Rozdział 1
Pojęcie, przedmiot i proces diagnozowania.
Diagnozowanie:
- to czynność poznawcza obejmująca integrowanie informacji, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów, wykorzystani wiedzy i doświadczenia, wnioskowanie i uzasadnianie
- to sytuacja społeczna (i tutaj wchodzi w grę kwestia zniekształceń obrazu osób badanych)
- to sytuacja komunikacyjna (główna aktywność to komunikowanie werbalne i pozawerbalne)
- to złożony proces rozwiązywania problemów i przetwarzania danych
- to działanie przygotowawcze i staje się podstawą interwencji (komplementarność diagnozy i terapii)
Komunikowanie wyników działań diagnostycznych:
- często przybiera formę pisemnego raportu
- pełni funkcje: wyjaśniającą, legitymizującą, perswazyjną lub rozwijającą
Cel diagnozowania:
- określenie aktualnego poziomu funkcjonowania jednostki i natury jej problemu
- wskazanie przyczyn problemu i konsekwencji
- weryfikowanie hipotez odnośnie istoty problemu i jego uwarunkowań
- prognozowanie zachowania
- tworzenie planu interwencji
- monitorowanie postępów interwencji i ocena jej efektów
Istotą procesu diagnozowania jest określenie problemu osoby badanej.
Proces ten ma charakter iteracyjny, hipotezy diagnostyczne weryfikuje się w nim cyklicznie, w pętlach „optymalizującego sprzężenia zwrotnego”.
Dwa znaczenia pojęcia diagnozy:
- proces określania stanu (aktualnego; przyszłego – prognoza; przeszłego - retrognoza)
- efekt tego procesu
DEFINICJA:
Diagnoza to rozpoznanie istoty i uwarunkowań złożonego stanu rzeczy na podstawie obserwacji jego cech (objawów) oraz znajomości ogólnych prawidłowości panujących w danej dziedzinie.
Wiedza potrzebna do wyjaśniania uzyskiwana jest w sposób pośredni – znamy objawy, a poszukujemy przyczyn, źródeł, okoliczności i uwarunkowań analizowanego zjawiska.
Podstawowe kroki procesu diagnozowania:
- rozpoznanie problemu
- identyfikacja przyczyn
- planowanie interwencji
- implementacja planu interwencji
Funkcje:
- deskryptywno-ewaluatywna (Jak jest?)
- eksplanacyjna (Dlaczego tak jest?)
- predykcyjna (Dlaczego będzie tak a nie inaczej?)
- korekcyjna (Co zrobić by uzyskać pożądany stan?) – ta funkcja podkreśla celowy charakter diagnozy
Diagnoza obejmuje także kontekst, jest holistyczna i dynamiczna, poszukuje całości i analizuje proces(y).
Trzy obszary problemowe diagnozowania:
- identyfikacji albo badania (co rzeczywiście jest?)
- decyzji (co i jak ma być zrobione?)
- działania (przybliżanie o. pierwszego do drugiego)
Diagnozowanie jest I etapem określania pożądanego przyszłego stanu rzeczywistości, pozwalającym określić w jakim stopniu aktualny stan się od niego odchyla. Jest to proces AKTYWNEGO poszukiwania i przetwarzania danych potrzebnych do podjęcia decyzji o działaniach, które zmienia aktualny stan. Jest inicjowany przez dyskomfort jednostki albo dyskomfort jej społecznego otoczenia.
Diagnozowanie jest też modelowaniem – modelowaniem osobowości osoby badanej i jej środowiska w umyśle diagnosty.
Rodzaje diagnoz:
A. Frączek:
- formalna – ma charakter konkretny i dotyczy opisu zachowania się osoby badanej podczas diagnozowania
- interpretacyjna – określa znaczenie otrzymanego zestawu danych (faktów) z pkt. widzenia np. problemu z jakim przyszedł klient, częstsza w praktyce
S. Ziemski i aspekty diagnozy (tzw. diagnozy cząstkowe):
- klasyfikacyjna (typologiczna; co to jest?)
- genetyczna (skąd się to wzięło?)
- funkcjonalna (celu; po co to jest?)
- fazy rozwoju (na jakim etapie to jest?)
- prognostyczna (jak będzie?)
- różnicowa (nozologiczna) – pozwala odróżniać osoby z zaburzeniami od osób zdrowych oraz rozróżniać osoby chore ze względu na rodzaj zaburzenia
Negatywne skutki diagnozy nozologicznej:
- reifikacja obiektu
- dostrzeganie choroby a nie osoby
- etykietowanie
- pozorne wyjaśnienie, samospełniające się proroctwo
- zachowanie diagnosty i osoby badanej może stać się zgodne z zasadą Rumpelstilzchena (sic!) a jest to zjawisko magicznej wiary w wartość słowa użytego w sformułowaniu diagnozy klasyfikacyjnej
- przeniesienie odpowiedzialności na formułującego diagnozę i poczucie zwolnienia ze współpracy ze strony osoby badanej
- klasyfikacyjna - polega na poszukiwaniu wzorca wiążącego obserwowane objawy
- genetyczna (kauzalna) – koncentruje się na pochodzeniu aktualnego stanu a diagnozowanie jest wykrywaniem i identyfikowaniem łańcuchów specyficznych czynników przyczynowych ulokowanych w przeszłości
- prognostyczna – jest jej swoistym przeciwieństwem; poszukuje tych stanów w przyszłości które daje się wprost wyprowadzić ze stanu aktualnego (takie przewidywanie może zakładać albo zmianę albo brak zmiany działania czynników kontekstowych [-> ekstrapolacja – tendencje które miały miejsce w przeszłości będą występowały także w przyszłości])
- funkcjonalna – poszukujemy sensu wyodrębnionych elementów ze względu na całość z jakiej pochodzą i funkcje jakie w niej pełnią, oraz jej zmian pod wpływem działania całości
- rozwojowa (fazy; rozwoju) – koncentruje się na poszukiwaniu odchyleń od obrazu typowego dla danej fazy rozwoju albo na identyfikowaniu fazy, w jakiej jednostka się znajduje; jej celem powinny być nie tylko deficyty rozwojowe, ale także obszary rozwoju, w których jednostka jest zaawansowana i właściwości psychiczne oraz elementy środowiska mające pozytywne znaczenie dla jednostki (d. pozytywna)
Model CPSS (Contex, Phase, Stage and Style) – stawia pytanie także o kulturowe, społeczne, towarzyskie i rodzinne konteksty, w których funkcjonuje jednostka, bo SA one jednym ze źródeł znaczeń jakie nadaje ona swoim działaniom w otoczeniu; bierze pod uwagę zaangażowanie, poziom wiedzy, styl funkcjonowania, podkreśla bardziej rolę zapobiegania kryzysom i wspomaganie rozwoju niż usuwanie już istniejącej dysfunkcji
- interakcyjna (psychospołeczna) – to proces uzgadniania zarówno definicji problemu pacjenta jak i sposobów jego rozwiązywania miedzy psychologiem a osobą badaną lub jej najbliższym otoczeniem; stawia na współdziałanie w procesie zmian dzięki udziałowi pacjenta w diagnozie
- protodiagnoza – rozpoznanie problemu jednostki przez jej najbliższe otoczenie i podjęcie działań zmierzających do tego by jednostka zgłosiła się po profesjonalną pomoc; diagnoza społeczna; wstępna; efekt działania mechanizmu kontroli społecznej
Thorne – podział ze względu na metakategorie, do których diagnosta może się odwołać:
- kliniczna diagnoza procesu – opis stopniowego rozwijania się np. choroby; progu dezintegracji; dynamiki patologii, zwraca uwagę na konieczność poszukiwania mechanizmu stabilizującego patologiczne przystosowanie; diagnosta stara się zrozumieć jakie czynniki doprowadziły do szukania profesjonalnej pomocy (= przekroczenia progu dezintegracji) oraz jakie dotychczas klienta od tego powstrzymywały.
- koncepcja psychologii zintegrowanej – podstawowa potrzebą ludzi jest utrzymywanie najwyższego stopnia integracji, podstawy poczucia tożsamości
- diagnozowanie integracji – na podstawie oceny stopnia scalenia i wewnętrznego powiązania życia psychicznego, jego złożoności organizacyjnej
- diagnoza zarządzania życiem- poszukiwanie czegoś na kształt pojęcia sensu życia; struktury zadań indywidualnych, generalnego celu lub wartości do jakiej się jednostka odwołuje
Diagnoza psychologiczna często omawiana jest w opozycji do tzw. medycznego modelu diagnozy – obejmuje on symptomy, dysfunkcje, przewidywany przebieg i prognozę choroby
Testowanie:
- jako jedna z metod zbierania danych w procesie diagnozy
- zorientowane jest na pomiar (diagnozowanie – na problemie)
- to obiektywny i wystandaryzowany pomiar próbki zachowania nastawiony na poszukiwanie indywidualnych różnic między ludźmi
- czasem test może być wykorzystany przez diagnostę do zainicjowania takich zachowań u osoby badanej które mogą dostarczyć potrzebnych info i wtedy to już diagnozowanie a nie testowanie jako takie
Model diagnozowania Paluchowskiego
Etapy procesu diagnozowania:
- etap prediagnostyczny – obejmuje wszystko to co wyprzedza w czasie właściwe diagnozowanie i z czym badany i badający wchodzą w interakcję; kontakt ma charakter niesymetryczny; działania mają charakter planowy; relacja ma charakter formalny; pkt. wyjścia działań jest zasada dobroczynności względem klienta realizowana we wzajemnym zaufaniu, kontrakt psychologiczny
- etap badania diagnostycznego – identyfikacji; interakcji, w której liczy się komunikowanie (osoby badanej) i odbiór oraz decydowanie o użyteczności informacji (przez diagnostę; użyteczność diagnostyczna, warunkowa, informacyjna); analiza problemu, poszukiwanie objawów psychopatologii -> Orientacja patogenetyczna – diagnoza powinna koncentrować się na poszukiwaniu przyczyn zaburzeń (Sęk, 2005), patogenetyczny model zaburzeń:
* czynniki chorobotwórcze
* predyspozycje podmiotowe
* czynniki środowiskowe
* czynniki ryzyka
Orientacja salutogenetyczna (A. Antonovsky) – komplementarna wobec powyższego podejścia, identyfikacja tych cech, które pozwalają utrzymać zdrowie mimo niesprzyjających warunków zewnętrznych; zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi; dynamiczny proces równoważenia wymagań i zasobów w toku konfrontacji ze stresem; zdrowie i choroba jako kontinuum; 3 niezbędne warunki zachowania zdrowia to: poczucie zrozumiałości; sensowności oraz zaradności (sterowalności), które składają się na tzw. poczucie koherencji – ogólne nastawienie orientacyjne człowieka wyrażające stopień pewności, że bodźce napływające ze środowiska mają charakter ustrukturowany i przewidywalny; racjonalnie wytłumaczalny, poczucie ze dysponuje się zasobami by móc sobie radzić z wymaganiami które są uzasadnione i sensowne. Oprócz tego ważny jest też wymiar granic i 4 obszary: życie emocjonalne; kontakty interpersonalne; aktywność życiowa; zadania egzystencjalne.
*diagnosta – osoba wyszkolona w stosowaniu specjalistycznych technik wywoływania i obserwacji zachowań oraz nauczona myśleć o zachowaniach w psychologiczny sposób, realizująca tzw. usługę profesjonalną oraz specyficzną rolę społeczną której treścią jest niesienie pomocy, co badany rozumie i akceptuje kontakt.
Celem diagnosty jest zwięzłe podsumowanie określające istotę problemu odwołujące się do jakiejś teoretycznej perspektywy, na podstawie zebranych danych.
Cattell: dane T (zbierane w kontrolowanych warunkach); dane Q (samoobserwacja); dane T(Q) z kwestionariuszy osobowości, dane L (zdarzenia życiowe).
Podstawowa metodą zbierania danych pozostaje jednak rozmowa psychologiczna, wykorzystująca: aktywne słuchanie, rozumienie kontekstowego i symbolicznego znaczenia słów, jednoczesną obserwację, porównania, intuicję itp. (jest dialogiem, wzajemną wymianą myśli, podczas gdy wywiad jest jednostronnym, monologowym przepytywaniem). W kontaktach diagnostycznych przeplata się zazwyczaj z wywiadem amnestycznym.
3 rodzaje rozmów ze względu na poziom ustrukturowania:
* swobodna – improwizacja, dostosowanie, zindywidualizowanie
* częściowo ustrukturowana (kierowana) – jest wcześniej ustalony obszar poruszanych tematów
* standaryzowana (ustrukturowana) – bardziej ilościowa niż jakościowa metoda, konkretne pytania, często o charakterze zamkniętym
Wywiad narracyjny (Schutz) – odmiana w. swobodnego, polega na opowiadaniu o jakimś okresie życia, posiada co najmniej dwa różne, ale powiązane ze sobą epizody z życia opowiadającego uszeregowane w jakimś porządku.
Na podstawie danych diagnosta: 1. określa hipotezy robocze; 2. wybiera metodę testową (czyli procedurę diagnostyczną) 3. weryfikuje hipotezy i 4. kategoryzuje i formułuje hipotetyczne wyjaśnienia dynamiki analizowanego problemu
Barton – dziewięciowymiarowy model diagnozowania – diagnosta powinien odpowiedzieć sobie na pytania dotyczące: 1. poziomu rozwoju; 2. tego czy ma do czynienia ze stanem czy cecha; 3. z normą czy z ekstremum; 4. na temat obszaru i wyboru dobrego narzędzia; 5. metod; 6. generalnego celu zadania; 7. typu skali pomiarowej; 8. triangulacji źródeł i metod dających różne wyniki; 9. częstotliwości badania
Kryterium wyboru to diagnostyczna użyteczność zachowań osoby badanej.
Ważna jest proporcja podstawowa – czyli częstość występowania danego objawu w całej populacji.
Zjawisko przyrostu trafności predykcji – trafność decyzji podjętej na podstawie jakiegoś testu jest wyznaczana trafnością metody, jeśli zastosujemy po niej jakaś inną to pojawi się pytanie na ile zwiększy ona trafność naszej poprzedniej decyzji – w zależności od celu jaki nam przyświeca ta sama metoda może dawać jednocześnie duże i małe przyrostu trafności. Wszelkie klasyfikacje powinny odznaczać się rzetelnością, rozłącznością i kompletnością.
- etap wyjaśniania – diagnosta dokonuje symbolicznego opisu zachowania testowego, poszukuje związków tych zachowań z zachowaniami poza testowymi i decyduje o planie interwencji
- etap interwencji – zmiana położenia jednostki przez: selekcje, modyfikację, komunikowanie diagnostyczne
5
dareness