16_3_skarby.pdf

Archeologia • Bibliofilia • Etnografia • Historia • Tradycja • Zabytki ISSN 1898-6579

Projekt „Śladami Sacrum na Podkarpaciu” dofinansowany ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego

Na tropach historii

Niebieska lampa ojca jezuity

tekst i fot. Dorota Zańko

Pierwsze nabożeństwa majowe zaczęto odprawiać w Pol‑

sce w połowie XIX wieku w Płocku, Toruniu, Nowym Sączu

i Krakowie, a od 1852 r. uroczyście w kościele Świętego Krzy‑

ża w Warszawie. Po 30 latach stało się ono

znane na ziemiach polskich pod trzema

zaborami.

Centralną częścią nabożeństwa ma‑

jowego jest, powstała w XII wieku praw‑

dopodobnie we Francji, a zatwierdzona

oficjalnie przez papieża Sykstusa V, Lita‑

nia Loretańska, jeden z hymnów na cześć

Maryi. Nazwę „loretańska” otrzymała od

miejscowości Loretto we Włoszech, gdzie

była szczególnie propagowana i odmawia‑

na. W litanii wymieniane są kolejne tytuły

Maryi: jest ich w sumie 49, a w Polsce 50.

W październiku 1923 r. dołączono wezwa‑

nie „Królowo Polskiej Korony”, przekształ‑

cone po II wojnie światowej na „Królowo

Polski”.

Trudno sobie wyobrazić nabożeństwo majowe bez pieśni

maryjnych. Ta najpopularniejsza, najczęściej śpiewana i chy‑

ba najbardziej kojarzącą się właśnie z miesiącem maryjnym to

Chwalcie łąki umajone. Niewiele osób wie,

że została ona napisana na Podkarpaciu,

w klasztorze w Starej Wsi koło Brzozowa. Jej

autorem jest ojciec Karol Antoniewicz Ser‑

ca Jezusowego – jezuita, poeta, twórca naj‑

piękniejszych polskich pieśni maryjnych.

– Chwalcie łąki umajone powstały w okre‑

sie, kiedy ojciec Antoniewicz przebywał

w tutejszym Kolegium Jezuitów, czyli w la‑

tach 1839–1842 – mówi Adrian Helik, bi‑

bliotekarz i kustosz muzeum.

Pamiątką pobytu ojca Antoniewicza w kla‑

sztorze jest niebieska lampka oliwna, przy

której czytał i pisał, przechowywana obec‑

nie w jednej z gablot Muzeum Towarzystwa

Jezusowego Prowincji Polski Południowej

w Starej Wsi koło Brzozowa.

Największe wesele I-szej Rzeczypospolitej

tekst Jacek Stachiewicz

Roku Pańskiego 1681 od‑

było się w Łańcucie jedno

z najwspanialszych i naj‑

większych przyjęć wesel‑

nych dawnej Polski. Na ślub

i wesele Krystyny Lubo‑

mirskiej ze Szczęsnym Ka‑

zimierzem Potockim, któ‑

ry połączył dwie wielkie

fortuny ówczesnej Polski,

przybyło z całego kraju,

a także z zagranicy 1500

osób. Wśród gości stawili

się w komplecie przedsta‑

wiciele wszystkich najza‑

możniejszych polskich ro‑

dów. Dla ich ugoszczenia

ubito 60 wołów, 300 cieląt,

500 baranów i jagniąt, 150

wieprzy, 3000 kapłonów

(wykastrowane i specjalnie

utuczone młode koguty),

11 tysięcy kurcząt, 500 gę‑

si i 500 kaczek, 10 korców

raków, mnóstwo ryb i 270

beczek węgierskiego wina.

Kronikarze nie zapisali, ile

wypito piwa i gorzałki.

Winnice Baligrodu

tekst Jacek Stachiewicz

Dzisiejszy Baligród, mimo że to wiek już XXI, nijak się ma

do czasów swej świetności, które przypadły na stulecia XVI

i XVII. Baligród pierwotnie nazywany był Balówgrodem, jako

że był on we władaniu rodu Balów herbu Gozdawa. Mikołaj

Bal wzniósł tam na początku XVI wieku drewniany zamek,

a gdy w Hoczwi unicestwiona została przez pożar ich rodo‑

wa siedziba, Piotr Bal wybudował już w Baligrodzie niewiel‑

ki, acz mocno obronny murowany zamek, którego właściciel

i podlegli mu zbrojni, mieli powstrzymywać bandy łupieżców

z Węgier. Od momentu, gdy Baligród stał się rodową siedzibą

Balów, nastąpił jego błyskawiczny rozwój, a miasteczko zaczę‑

ło słynąć z hucznych zjazdów szlachty na zamku i z... winnic.

Wielce obiecujący rozwój miasteczka został przerwany

w 1704 roku najazdem szwedzkim. Swoim zwyczajem zim‑

nokrwiści najeźdźcy z Północy najpierw splądrowali Bali‑

gród, a potem spalili. Miasteczko już nigdy nie podniosło się

z tych zniszczeń.

Kolejny to dowód na to, że upadek Rzeczypospolitej za‑

czął się od zrujnowania i zniszczenia kraju, nade wszystko

jego gospodarki, przez Szwedów. Splądrowany, zniszczony

i podpalony został oczywiście także baligrodzki zamek, któ‑

rego właściciele przezornie uciekli na Węgry. Gdy wrócili

i ocenili skalę zniszczeń, doszli do wniosku, że nie ma cze‑

go odbudowywać. Po latach w miejscu zamku postawiono

dwór, doszczętnie zniszczony podczas II wojny światowej.

Czy któryś ze współczesnych mieszkańców Baligrodu

powróci do tradycji sprzed czterech wieków i zacznie tam

uprawiać winorośl? Skoro przodkowie z tego słynęli...

Od redakcji

W numerze m.in.:

Drodzy Czytelnicy

Na tropach historii

Niebieska lampa ojca jezuity

Dorota Zańko

To kolejne „Skarby” powstałe dzięki dotacji

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pod-

karpackiego do projektu „Śladami Sacrum na

Podkarpaciu”. Zgodnie więc z tematem zapra-

szamy, tak jak w poprzednim numerze, na spacer

po unikalnych cerkwiach, kościołach, dawnych

klasztorach i na muzealne ekspozycje prezentu-

jące sakralne zabytki.

Zaczynamy od tekstu Jacka Stachiewicza, który jest jego osobistą impre-

sją o odbiorze sztuki cerkiewnej i jej relacji ze światem zewnętrznym. Niepo-

strzeżenie materiał ten staje się początkiem dyskusji na temat istnienia lub

nie ikon… ukraińskich. Autor wyraża wątpliwości, czy terminem tym moż-

na określać obiekty powstałe w rejonie Karpat w czasach średniowiecza czy

w okresie nowożytnym, skoro o ukraińskiej świadomości narodowej można

mówić dopiero od II połowy XIX wieku. Odpowiada mu wywołany Jaro-

sław Giemza, znany specjalista od sztuki cerkiewnej. Ten dwugłos: amato-

ra i historyka sztuki nie znajduje satysfakcjonującej dla obydwu stron de-

finicji, ale czytelnika wprowadza w ciekawy i trudny temat genezy sztuki,

a szczególnie pisania ikon na obszarze Karpat.

Kolejny etap wędrówki, to opowieść o jednym z najcenniejszych zabyt-

ków regionu – cerkwi na górze Dębnik koło Ulucza. Wznosząca się tam

świątynia jest jedynym, zachowanym do dzisiaj, elementem dawnego

obronnego założenia klasztornego Bazylianów. Stąd już niedaleko do Prze-

myśla, a w nim niecodzienne odkrycie w gmachu Starostwa Powiatowego,

który zajmuje budynek dawnego klasztoru Dominikanów. Praktycznie co

kilka lat odsłaniane są tam unikatowe, barokowe polichromie. W tekście

Zdzisława Szeligi, zilustrowanym przez zdjęcia Waldemara Sosnowskie-

go, pokazujemy stare i nowe odkrycia konserwatorskie.

Kontynuujemy „Fotowyprawy” Jerzego Wygody po podkarpackich kir-

kutach. Zdjęcia oddają ich tragiczny stan zachowania, który nie zawsze

można tłumaczyć religijnymi nakazami judaizmu. A na koniec opowieść

Izabeli Fac o drewnianym kościele w Osieku Jasielskim, który – jak mało

kto wie – należy do najstarszych gotyckich świątyń w Polsce.

Krzysztof Zieliński

Największe wesele

I-szej Rzeczypospolitej

Jacek Stachiewicz

Winnice Baligrodu

Jacek Stachiewicz

List do...

Mandylion

Jacek Stachiewicz

Replika

Jackowi Stachiewiczowi

Jarosław Giemza

Szlak architektury drewnianej

Na wzgórzu Dębnik...

Krzysztof Zieliński

Konserwatorskie odkrycia

Dominikańskie anioły

Zdzisław Szeliga, fot. Waldemar Sosnowski

Nekropolie

Zapomniany, zarośnięty

Krzysztof Zieliński, fot. Jerzy Wygoda

Nekropolie

Najstarszy na Podkarpaciu

fot. Jerzy Wygoda

Zabytek w krajobrazie

Modrzewiowa świątynia

Izabela Fac

Polecane lektury

Ikony i cerkwie. Tajemnice

łemkowskich świątyń

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 3(16) (05–06 2009, Rzeszów)

ISSN 1898-6579

Tołhaje czyli zbóje w Bieszczadach

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35‑074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/319

tel./fax: 017 852 85 26

e‑mail: krzysiek@procarpathia.pl

www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpracują: I. Fac, J. Stachiewicz, W. Sosnowski,

Z. Szeliga, J. Wygoda, D. Zańko

Opracowanie graficzne, łamanie:

KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów, 21.09.2009

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych

i zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych

tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych

materiałów wymaga zgody Wydawcy.

Dzikie Bieszczady. Przewodnik

Lubla. Informator

historyczno-turystyczny

Projekt „Śladami Sacrum na Podkarpaciu”

dofinansowany ze środków Urzędu Marszałkowskiego

Województwa Podkarpackiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

Na okładce: figura św. Jana Nepomucena

z kapliczki w MBL w Sanoku

fot. Waldemar Sosnowski

Mandylion

List do...

tekst Jacek Stachiewicz

Ociągałem się z tym

wyjazdem leniwie, bo

choć trasa jego niedługa,

to jednak była to dla

mnie podróż w czasie.

A do takiej trzeba się

przygotować, nade

wszystko mentalnie.

Wziąłem ze sobą

wszystkie te lektury

obowiązkowe, w które

mnie zapobiegliwie

wyposażyłeś, a które

wcześniej oczywiście

przestudiowałem,

także lektury

nadobowiązkowe,

jakimi zazwyczaj

się przy takich

okazjach obciążam.

czałem, iż tak ogromne skarby są

tuż obok nas. Mamy je pod bokiem,

na wyciągnięcie ręki. Skarby, których nie

ma nikt inny na świecie i mieć nie będzie.

Są monotematyczne, bo tyczą relacji mię‑

dzy Bogiem a człowiekiem, tej odwiecznej

tęsknoty i wiary istoty ludzkiej, że nie jest

w swym ziemskim losie osamotniona, że za‑

wsze i wszędzie jest Ktoś, kto słucha próśb,

spełnia je, opiekuje się, pociesza, napełnia

człowieka poczuciem bezpieczeństwa, na‑

daje sens codziennej krzątaninie, mimo, że

życie musi się kiedyś skończyć. Ikony są wy‑

obrażonym przez człowieka wizerunkiem

Boga, zebrane w ikonostasie są opowieścią

o wierze, o religii, o świętych, także o tych,

których poddawano niewyobrażalnym mę‑

kom, by zaprzeczyli swej wierze, a oni

w niej trwali.

To, że mamy dziś na Podkarpaciu jedyne

w swoim rodzaju skarby w postaci ogrom‑

nych zbiorów ikony karpackiej, zawdzię‑

czać możemy mądrości króla Kazimierza

Wielkiego, którego mistrz Paweł Jasienica

uznał na największego i najmądrzejszego

władcę, jakiego miała Polska. Gdy bowiem

król Kazimierz przyłączył do Korony w roku

1340 Ruś Czerwoną (panoszyli się wówczas

na niej Litwini, a ruscy bojarzy spiskowali

w aliansie z Tatarami), która obejmowa‑

ła ziemie: lwowską, przemyską, sanocką

i halicką, nie posłużył się ni ogniem, ni mie‑

czem, by zamieszkujących je wyznawców

prawosławia nawracać na rzymski katoli‑

cyzm, a wręcz przeciwnie.

Na dużych swych obszarach górskie te‑

reny Rusi Czerwonej były ziemiami bezlud‑

nymi, a mądry król wiedział, że aby państwo

jego bezpieczne było od strony wschodniej

i południowo‑wschodniej, musi być za‑

mieszkane przez ludność mu przychylną.

Zaczął więc te puste obszary górskie zasie‑

dlać ludnością wyznania prawosławnego,

wywodzącą się z terenów obecnej Rumu‑

nii, Wołoszczyzny oraz Mołdawii. I aby tę

ludność sobie zjednać, ustanowił przywilej

lokacyjny na prawie wołoskim, który gwa‑

rantował osadnikom pozostawanie w do‑

tychczasowej wierze, poprzez sprawowanie

obrządków religijnych w cerkwi. A Bogiem

w cerkwi była i jest ikona. Ona Go przed-

stawia, za jej pośrednictwem nawiązuje się

kontakt z Bogiem i rozmawia z nim.

Tych ostatnich kilka zdań zapożyczyłem

od mistrza Jasienicy, który w Polsce Piastów

pisze z zachwytem (i słusznie) o mądrości

Kazimierza Wielkiego i przezorności także,

wszak gdyby władca postawił na siłowe wy‑

plenianie prawosławia na rzecz rzymskiego

katolicyzmu, zapewne stanęłaby w ogniu

cała Ruś Czerwona, której zachodnia grani‑

ca była oddalona od stołecznego Krakowa

ledwie o jakieś 130 kilometrów. W akapi‑

cie powyższym ściągnąłem też kilka myśli

(a i zdań również) od pana Andrzeja Szczep‑

kowskiego, autora znakomitego informa‑

cyjnie tekstu o ikonie karpackiej, zawartego

lat temu pięć w przewodniku po wystawie

tychże w sanockim skansenie. Wypada więc

jego myśl rozwinąć, a pisze on tak: Pojawie-

nie się ikon na terenie Karpat można (...) wią-

zać z osadnictwem wołoskim. Argumentem

przemawiającym za takim spojrzeniem na

pochodzenie ikon w Polsce jest fakt, że tereny

skolonizowane przez Wołochów pokrywają

się ściśle z zasięgiem występowania ikon,

które po północnej stronie Karpat pojawiają

się dopiero w I połowie XV wieku, w okresie

szczególnego nasilenia ruchu osiedleńczego.

Należy pamiętać, że Wołoszczyzna i Mołda-

wia były głównymi spadkobiercami sztuki

bizantyjskiej po upadku Konstantynopola

w 1453 roku, a teren Rumunii jedynym, na

którym mogła się swobodnie rozwijać. Tu

bowiem uchodzący z krajów zajętych przez

Turków artyści greccy, bułgarscy, serbscy

znajdowali schronienie i zatrudnienie.

Po przeczytaniu tych kilku zdań autor‑

stwa pana Szczepkowskiego, możemy spe‑

kulować, że być może wraz z Wołocha‑

mi wybrali się na emigrację do zimnego

kraju północnej strony Karpat jacyś biegli

w sztuce pisania ikon Grecy, Bułgarzy, a może

i Serbowie nawet, i że któraś z zachowanych

u nas karpackich ikon z XV wieku, a i póź‑

niejsza, może być autorstwa któregoś z nich.

Ale tego nie dowiemy się nigdy, bo dzieł

swoich nie sygnowali. Wołosi więc przy‑

nieśli ze sobą na teren dzisiejszego Podkar‑

pacia atrybuty swej wiary i zapewne także

artystów biegłych w sztuce, zanim owi arty‑

P rzyznam szczerze, że nie przypusz‑

List do...

ści zaczęli się rodzić już na nowym miejscu.

A artyści, którzy przybyli, pisali ikony we‑

dle ściśle określonych kanonów obowią‑

zujących w Kościele wschodnim. Stąd wi‑

zerunek Chrystusa jest w nich inny niż na

obrazach z kościołów rzymsko‑katolickich.

Z czasem jednak pisarze ikon zaczęli ulegać

wpływom sztuki i manierom miejsca poby‑

tu i z upływem czasu ikony traciły, aż zatra‑

ciły wschodni stygmat swego pochodzenia.

Andrzej Szczepkowski pisze: ...ikona (...)

obok wartości artystycznych posiada głębokie

wartości duchowe. W przeszłości była przed-

miotem kultu przeznaczonym do kontem-

placji religijnej, stanowiła element liturgii

Kościoła wschodniego i, zgodnie z jego nauką,

pośredniczyła między Bogiem a ludźmi.

Spróbowałem sobie to pośrednictwo

wyobrazić, jak ono wyglądało i czym było

dla człowieka z gór, z tych naszych północ‑

nych Karpat. Czy ten Bóg zapisany w iko‑

nie był dla pasterza ze skąpanych w deszczu

i spowitych chmurami gór groźnym Jahwe,

trwożył, czy dawał oddech? Zaszczepiał

optymizm, odbudowywał wiarę i uzbrajał

w moc zmagania się z jesienną szarugą, sku‑

wającym wszystko na kość mrozem i letnim

skwarem bliższego niż na nizinach słońca?

Aby to pojąć trzeba było pójść w te góry, być

w nich chwilę w oderwaniu od naszej ha‑

łaśliwej cywilizacji, zapomnieć o niej. Więc

poszedłem.

Specjalnie wybrałem dni słotne i zimne,

szare, takie, które wtrącają człowieka w stan

beznadziei i trwogi, którą ta beznadzieja

wywołuje. Trwałem tam kilka dni i potem

znajomy szybko przewiózł mnie do Sanoka

przed zrekonstruowany, niestety, nie w ca‑

łości, pochodzący z XV wieku ikonostas.

Świat szary przestał istnieć. Złoto i czer‑

wień oślepiły wypełnione wcześniej szaro‑

ścią oczy. Dominowały, przysłaniały sto‑

nowaną feerię barw innych. Ten pasterz

z gór, który szedł do cerkwi w swej szarej

baranicy, ześlizgiwał po zlanych deszczem,

rozmiękłych zboczach, strumienie i rzecz‑

ki pokonywał w najpłytszych, dobrze sobie

znanych miejscach, musiał znać kod iko‑

nowych kolorów. Zapewne przekazywali

go sobie nabożnie z ojca na syna, z matki

na córkę. Gdy w tego pasterza z chłosta‑

nych wiatrem i deszczem gór uderzały złoto

i czerwień, że aż musiał mrużyć oczy, on

wiedział, że złoto jest kolorem światło‑

ści Bożej chwały, że symbolizuje świętość.

Więc zapewne klękał w pokorze wobec na‑

wały tego złota – świętości. I to złoto na‑

pierało nań z każdej ikony. Kolor czerwony,

który tylko nieco mniejszą ilością niż złoty

malował się przed jego oczami, to symbol

ludzkiej natury, krwi, życia, ale także kró‑

lewskości. Powinien, ale nie zawsze tak jest,

występować z kolorem błękitnym – kolo‑

rem nieba, a niebo, to przecież objawienie.

Zrekonstruowana przegroda

ikonostasowa, fragment

ekspozycji Muzeum

Budownictwa Ludowego

w Sanoku

Łańcut

RZESZÓW

Sanok

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: