JERZY SZANIAWSKI.doc

JERZY SZANIAWSKI

ð          ur. 10.02.1886 r. w Zegrzynku (koło Warszawy); zm. 16.03. 1970 r. w Warszawie,

ð          dramatopisarz, prozaik, nowelista,

ð          pochodził z rodziny inteligenckiej o tradycjach patriotycznych i społecznikowskich, żywych zainteresowaniach literaturą i teatrem

ð          szkołę średnią ukończył w Warszawie, studia wyższe z zakresu literatury, sztuki i rolnictwa odbywał w Szwajcarii

ð          w roku 1912 ogłosił w Kurierze Warszawskim pierwszą nowelę (pisywał pod pseudonimami Jotes, Żak); późniejsze publikował w satyrycznym czasopiśmie warszawskim Sowizdrzał. Jako dramaturg zadebiutował w 1917 roku sztuką Murzyn. Od 1919 współpracował z teatrem Reduta; od 1935 z Polskim Radiem jako autor słuchowisk.

ð          W okresie okupacji, wysiedlony z Zegrzynka, mieszkał w Warszawie. w 1944 przez kilka miesięcy więziony na Pawiaku, po powstaniu warszawskim i przejściowym pobycie w pruszkowskim obozie, przebywał w Krakowie do 1949 r.

ð          Twórczość – nazywano go „ jedynym – wraz z Witkiewiczem – urodzonym dramaturgiem dwudziestolecia” (J. Błoński)

Dramaty sceniczne

·         Murzyn (1917)

·         Papierowy kochanek (1920)

·         Ewa (1921)

·         Lekkoduch (1923)

·         Ptak (1923)

·         Żeglarz (1925)

·         Adwokat i róże (1929)

·         Fortepian (1932)

·         Most (1933)

·         Dwa teatry (1946)

·         Kowal, pieniądze i gwiazdy (1948)

·         Chłopiec latający (1949)

·         Łuczniczka (1959)

·         Dziewięć lat (1960)

Sztuki radiowe

·         Zegarek (1935)

·         W lesie (1937)

·         Służbista (1938)

·         Srebrne lichtarze (1938)

·         Dziewczyna z lasu (1939)

Inne formy i wydawnictwa

·         Miłość i rzeczy poważne (1924) - powieść

·         Łgarze pod Złotą Kotwicą (1928) - zbiór debiutanckich opowiadań publikowanych w prasie od 1912

·         Profesor Tutka (1954)

·         Juliusz Osterwa (1956) - z J. Hennelową

·         W pobliżu teatru (1956) - wspomnienia

·         Dramaty zebrane (1958)

·         Profesor Tutka. Nowe opowiadania (1960)

We wrześniu 1977 spłonął doszczętnie dworek w Zegrzynku, zamieszkiwany przez wdowę. Spłonęła także cała spuścizna po Szaniawskim, w tym liczne niepublikowane utwory. Wspominał, że napisał 77 dramatów, a wydrukowano około 30.

ð          Za twórczość literacka Szaniawski był wielokrotnie odznaczany: w 1930 otrzymał Państwowa Nagrodę Literacką za sztukę Adwokat i róże, w 1933 został wybrany członkiem Polskiej Akademii Literatury, w 1935 został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, w 1946 otrzymał Nagrodę Literacka miasta Krakowa oraz Złoty Krzyż Zasługi za twórczość dramatyczną.

ð          Teatr Szaniawskiego nawiązuje do twórczości: Maeterlincka, Shawa, Ibsena, Pirandella

ð          Niegdyś na określenie tego teatru ukuto deprecjonujący termin szaniawszczyzna, równoznaczny z poetycką nastrojowością i nieokreślonością. Jest to nieporozumienie. Niemniej zaciążyło  na ocenie teatru Szaniawskiego, spowodowało fałszywe interpretacje, w których przeoczono istotną cechę tej twórczości: jej zwięzłość, prostotę, precyzję intelektualną (nie poetyczność symboli)

ð          Uwaga dramaturga skupia się na na badaniu względności sądów, konfrontowaniu różnostronnych opinii i prawdy faktycznej o człowieku. Stąd demaskatorska ironia w ujawnianiu podtekstów zdarzeń, myśli, intencji, stąd walka z pozorami.

ð          Teatr Szaniawskiego jest niewątpliwie teatrem poetyckim – autor zarysowuje tylko, przeważnie wieloznacznie, sytuacje, szkicuje postacie, operując przy tym aluzją, przemilczeniem, niedopowiedzeniem, groteska – ale są to szkice mistrzowskie, oparte na precyzyjnej obserwacji konkretu, na wnikliwej znajomości psychiki ludzkiej. Obok poetyckiej wizji – realizm w odtworzeniu zdarzeń, w rysunku postaci, w ironicznym często do nich dystansie.

ð          W dramatach ukazywał różne warianty problemu wieloznaczności ocen przedstawionych wydarzeń i działań ludzkich, konstrukcją bohaterów zbliżał się do Pirandella, mistrza w oddawaniu nieprzeniknioności człowieka. Zagadnienia socjologiczne i etyczne ograniczył do uproszczeń i stereotypów (np. etyczny aspekty zdobyczy cywilizacji), zajął się natomiast sferą ludzkich pragnień i ideałów decydujących o uroku świata i sensie przemijania, wnioski sugerował w podtekstach i niedopowiedzeniach.

ŻEGLARZ

ð            Komedia w 3 aktach, dramat Szaniawskiego wystawiony w Warszawie 1925 r. razem z dramatami Ptak i Adwokat i róże

ð            Sztuka przedstawia zasady funkcjonowania mitu w społeczeństwie. Rodzinne miasto tytułowego bohatera, kapitana Nuta, tworzy legendę jego heroicznej biografii. Przeciwko tej legendzie występuje młody historyk Jan, który ujawnia autentyczne, choć nie bohaterskie fakty z przeszłości kapitana. Okazuje się, ze Nut żyje w mieście pod przybranym nazwiskiem Pawła Szmidta. Podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Nuta Jan rezygnuje jednak z postawy mitoburcy.

ð            Premiera sztuki wywołała dyskusje (m.in. głosy Boya, Irzykowskiego) dotyczące ostatecznej jej wymowy: obrona prawdy czy poddanie się legendzie – Jan, obrońca prawdy, oddaje jednak hołd pomnikowi. Początkowo zaznaczona jedynie w wypowiedziach niektórych postaci, tęsknota za symboliką świata fantazji w scenie tej uzyskuje wymiar scenicznego gestu. Autor, pokazując fałsz sławy kapitana, równocześnie broni legendy, a tym samym prawa do marzeń, poezji, wzruszenia. Taka konstrukcja sztuki umożliwia jej wieloznaczna interpretację. Naczelny problem znaczenia mitu dla życia społecznego rozważono w związku z układami politycznymi i z kwestiami filozoficzno-moralnymi (m.in. sprawa narodowej tradycji).

ð            Komedię tę można nazwać rozważaniem nad problemem mitu i względnością prawdy. Utrzymując widza w niesłabnącym napięciu, ukazuje Auror narastanie legendy o bohaterskim kapitanie Nucie i jej upadek w konfrontacji z rzeczywistym życiem. A w tym związku obnaża Szaniawski stosunek ludzi do mitu. Tych, którzy wierzą weń prosto i szczerze (Rzeźbiarz, Med), a gdy się wiara ich załamuje, w samym istnieniu legendy znajdują głębsze wartości. Tych, którzy stracili wiarę albo jej wcale nie mieli, bądź obojętna jest im prawda – ale podtrzymują żywot mitu, bo ciągną zeń materialne korzyści (Admirał, Rektor, Przewodniczący). i tych wreszcie, którzy dążąc do poznania bezinteresownej prawdy, przeciwstawiają się mitowi (Jan).

ð            Ujawnienie względności prawdy nie jest jednak ostatecznym akcentem sztuki. Nie jest nim także zdemaskowanie motywów działania postaci. Autor wskazuje – choć nie wprost – na istnienie trwałej wartości: widzi ja w szczerości i bezinteresowności ludzkich przeżyć.

ð            Wg Peipera z niektórych wypowiedzi wyziera piękno i...