiego poddano

sądowo-lekarskiej sekcji w Zakładzie Medycyny Sądowej Uniwersytetu Ja-

giellońskiego (protokół nr 7, z dnia 7 lutego 1903 r.). Z obrażeń opisano ranę

postrzałową przeszywającą na wylot lewe udo, z wieloodłamowym złamaniem

kości udowej na przebiegu jej kanału oraz zaopatrzoną chirurgicznie pięcio-

centymetrową ranę ciętą na brzegu dolnego odcinka lewego przedramienia.

Ponadto, z odchyleń od stanu prawidłowego, w protokole sekcji odnotowa-

no: „powiększenie serca w wymiarze poprzecznym (15 cm), zastąpienie znacz-

nej części mięśnia komory prawej serca przez tkankę tłuszczową i dwa gruź-

licze serowate ogniska w płacie górnym płuca prawego”.

Na podstawie powyższych wyników oględzin i sekcji zwłok wydano nastę-

pujące „orzeczenie” sądowo-lekarskie, które przytaczam tu in extenso;

„1. Przyczyną śmierci, która sądząc po obecności wyłącznie tylko płynnej

krwi, musiała być nagłą, stało się porażenie serca, chorobowo zmienionego,

a mianowicie dotkniętego rozstrzenią i znacznego stopnia stłuszczeniem.

2. Porażenie to serca było najprawdopodobniej następstwem wrażenia sil-

nego, doznanego przez postrzał zadany w udo lewe i przez mający być doko-

nanym zabieg operacyjny. Nie stoi ono w żadnym związku przyczynowym

z rozpoczętą narkozą chloroformową, albowiem użyta ilość chloroformu, była

bardzo nieznaczną, skoro chloroformu nigdzie nie dało się przy sekcyi wy-

czuć, a nadto denat żył jeszcze, wedle doniesienia oddechając mimo prze-

rwania narkozy chloroformowej.

3. Narkoza chloroformowa była w danym przypadku bezwzględnie wska-

zana ile, że ustalenie złamanego uda lewego sprawiało przy najlżejszym ru-

chu denatowi nadzwyczaj silne boleści.

4. Rana na udzie lewym przedstawia ranę postrzałową, zadaną możliwie

z pistoletu o nader wielkim kalibrze, a stanowiła przez wzgląd na strzaskaną

kość udową ciężkie uszkodzenie ciała, pociągające za sobą naruszenie zdro-

wia znacznie powyżej dni 30 a w dalszym ciągu leczenia niebezpieczne dla

życia i powodując z prosta znacznego stopnia skrócenie kończyny trwałe

i w oczy wpadające kalectwo.

ŚMIERĆ W POJEDYNKU

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: