u 1945-48 – dialog, w którym rozmijały się głosy literatury i polityki
u spór o realizm:
➢ po stronie zdecydowanych protagonistów: redaktorzy, autorzy „Kuźnicy”
➢ po stronie poszukujących artystycznego uzasadnienia: Wyka, Stefan Kisielewski
u dołączyły następne:
➢ sprawa XX-lecia
➢ dyskusja wokół dzieła J. Conrada
➢ emocjonalne zderzenie opinii o oświęcimskich opowiadaniach T. Borowskiego
u Wyka podjął na łamach „Twórczości” kwestię bilansu literackiego dorobku XX-lecia; wypowiedzieli się liczni pisarze, choć zostało to przerwane przez socrealizm (wątek oceny XX-lecia powróci od 1955, a następnie w latach 60.)
u „spór o Conrada”:
➢ polemiki te były literackim kamuflażem – szło nie o samą twórczość autora, ale o jej przesłanie (powieść ta była ulubioną, pokoleniową lekturą młodych żołnierzy AK. Jej zasadnicze zagadnienie – Conradowskie pojmowanie honoru i wierności przyjętym zobowiązaniom – nie było literacką abstrakcją, lecz kwestią dramatycznych wyborów i dalszych losów)
➢ młody publicysta „Kuźnicy” Jan Kott w głośnym artykule O laickim tragizmie (1945) uczynił z tej etycznej kwestii pretekst do sformułowania tezy o zdradzie przywódców, którzy prostolinijną i ideową młodzież oszukali
➢ tezę tę publicystyka powtarzała coraz częściej (trafiła ona m.in. do Popiołu i diamentu)
➢ interpretacji Kotta sprzeciwiła się Dąbrowska (poważny autorytet)
➢ także i ten spór został szybko ugaszony
u dyskusja, jaka wywiązała się wokół publikowanych (1946-48) przez Borowskiego opowiadań (temat obozów koncentracyjnych)
➢ zarzucano mu cynizm, nihilizm, amoralność, chęć epatowania naturalistyczną interpretacją ludzkich zachowań
➢ autor bronił się, atakując inne książki o tej tematyce (zarzucał innym artystyczny konformizm, prostoduszną moralistykę)
➢ dyskusja nie wokół Borowskiego, ale wokół kwestii oceny przeżyć obozowych, przekraczających granice społecznego doświadczenia. Stała się spektakularnym fragmentem zagadnienia realizmu (ciążący na literaturze obowiązek sporządzania świadectw)
u I lata po wojnie: proces wieloaspektowej rewizji postaw i estetyk (wg Wyki to „rozrachunki inteligenckie”. Interpretował istotę twórczości powojennej jako autoanalizę przeprowadzaną przez PL inteligencję)
u 1946 – ingerencja polityki stopniowo przekształcała „rozrachunki inteligenckie” w porachunki z inteligencją
u VIII 1948 – triumfalne zwycięstwo: w Wrocławiu zwołano Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju (Pablo Picasso; Irena Joliot Curie – córka M. Curie Skłodowskiej, zdobywczyni Nagrody Nobla z dziedziny chemii; awangardowy poeta Paul Eluard, malarz Ferdynand Léger, architekt Le Corbusier, rosyjski pisarz Ilja Erenburg, Francuz Vercors). Wszystkich połączył rytuał antywojennej demonstracji. Einstein nadesłał memoriał, w którym postulował międzynarodową kontrolę nad energią atomową i powszechne rozbrojenie (okrojony przez cenzurę)
u I 1949 – IV Zjazd ZZLP zakomunikowano pisarzom doktrynę realizmu socjalistycznego (pot. socrealizm). Twórczość literacką zobligowano do bezpośredniego odzwierciedlenia rzeczywistości pod 3 warunkami:
1. partyjności – zgodność z oficjalnym stanowiskiem PZPR (powstała w wyniku wchłonięcia PPS przez PPR – XII 1948)
2. ideowości – marksizm-leninizm
3. ludowości – optyka klasowa, dominacja realiów oraz interpretacji bliskich „ludowi pracującemu miast i wsi”; zwrócono się ku wzorom folklorystycznym oraz tematyce wiejskiej w poezji i w prozie, wpisując w nie ideologiczne przesłanie. Upowszechniano literackie przeróbki ludowych baśni/bajek
u od dzieł artystycznych wymagano optymistycznej wymowy, walorów dydaktycznych, typowości. Twórczość respektująca te warunki nie mogła być realistyczna (swoisty nadrealizm, propagandowa utopia)
u pułapka dla pisarzy: jedni za socrealistyczną kulturą; większość nie
u chęć nowej władzy do legitymizowania się intelektualistami (służba dyplomatyczna: Miłosz, Przyboś, Tadeusz Breza, Ksawery Pruszyński, żagaryści: Jerzy Zagórski, Jerzy Putrament)
u IV 1948 – opublikowany w „Twórczości” Traktat moralny nadesłany z Waszyngtonu przez Miłosza:
➢ ostentacyjnie, dosadnie opisywał mechanizm narastającej ideologizacji życia w PL
➢ mówił o społecznych i etycznych konsekwencjach zmian
➢ zapowiedź Zniewolonego umysłu i Zdobycia władzy, decyzji o pozostaniu na Zachodzie (1951)
u z wojennego wygnania nie wrócili też: Lechoń, Wierzyński, Gombrowicz, Herling-Grudziński, Wańkowicz
u inni wracali: K. Pruszyński (1945), Tuwim (1946), Gałczyński (1946), Iłłakowiczówna (1947), Artur Międzyrzecki (1950), Słonimski (1951)
u w II połowie XX w. emigracja stała się istotną częścią literackiego losu – nagły jej początek dał wybuch wojny
u symboliczna data to 1951 – wrócił ostatni z wojennych wygnańców, Słonimski; na status uciekiniera zdecydował się Miłosz
u lata stalinowskie: okres żelaznej kurtyny, dopiero przełom 1956 sprawił, że została ona nieco uniesiona. Na powrót zdecydowali się: Z. Kossak-Szczucka (1957), Michał Choromański (1957), Wańkowicz (1958),Teodor Parnicki (1967)
u wyemigrowali: Hłasko (1958), Wat (1963), Leopold Tyrmand (1964)
u na długotrwałe stypendia zagraniczne wyjechali: Herbert, Mrożek
u emigracja kolejnych:
➢ antysemicki, antyinteligencki kurs w polityce wewnętrznej – cenzuralna konfiskata Dziadów, relegowanie z kilku wyższych uczelni profesorów i studentów Żydów (1968)
➢ wyjechali: Leszek Kołakowski, Arnold Słucki, Grynberg, Jan Kott, Adam Tarn, Wygodzki
➢ 1971 – Włodzimierz Odojewski po uporczywych zmaganiach z cenzurą
➢ głównym miejscem oparcia była paryska „Kultura”. Do jej stałych autorów należeli: Gombrowicz, Miłosz, Wat, Wańkowicz, Wierzyński, Jerzy Stempowski, Bobkowski, Tyrmand, Mrożek. W latach 60. zaczęli publikować tu również ci z kraju: Andrzejewski, Stefan Kisielewski. Giedroyc, Zygmunt i Zofia Hertzowie, Józef Czapski + inni (Herling-Grudziński, Jeleński) – stworzyli wydawnictwo, które stało się zwycięską alternatywą dla literatury krajowej
u ważnymi ośrodkami życia literackiego: Londyn (emigracyjne instytucje polityczne, oświatowe, kulturalne, domy wydawnicze, redakcje czasopism), Monachium (PL rozgłośnia Radia Wolna Europa – źródło informacji, rola mecenatu i inspiracji)
u na obczyźnie tworzyły się grupy pisarzy, którzy przebywali tam od dzieciństwa: grupa poetycka Kontynenty („Nowy Merkuriusz”, „Kontynenty”)
u kolejna fala wyjazdów emigracyjnych: po 1980 – część pokolenia tzw. Nowej Fali (Barańczak, Adam Zagajewski, Jacek Bierezin, Christian Skrzyposzek). Powstały nowe czasopisma: „Puls” w Londynie, „Zeszyty Literackie” w Paryżu, „Archipelag” w Berlinie
u połączenie się literatury krajowej i emigracyjnej dzięki:
1. zmianie ustroju politycznego (1989)
2. otwarciu granic
3. zniesieniu cenzury
u Miłosz, esej Zniewolony umysł:
➢ najważniejsza próba opisania mechanizmu ideologizacji świadomości literackiej
➢ studium powojennej świadomości wschodnio-europejskiej, poddanej działaniu obcych jej reguł politycznej, ekonomicznej organizacji życia
➢ konstrukcyjne elementy: parabola, alegoria
➢ podstawowy aparat pojęciowy: słowa-klucze (tabletki szczęścia z Nienasycenia Witkiewicza oraz pojęcie Ketmanu, sztuki ukrywania prawdziwych poglądów, pochodzące z islamu)
u socrealizm nie trwał długo – zainspirował wiele utworów, ale dziś ma wartość tylko dokumentacyjną
u okres stalinizmu w literaturze PL to lata 1949-55. Początek to zjazd literatów w Szczecinie, koniec to powstanie kabaretów Bim Bom i STS (1954) oraz przekształcenie „Po prostu” w „Tygodnik studentów i młodej inteligencji” (IX 1955); symboliczna klamra to też: publikacja poematu Broniewskiego Słowo o Stalinie (XII 1948) i ogłoszenie Poematu dla dorosłych Ważyka (VIII 1955)
u między tymi granicznymi datami ścierały się 2 tendencje:
1. deklaracje lojalności składane publicznie przez cenionych autorów (broszura Andrzejewskiego Partia i twórczość pisarza – 1952, niektóre wiersze Tuwima, Gałczyńskiego, Iwaszkiewicza); odebranie „Tygodnika Powszechnego” jefo prawowitym wydawcom i uwięzienie kard. Wyszyńskiego (1953); wzniesienie w W-wie Pałacu Kultury i Nauki im. Stalina
2. przebijające się przez cenzurę teksty krytyczne i artystyczne: artykuły ucznia Wyki – Ludwika Flaszena; zaczęto nieśmiało krytykować dydaktyzm i schematyzm powojennej twórczości. Na łamach „Nowej Kultury” (1954) ukazały się rozliczeniowe opowiadania: Brandysa (Hotel Rzymski), Dąbrowskiej (Trzecia jesień), Andrzejewskiego (Złoty lis) – ezopowa krytyka zniewalających mechanizmów. Oskarżycielski ton Poematu dla dorosłych zdumiał czytelników i zaskoczył przywódców partyjnych – autor należał do gorliwych inicjatorów socrealizmu w literaturze
u 1956 przyniósł spektakularną odmianę – znaczne powiększenie swobód twórczych i powrót twórczości do pluralizmu estetycznego i światopoglądowego. Przekształcenia trwały do końca lat 50. – stanowiły część większego procesu politycznego i społecznego (PL Październik, przełom październikowy, odwilż – ostatnia nazwa od tytułu powieści Erenburga, PL przekład: Brzechwa, 1955)
u ucieczka Ważyka (głównego i najgroźniejszego „terroretyka” socrealizmu) – zaczęły pojawiać się rozrachunkowe wiersze, opowiadaniach
u 12 III 1956, Moskwa – zmarł nagle Bierut
u IV – wyszedł z więzienia Gomułka
u VI – strajki w Poznaniu przeszły w manifestacje, przeciw którym władze użyły milicji i wojska (zginęło ponad 100 osób, ponad 1000 zostało rannych)
u X – uwolniona prymasa Wyszyńskiego
u XII – wznowiono „Tygodnik Powszechny”
u w PL i tzw. obozie socjalistycznym dokonywały się poważne zmiany polityczne
ODZYSKIWANIE GŁOSU
u 1956 – w dziejach PL kultury przełom tak głęboki, że należy mówić o całkowitej zmianie jej społecznej roli i odzyskaniu wewnętrznej autonomii
u daleko jeszcze było do niezależności, starano się nadal kontrolować kształt i treści PL kultury, ale od upadku doktryny realizmu socjalistycznego rozpoczął się proces powiększania intelektualnej swobody
u kurczył się monopol państwowy, rosła aktywność obywatelska
u powstawały środowiska i grupy intelektualne:
1955, W-wa – Klub Krzywego Koła – dyskusje na zasadnicze tematy polityczne, społeczne, światopoglądowe, artystyczne; T. Kotarbiński, Aleksander Gieysztor, Paweł Jasienica, Edward Lipiński, Leszek Kołakowski, Jan Józef Lipski, Jan Strzelecki, Maria i Stefan Ossowscy. Władze zakazały działalności w 1962
u aktywizacja środowisk = nowe czasopisma:
a) 1956, W-wa: „Dialog” (poświęcony dramaturgii, teatrowi), „Od nowa” (studenckie, kulturalne), „Współczesność” (Grupa Młodych Literatów)
b) 1956: „Nowe Sygnały”, „Poglądy” (Wrocław), „Przemiany” (Kraków)
c) 1957, Kraków: „Czarne na Białym” (pismo studenckie, zmienione w „Zebrę”)
d) 1957, W-wa: „Polityka”
e) 1957: grupa pisarzy (Andrzejewski na czele; Juliusz Żuławski, Hłasko, Jastrun, Ważyk) o3mują zgodę na przygotowanie pisma „Europa” (decyzja cofnięta)
f) to samo z tworzoną przez Przybosia i Sandauera „Rzeczą” oraz „Treścią” (Kraków)
g) 1957, Kraków: reaktywowano „Znak”
h) 1957, Wrocław: „Odra”
i) 1958, W-wa: „Więź” (red. Tadeusz Mazowiecki)
j) 1958, Poznań: „Wyboje”
k) IX 1957: zamknięte „Po prostu”
...
mcfly9