Stanisław Zabierowski Redaktor MAŁGORZATA DĄBROWSKA Opracowanie graficzne ADAM MRÓZ Opracowanie techniczne ZDZISŁAW STEFAŃSKI Korekta KRYSTYNA BURLIŃSKA © Copyright by Stanisław Zabierowski 1981 Wykorzystane zdjęcia i dokumenty pochodzą z: — Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, — Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Dębickiej 4ЧЩ0 6ВЪо f/ПЖЛ RSW ,,PRASA—KSIĄŻKA—RUCH". ft# KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA ЩЦР W RZESZOWIE Wydanie I. Nakład: 10 000+350 Ark. wyd. 13,0, ark. druk. 11,97+28 str. wkładek + 3 wklejki. Skład, druk i oprawa: Rzeszowskie zakłady Graficzne. Zam. 2558/80 R-5-3 Cena zł 46,— Źródła wiedzy o poligonie SS i obozach wyniszczenia w Pustkowie W latach 1940—1944 jedna z części hitlerowskich sił zbrojnych — Waffen SS urządziła w lesie, przylegającym do wsi Pustków koło Dębicy, wielki obóz wojskowy, mieszczący dowództwo otaczającego go poligonu SS. Do wybudowania obozu oraz licznych obiektów wojskowych na całym placu ćwiczeń esesmani użyli, opłacanych głodowymi wynagrodzeniami, wysiedlonych mieszkańców okolicznych wsi, a także bezpłatnej siły roboczej — więźniów i jeńców wojennych, osadzonych w utworzonych w Pustkowie kolejno 3 obozach wyniszczenia: obozie pracy dla Żydów, obozie dla jeńców radzieckich i obozie pracy przymusowej dla Polaków. Ponadto* na terenie poligonu oraz w pobliżu zostały umiejscowione 3 oddziały robocze Służby Budowlanej (Baudienst), mianowicie dwa w Pustkowie i jeden w Ostrowie. Pracujący w nich junacy byli również zmuszani do pomocy w budowie i utrzymaniu placu ćwiczeń. Celem mniejszej publikacji jest przypomnienie martyrologii zamkniętych w obozach wyniszczenia polskich i radzieckich obywateli, z których znaczna część została w nich zamordowana. Ale zapoznając się z nią, czytelnik nie może tracić z oczu także i tego, że terrorem i zbrodnią okupant zmusił na terenie Pustkowa i okolicy tysiące ludzi do morderczej pracy na rzecz umocnienia potencjału wojennego 3 III Rzeszy. Pędzeni do pracy Polacy, obywatele radzieccy i Żydzi wykonali bezpłatnie inwestycje wojskowe wartości milionów marek niemieckich. Tematyka poświęcona omówieniu obozów wyniszczenia w Pustkowie — poza bardzo krótkimi i ogólnymi opracowaniami — nie była w piśmiennictwie polskim dotąd szerzej uwzględniona. Należy przypomnieć gehennę zamkniętych w Pustkowie ludzi oraz pokazać istotne elementy polityki okupanta na tym terenie. Najwyższy już czas, umierają bowiem byli więźniowie obozów, jak również pracujący na terenie poligonu SS polscy robotnicy najemni — świadkowie ówczesnych wydarzeń. Zebranie wiadomości o interesujących nas obozach znacznie ułatwiło przeprowadzenie śledztw przeciwko: — funkcjonariuszowi komendy poligonu SS ober-sturmbannfuhrerowi Hansowi Proschinskiemu, — kierownictwu obozu pracy dla Żydów, m. in. SS oberscharfuhrerom Ludwigowi Schmidtowi i Ernstowi Kopsowi oraz rottenftihrerowi Kleindienstowi i innym, — dowództwu obozu jeńców radzieckich esesmanom: von Steubenowi, Frevertowi i innym, — rapportfuhrerowi obozu pracy przymusowej dla Polaków Karlowi Czapli i innym członkom załogi tego obozu. Zeznania świadków nie są jednak wystarczającym źródłem naszych wiadomości o obozach, różnią się one czasem w szczegółach, ponadto zawierają dane cząstkowe i to w pewnej mierze dotyczące osobistych przeżyć. Dlatego dopiero ich wnikliwa analiza i porównanie z informacjami innych świadków, pozwala na możliwie zbliżone do obiektywnej prawdy ustalenia oraz na wyciągnięcie bardziej ogólnych wniosków. Oczywiście najbardziej wartościowe dla wyjaśnienia interesujących nas problemów byłyby oryginalne akta komendy poligonu i obozów wyniszczenia, niestety nie ma ich w Polsce i nie wiadomo, 4 gdzie się znajdują. Natomiast można pośrednio poznać niektóre dane organizacyjne dotyczące poligonu SS i obozów w Pustkowie ze sprawozdania sporządzonego przez Centralę Krajowych Zarządów Sprawiedliwości do Wyjaśnienia Zbrodni Narodo-wosocjalistycznych (Zentrale Stelle der Landesju-stizverwaltungen zur Aufklarung von National-sozialistischen Gewaltverbrechen) w Ludwigsburgu w Republice Federalnej Niemiec К Podana jest w nich treść niektórych, odnoszących się do poligonu SS w Pustkowie, zarządzeń centralnych władz wojskowych Rzeszy utrwalonych w tzw. mikrofilmach aleksandryjskich2. Ponadto w RFN przeprowadzone zostały 4 sprawy odpowiadające wymienionym śledztwom prowadzonym w Polsce. Szczególnie ważne dla poznania interesujących nas zagadnień są: — proces karny przeciwko Hansowi Proschinskiemu, przeprowadzony w Sądzie Przysięgłych przy Sądzie Krajowym w Hanowerze s, — śledztwo prowadzone przeciwko Karlowi Czapli przez sędziego śledczego Sądu Krajowego w Brunszwiku4. Natomiast brak jest danych dotyczących innych prowadzonych w RFN postępowań karnych przeciwko esesmanom, wchodzącym w skład załóg obozów dla Żydów i jeńców radzieckich. Tylko fragmentarycznie można odtworzyć niektóre dane na podstawie różnych pism, kierowanych przez za-chodnioniemieckie władze wymiaru sprawiedliwości do polskich organów ścigania. 1 Sprawozdanie to znajduje się w aktach Sądu Krajowego w Weis (Austria) przeciwko kierownikowi policji bezpieczeństwa w Dębicy Juliuszowi Garblerowi (Sygn. 9 Vr 1337/62). 2 Materiały archiwalne zdobyte przez wojska aliantów zachodnich, w Niemczech zostały przechowane w Narodowym Archiwum Amerykańskiego Towarzystwa Historycznego w Aleksandrii, stąd nazwa mikrofilmy aleksandryjskie. 3 Sprawa 2 Ks 1/72 Sądu Przysięgłych przy Sądzie Krajowym w Hanowerze. 4 Sygn. 10 AR 17/74, zakończone postanowieniem o pozostawieniu Czapli poza ściganiem. 5 Oprócz tych materiałów, dane dotyczące działalności załóg interesujących nas obozów można znaleźć także w materiałach zebranych przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Tarnowie—Rzeszowie, działającą na tym terenie bezpośrednio po wojnie, a także w aktach niektórych postępowań karnych przeprowadzonych w całym okresie powojennym przez polskie sądy przeciwko zbrodniarzom wojennym. Również i one zawierają materiały cząstkowe, jednak ich zestawienie z innymi już posiadanymi, daje nam dość dokładny obraz ówczesnej rzeczywistości. Istotne znaczenie dla odtworzenia topografii poligonu SS i obozów zorganizowanych na jego terenie mają dwa oryginalne poniemieckie dokumenty, a mianowicie urzędowa mapa poligonu oraz szczegółowy plan rozmieszczenia zabudowań i urządzeń na terenie obozu wojskowego w Pustkowie. Pozwalają nam one zorientować się co do wielkości obszaru zajętego na poligon SS oraz co do wyglądu jego centrum zarządzania w Pustkowie. Na podstawie mapy poligonu sporządzono jego uproszczony plan terenowy, zaś plan zabudowań obozu wojskowego w Pustkowie zaopatrzono w polską legendę. Oba te dokumenty reprodukowane są w niniejszym opracowaniu. Pewien zasób materiałów dotyczących stosunków na terenie obozu pracy dla Żydów zawierają m. in. relacje przebywających w nim Żydów, zebrane w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Odnośnie obozu pracy przymusowej dla Polaków do dyspozycji badacza stoją wspomnienia z obozu lub opracowania niektórych jego zagadnień, sporządzone przez więźniów, Stefana Goetza 5, Adama Rubaszewskiego i innych 6. 5 W Archiwum OKBZH w Rzeszowie znajduje się opracowanie „Pustków" nadesłane przez Stefana Goetza na. rozpisany przez OKBZH konkurs. Dotyczy ono głównie obozu pracy przymusowej dla Polaków, którego Goetz był więźniem. . , : 6 Relacja Adama Rubaszewskiego również byłego więźnia obozu pracy przymusowej dla Polaków w Pustkowie, w posiadaniu autora. - * 6 Tuż po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku, Naczelne Dowództwo Wojskowe Rzeszy — Oberkommando der Wehrmacht (OKW) wydało decyzję o utworzeniu na terenie Generalnego Gubernatorstwa 7 poligonów wojskowych. Na ich zorganizowanie przeznaczono 600 milionów marek. Przygotowanie terenów pod te place, przez wysiedlenie zamieszkującej tam ludności, Wehrmacht i kierownictwo SS zleciły Towarzystwu Przesiedleńczemu Rzeszy — (Reichsumsiedlungsgesellschaft) w Berlinie. Co do placów, leżących we wschodniej części dystryktu krakowskiego, Towarzystwo posłużyło się swą filią w Mielcu 7. Do zorganizowania poligonów w GG — także poligonu SS — przystąpiono natychmiast, natomiast prawne uregulowanie ich statusu przeciągnęło się aż do 1942 roku. Wówczas dopiero w Dzienniku Rozporządzeń dla GG ukazało się rozporządzenie Hansa Franka z 24 października 1942 r. o tworzeniu „obszarów dworskich" Sił Zbrojnych i Waffen SS w Generalnym Gubernatorstwie s. Na tej podstawie przyznane zostały utworzonym obwodom uprawnienia w zakresie administracji publicznej. One np. wydawały karty rozpoznawcze osobom mieszkającym na ich terenie 9. Poligony założone między Wisłoka i Sanem posiadały dość znaczną niezależność od władz administracyjnych, jednak z uwagi na ogólne cele okupanta na podbitym terenie, ich komendy musiały ściśle współpracować z tą administracją. Stacjonujące w obozie wojskowym w Pustkowie oddziały SS stały do dyspozycji dowódcy SS i policji dystryktu krakowskiego i były wykorzystywane do różnego 7 Pismo Oberkomando der Wehrmacht z 12 maja 1941 r. do generalnego gubernatora Franka oraz pismo reichsumsiedlungsgesellschaft z 27 sierpnia 1943 r. do prezydenta głównego wydziału spraw wewnętrznych w „rządzie" GG (AGKBZH w P. zespół Buhler t. "106 k. 124 i 137). 8 Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa nr 97, s. 675. 9 Wojewódzkie Archiwum Państwowe (dalej WAP) w Rzeszowie, zespół Sąd Niemiecki (dalej SN) Sygn. 300. 7 rodzaju przeprowadzanych przez policję akcji, zmierzających do podporządkowania sobie i wyzyskania miejscowej ludności. Między Wisłoka a Sanem założono: 1) poligon Wehrmachtu „Południe" (Truppenii-bungsplatz der ...
Nalogowiec12