BALNEOTERAPIA

Marzena Dudzic, Ewą Dąbek, Monika Bąk

Balneoterapia jest działem leczniczym, w którym wykorzystuje się naturalne tworzywa lecznicze. Do naturalnych tworzyw leczniczych zalicza się wody mineralne, gazy zawarte w niektórych zdrojach oraz peloidy.

Lecznicze wody mineralne

Zgodnie z definicją wodą leczniczą „...jest woda podziemna, bakteriologicznie i chemicznie bez zarzutu, o niewielkich wahaniach składu chemicznego i właściwości fizycznych, o działaniu leczniczym udowodnionym na podstawie badań naukowych lub długotrwałej obserwacji lekarskiej, uznana za leczniczą przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej”.

Wody lecznicze mogą zawierać składniki mineralne (lecznicze wody mineralne) lub też składniki swoiste o szczególnej aktywności farmakologicznej (lecznicze wody swoiste).

Lecznicze wody powstają w wyniku wzbogacenia o składniki mineralne wód infiltracyjnych. Proces zachodzi łatwo gdy wody napotkają łatwo rozpuszczalne skały. Ważną rolę odgrywa dwutlenek węgla, który rozpuszczony w wodzie nadaje jej charakter słabego kwasu, mogącego przeprowadzić do roztworu składniki mineralne nawet trudno rozpuszczalnych skał.

Występujące w gazach leczniczych gazy dostają się do nich w wyniku zachodzących w skorupie ziemskiej różnych procesów geochemicznych. Największe znaczenie lecznicze mają dwutlenek węgla, siarkowodór oraz radon. Najczęściej występuje dwutlenek węgla.

W podziale wód leczniczych przyjęto dwa kryteria. Pierwsze z nich dotyczy zawartości makroskładników- związków chemicznych występujących w wodzie w dużych ilościach, drugie zaś mikroskładników- swoistych, szczególnie aktywnych biologicznie związków, które występują w wodzie w małych ilościach.

Z porównania temperatury wody mineralnej z temperaturą ciała ludzkiego wynika podział na wody:

-hipotermalne, których temperatura wynosi od 20 do 35°C,

-izotermalne, o temperaturze od 35 do 40°C

-hipertermalne, wykazujące temperaturę wyższą niż 40°C

Podział i charakterystyka działania leczniczego wód mineralnych

Wody alkaliczne zawierają węglowodany i węglany alkaliczne oprócz chlorku sodu, bezwodnika kwasu węglowego i innych związków.

Stosowane w kuracji pitnej. Podgrzane, podane przed jedzeniem do wody hamują czynność wydzielniczą żołądka. Zawierają siarczan magnezu działają pobudzająco na perystaltykę dróg żółciowych oraz wydzielanie żółci.

Stosowane we wziewaniach działają wykrztuśnie, rozrzedzając wydzielinę zalegającą w drzewie oskrzelowym. Wzmagają wydzielanie kwasu moczowego oraz obniżają przemianę materii.

Wody zawierające węglan wapniowy i magnezowy oraz siarczan wapniowy działają przeciwzapalnie, działają moczopędnie. Stosuje się je w leczeniu przewlekłych nieżytów błon śluzowych oraz kamicy nerkowej.

Wody słone zawierają chlorek sodu, wapnia, magnezu, węglan sodu, wapnia oraz siarczan sodu. Stosowany w leczeniu pitnym, wzmagają czynność wydzielniczą żołądka, a wziewanie polepsza ukrwienie błon śluzowych oraz rozrzedzają ich wydzielinę. Stosowane również w postaci kąpieli solankowych.

Wody żelaziste zwykle występują w postaci szczaw. Wody zawierają węglowodan żelaza oraz siarczan żelaza. Pobudzają układ krwiotwórczy i znajdują zastosowanie w niedokrwistości, w chorobach wieku dziecięcego oraz w zaburzeniach wydzielania gruczołów dokrewnych.

Wody jodkowe są stosowane w miażdżycy, nadciśnieniu, chorobach układu krążenia, zaburzenia wydzielania gruczołów dokrewnych, przewlekłych nieżytach oskrzeli oraz  w chorobach wieku dziecięcego.

Wody siarczkowe i siarkowodorowe wykazują złożony skład chemiczny, najbardziej aktywny w wodach jest siarkowodór. Pobudzają przemianę materii, normują bilans sioarki w ustroju, działają odczulająco i odtruwająco, wpływają rozmiękczająco na naskórek oraz wywołują przekrwienie skóry. Stosowane są w schorzeniach układu ruchu, zaburzeniach przemiany materii, chorobach skóry, chorobach układu krążenia.

Wody arsenowe działają pobudzająco na układ krwiotwórczy, wzmagają łaknienie i czynność wydzielniczą układu pokarmowego.

Szczawy w kuracji pitnej wzmagają wydzielanie żołądka, wywołując przekrwienie żołądka i jelit, działają moczopędnie, wykorzystywane do kąpieli kwasowęglowych.

Wody radoczynne wywołują zmiany fizykochemiczne spowodowane promieniowaniem radioaktywnym. Leczenie zaburzeń przemiany materii, schorzeń układu ruchu i układu nerwowego, niedokrwistości i zaburzeń wydzielania gruczołów dokrewnych.

Występowanie wód leczniczych w Polsce

Polskę można podzielić na cztery regiony o charakterystycznym dla nich występowaniu głównych typów wód leczniczych.

Karpaty najczęściej występują wody chlorkowo-sodowe o różnym stopniu mineralizacji. W tych wodach występują węglowodory, których utlenienie prowadzi do powstania w nich dwutlenku węgla. W tym regionie występują także szczawy wodorowęglanowo-wapniowe,  wodorowęglanowo-magnezowe lub wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe.

Obszar morskich osadów miocenu. Obszar na północ od Karpat, Kotlina Sandomierska, okolice Krakowa oraz Górny Śląsk. Występują wody siarczkowe powstałe w wyniku redukcji bakteryjnej gipsów. W zetknięciu z wodami chlorkowo-sodowymi powstają wody chlorokowo-sodowosiarczkowe. Występują także wody siarczanowo-wapniowo-siarczkowe i wody chlorkowo-sodowe.

Sudety i blok przedsudecki. Kotlina Kłodzka oraz północne stoki Gór Izraelskich. Głównym składnikiem jest dwutlenek węgla. Występują szczawy wodorowęglanowo-wapniowe i wodorowęglanowo-sodowe, swoiste szczawy arsenowe oraz wody radoczynne.

Niż Polski. W całym ty regionie występują wody chlorkowo-sodowe, niekiedy o bardzo dużym natężeniu, zawierają brom i jod. Dość powszechne występowanie wód żelazistych, które do celów leczniczych zostały wykorzystane w Nałęczowie.

Borowina

Zalicza się ją do peloidów, czyli powstałych w wyniku naturalnych procesów geologicznych, które po rozdrobnieniu i zmieszaniu z wodą wykorzystywane są do celów leczniczych w postaci kąpieli i okładów. Peloidy dzieli się na:

1.      Osady podwodne

a)      abiolity czyli osady mineralne

b)     biolity, będące tworzywami powstałymi z substancji organicznej

2.      Ziemie lecznicze, czyli produkty wietrzenia minerałów.

W Polsce stosowane są wyłącznie biolity, mówiąc ściślej torfy nazywane borowinami.

Torfem nazywa się masę organiczną powstałą z roślin pod wpływem bakterii, w środowisku bogatym w wodę, torfowiskiem zaś miejsce zalegania torfu o miąższości większej od 50 cm. W Polsce złoża torfu wykazują miąższość od 1 do kilku metrów. W zależności od sposobu powstania, składu roślin i warunków ekologicznych torfowiska:

-          wysokie – powstają w środowisku z wodą ubogą w składniki mineralne np. mchy, słabo zmineralizowane i wykazują odczyn kwaśny.

-          niskie – powstają w warunkach sprzyjających rozwojowi roślin eutroficznych, wymagających środowiska żyznego, torf zawiera więcej składników mineralnych, odczyn obojętny lub lekko zasadowy

-          przejściowe – powstają w wyniku zachodzących w czasie zmian warunków rozwoju roślin, głównie zaniku wody bogatej w składniki mineralne.

Składniki organiczne torfu podzielić można na dwie grupy. Pierwsza to nierozłożone składniki roślin a druga bituminy i kwasy humusowe.

Borowinę cechuje duża pojemność cieplna oraz złe przewodnictwo ciepła. Wykorzystywana dom zabiegów ciepłoleczniczych. Wymaga wcześniejszego przygotowania, musi być oczyszczona, dobrze rozdrobniona, przesiana przez sito a następnie poddana procesowi pęcznienia. Później borowinę miesza się z gorącą wodą w specjalnych kadziach wyposażonych w urządzenie mieszające. Mechanizm działania leczniczego polega na oddziaływaniu cieplnym i mechanicznym-będącym wynikiem ucisku masy borowinowej na skórę-oraz na wpływie zawartych w niej związków chemicznych i ciał o charakterze hormonów.

Borowinę używa się do kąpieli, zawijań, okładów oraz tamponów ginekologicznych i proktologicznych. Najczęściej wykonywane są okłady borowinowe. Ogrzaną papkę borowinową nakłada się na skórę, po czym owija tkaniną, brezentową ceratą, a następnie kocem. Czas trwania zabiegu to 20-30 minut.

Wskazania wykonuje się w przewlekłym gośćcu stawowym, zapaleniach okołostawowych, nerwobólach i zespołach bólowych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa oraz w stanach po przebytym miąższowym zapaleniu wątroby.

Przeciwwskazania. Niewydolność krążenia, zaawansowana miażdżyca, uszkodzenie mięśnia sercowego, tętniaki, skłonność do krwawień z przewodu pokarmowego, schorzenia miąższu nerek, ciąży powyżej 3 miesięcy, nie stosuje się u dzieci do 7 lat.

Pasta borowinowa jest to bardzo rozdrobniona borowina, stosuje się w postaci cienkowarstwowych okładów lub smarowań. Może być używana do kąpieli w postaci zawiesiny wodnej.

Kąpiele w wodzie sztucznie

mineralizowanej lub gazowanej

W lecznictwie pozauzdrowiskowym stosuje się często kąpiele z wody sztucznie mineralizowanej lub gazowanej; to kąpiele solankowe, kwasowęglowe i siarkowodorowe.

Kąpiele solankowe. Solankę do kąpieli przygotowuje się przez dodanie do wody od 1 do 4 kg soli kąpielowej. Ogólnie kąpiele solankowe dzieli się na:

-kąpiele solankowe słabe, o natężeniu 0,5 do 1% (1-2 kg soli na wannę)

-kąpiele solankowe silne, o natężeniu 2 do 3% (2-4 kg soli na wannę)

W zależności od temperatury wody stosowanej do kąpieli wyróżnia się:

-          kąpiele solankowe ciepłe (34-37°C)- solanka o słabszym natężeniu

-          kąpiele gorące (37-40°C)- solanka o silniejszym natężeniu

Kąpiele rozpoczyna się w solance o słabszym natężeniu, wykonując je co drugi dzień, a następnie zwiększa się natężenie w kolejnych kąpielach, zwiększając jednocześnie ich częstość do 4-5 kąpieli tygodniowo. Czas trwania 15-20 minut, u dzieci 5-10 minut.

Ciepłe kąpiele stosuje się w leczeniu przewlekłych zapaleń stawów, gośćca tkanek miękkich, nerwobólów, stwardnienia rozsianego, jak również w leczeniu nerwic, bezsenności i w stanach wyczerpania nerwowego.

Kąpiele gorące wykonuje się zwykle w chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa oraz w chorobach narządu rodnego.

Kąpieli solankowych nie wolno stosować w chorobie Sudecka, stanach przebiegających z odwapnieniem kości, gośćcu przewlekłym postępującym oraz w stanach ogólnego wyniszczenia.

Kąpiele kwasowęglowe. Wodę do kąpieli uzyskuje się dzieki użyciu specjalnegp urządzenia, zwanego saturatorem. W saturatorze woda z sieci wodociągowej zostaje nasycona pod ciśnieniem bezwodnikiem kwasu węglowego. Do wanny napełnionej do połowy wodą o temperaturze 60°C dolewa się z saturatora wody nasyconej bezwodnikiem kwasu węglowego w takiej ilości aby woda kąpielowa miała temperaturę 32-34°C.

Bezwodnik kwasu węglowego wydziela się na skórze w postaci pęcherzyków gazu i wywołuje w niej wiele zmian, najważniejszą jest rozszerzenie naczyń włosowatych, tętniczych i żylnych. Zachodzi ono pod wpływem wydzielonych w skórze histaminy oraz acetylocholiny. Następnie dochodzi do obniżenia ciśnienia krwi oraz zwolnienia akcji serca. Temperatura wody używanej do kąpieli kwasowęglowej waha się od 30 do 32-34°C, czas kąpieli 6 do 12 minut i zależy od stanu ogólnego chorego, pełny cykl 12-16 kąpieli.

Wskazania: wady serca w okresie wyrównywania krążenia, niewydolność krążenia nieznacznego stopnia, stany po przebytym zapaleniu mięśnia sercowego, zwyrodnienie mięśnia sercowego, otyłość, zaburzenia krążenia obwodowego tętniczego i żylnego.

Kąpiele siarkowodorowe. Przygotowanie wody do kąpieli jest proste, do wanny wypełnionej wodą wlewa się 150ml 20% roztworu siarczku potasu oraz 50ml 36% technicznego kwasu solnego. W wyniku reakcji między siarczkiem potasu a kwasem solnym wytwarza się w wodzie siarkowodór w ilości oddziałującej leczniczo. Kąpiele należy wykonywać w oddzielnym, dobrze wentylowanym pomieszczeniu. Ponieważ siarkowodór wchodzi łatwo w interakcję z metalami, tworząc siarczki, celowe jest aby armatura wanien była wykonana z tworzywa sztucznego (fajans, drewno).

Oddziaływanie lecznicze: uzupełnienie niedoboru siarki w ustroju. Odgrywa ona ważną rolę w procesach przemiany materii oraz wchodzi w skład głównego kwasu budującego chrząstkę.

Niedobory siarki występują w : gośćcu stawowym, choroby skóry z obfitym złuszczaniem naskórka. Kąpiele wpływają rozmiękczająco na naskórek, działają odczulająco oraz powodują rozszerzenie naczyń skóry.

Kąpiele siarkowodorowe mogą być:

-          ogólne- temperatura 35-37°C. Kąpiele co drugi dzień lub cztery razy w tygodniu. Łącznie 15 zabiegów.

-          częściowe- temperatura 37-39°C. Intensywność oddziaływania kąpieli można osłabić zmniejszając zawartość siarkowodoru.

Wskazania: są bardzo rozległe, najważniejszymi są: przewlekłe zapalenie stawów, zapalenia nerwów pochodzenia toksycznego, stany po zatruciach metalami ciężkimi, nerwobóle, choroby narządu rodnego, łuszczycę i pokrzywkę.