8
Dr hab. A.Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: andrzejgolab@aster.pl Materiały informacyjne do wykładu: Wprowadzenie do psychologii
studia zaoczne, rok akadem. 2007 / 2008 Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Spotkanie 5 Wykłady 13-15 27.10.2007 Układ nerwowy jako organ psychiki Strona 8 z 8
Spotkanie 5 (wykłady 13-15) [27.10.2007]
Układ nerwowy jako organ psychiki
1. Podział układu nerwowego uwzględniający jego budowę i funkcje
2. Historia badań nad mózgiem: metody zbierania informacji, wybrani badacze
2.1. Badanie skutków naturalnych lub przypadkowych uszkodzeń mózgu
2.2. Badanie skutków uszkodzeń mózgu świadomie spowodowanych przez badaczy
2.3. Badanie skutków drażnienia mózgu słabym prądem elektrycznym
2.4. Badanie czynności mózgu metodami nieinwazyjnymi
3. Ogólny pogląd na budowę i funkcje mózgu
4. Literatura cytowana
W układzie nerwowym rozróżniamy ośrodkowy układ nerwowy (w skrócie OUN), zwany też centralnym układem nerwowym (w skrócie CUN) i obwodowy układ nerwowy. Gdyby zastosować skrót oparty na pierwszych literach, obwodowy układ nerwowy miałby taki sam symbol jak ośrodkowy. Dlatego jeden z polskich autorów, Włodzisław Duch (2002), używa zamiast przymiotnika „obwodowy” określenia „peryferyczny” i stosuje skrót PUN.
Na układ nerwowy ośrodkowy składa się mózg i rdzeń kręgowy.
Układ obwodowy tworzą dwa systemy.
Pierwszy to nerwy czuciowe i ruchowe, dzięki którym możliwe są ruchy zamierzone czyli dowolne (tę część układu obwodowego nazywa się układem nerwowym somatycznym).
Drugi system obwodowego układu nerwowego to autonomiczny układ nerwowy, zwany dawniej wegetatywnym. Autonomiczny układ nerwowy (AUN) zawiaduje funkcjonowaniem narządów wewnętrznych poza kontrolą świadomości. AUN składa się z układu sympatycznego (współczulnego) i parasympatycznego (przywspółczulnego).
Układ sympatyczny umożliwia mobilizację w sytuacjach trudnych (np. przyspiesza akcję serca, wzmaga wydzielanie adrenaliny). Zimbardo (2002, s. 92) porównuje rolę tego układu do roli „ratownika”.
Układ parasympatyczny steruje funkcjami narządów wewnętrznych w sytuacjach spokoju (powoduje zwolnienie bicia serca, pobudza procesy trawienia). Zimbardo (2002, s. 92) porównuje rolę tego układu do roli „gospodarza”.
Czynność AUN pozostaje w ścisłym związku z układem hormonalnym (inne nazwy: układ wydzielania wewnętrznego, układ dokrewny).
Kora mózgowa stanowi dwie trzecie masy mózgu. Korę mózgową dzieli się według kryteriów anatomicznych, a ściśle mówiąc, zgodnie z granicami wyznaczonymi przez dwie bruzdy: środkową i boczną na tzw. płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny i skroniowy). Biorąc pod uwagę funkcje, jakie pełnią poszczególne części kory, wyróżnia się w niej pięć obszarów.
Pierwszy obszar to tzw. kora ruchowa, sterująca ruchami dowolnymi (tzn. zamierzonymi). Kora ruchowa mieści się w płacie czołowym, a ściślej w dość wąskim paśmie płata czołowego położonym w bezpośrednim sąsiedztwie bruzdy środkowej mózgu.
Drugi obszar to tzw. kora czuciowo-somatyczna, odbierająca pobudzenia związane z doznaniami dotykowymi, bólowymi, ciepła i zimna oraz położenia ciała. Kora czuciowo-somatyczna mieści się w płacie ciemieniowym. Ściślej mówiąc, zajmuje ona dość wąskie pasmo tego płata w bezpośrednim sąsiedztwie bruzdy środkowej mózgu.
Trzeci obszar to tzw. kora wzrokowa, odbierająca pobudzenia związane z doznaniami wzrokowymi. Kora wzrokowa mieści się w płacie potylicznym.
Czwarty obszar to tzw. kora słuchowa, odbierająca pobudzenia związane z doznaniami słuchowymi. Kora słuchowa mieści się w płacie skroniowym.
Wymienione wyżej cztery obszary kory bywają też określane jako obszary pierwotne albo jako kora pierwotna ( pierwotna kora ruchowa, pierwotna kora słuchowa, itd.).
Piąty obszar kory to tzw. okolice asocjacyjne (skojarzeniowe) albo kora asocjacyjna. Kora asocjacyjna zwana też korą wtórną zajmuje największy obszar mózgu, mieści się przede wszystkim w płacie czołowym ale także w innych płatach poza granicami wymienionych wyżej czterech obszarów kory. Kora asocjacyjna pełni funkcje integracyjne i decyzyjne. Dzięki niej możliwe jest „budowanie” złożonych obrazów, myślenie, planowanie itd.
Niemiecki anatom Korbinian BRODMANN (1868-1918) wyróżnił w korze mózgowej 52 miejsca zwane od jego nazwiska polami Brodmanna.
Pewien amerykański lekarz opisał w roku 1848 skutki wypadku, jakiemu w tym czasie uległ 25-letni mężczyzna: metalowy pręt przebił mu czaszkę. Poszkodowany Phineas GAGE [wymowa: Fajnijas Gejdż] przeżył i z pozoru odzyskał pełną sprawność: normalnie mówił, poruszał się itd. Żył jeszcze 12 lat. Uległ jednak zmianie jego charakter: stał się niecierpliwy i kapryśny, stracił zdolność planowania. Jego zachowaną czaszkę zbadał po około 150 latach zespół naukowców pod kierunkiem amerykańskiego neurofizjologa Antonio DAMASIO [wymowa: demezjo] (ur. w 1944 r. w Lizbonie). W roku 1994 amerykański tygodnik naukowy Science opublikował te wyniki badań. Według Damasio mózg Gage’a został uszkodzony w okolicy środkowo-brzusznej płatów czołowych. U innych pacjentów z takim uszkodzeniem mózgu Damasio obserwował zaburzenia w podejmowaniu racjonalnych decyzji. Zdaniem Damasio wypadek Gage’a zapoczątkował badania nad rolą mózgu w regulacji zachowania. W Polsce opublikowano trzy książki A. Damasio (2000; 2002; 2005).
Polska neuropsycholog z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, prof. Anna HERZYK także docenia rolę wypadku Gage’a dla badań nad funkcjami mózgu. Pierwszy rozdział swej książki (Herzyk, 2000, s. 9-31) pt. „Mózg. Emocje. Uczucia. Analiza neuropsychologiczna” zatytułowała: „<To już nie ten Gage> – dlaczego tak się zmienił ? Przyczynek do zrozumienia funkcji płatów czołowych”.
Dzięki pośmiertnemu zbadaniu mózgu pacjenta, który wydawał tylko pojedyncze dźwięki („tan”; „tan-tan”) francuski neurolog Paul BROCA [w Polsce przyjęto wymawiać: Broka; niektórzy odmieniają to nazwisko zapisując fonetycznie: Broki, Broce itd.; niektórzy jednak nie odmieniają tego nazwiska](1824-1880) odkrył w lewym płacie czołowym tzw. ruchowy ośrodek mowy (zwany też ośrodkiem Broca {ew. Broki} albo okolicą Broca {ew. Broki}). Jest to miejsce w mózgu, którego normalne działanie odpowiedzialne jest za wypowiadanie słów. Niezdolność wypowiadania słów przy zachowanej zdolności wydawania różnych dźwięków nazywa się afazją motoryczną (inne nazwy: afazja ruchowa, afazja Broca, afazja Broki).
Niemiecki neurolog, urodzony w Tarnowskich Górach na Śląsku, Carl WERNICKE [wymowa: Wernike; przyjęto odmieniać: Wernikego, Wernikemu, itd.] (1848-1904) odkrył w analogiczny sposób tzw. czuciowy ośrodek mowy w płacie skroniowym (zwany też ośrodkiem Wernickego, albo okolicą Wernickego). Jest on odpowiedzialny jest za zdolność słyszenia słów. Niezdolność słyszenia słów, (gdy człowiek słyszy dźwięki), nazywana jest afazją czuciową albo afazją Wernickego. Stosowana jest też inna pisownia odmienianych form nazwiska niemieckiego neurologa, o którym mowa: Wernicke’go, Wernicke’mu, itd.
Fizjolodzy i psycholodzy dokonywali w przeszłości celowych uszkodzeń różnych części mózgu zwierząt, po to by sprawdzić, jakie funkcje ulegają zaburzeniu. Badaczom przyświecała nadzieja, że w ten sposób odkryją rolę określonych części mózgu. Uszkodzenie dokonane celowo przez badacza określa się słowem „lezja”. W języku łacińskim lesio [wymowa: lezjo] znaczy „obrażenie”).
Amerykański psycholog Karl Spencer LASHLEY [w Polsce przyjęto wymawiać: Laszlej] (1890 - 1958) badał proces uczenia się przez szczury, jak przejść drogę w labiryncie. Następnie usuwał różnym szczurom rozmaite fragmenty kory mózgowej i ponownie obserwował, jak biegną przez labirynt. Interesowało go, czy nastąpi utrata orientacji wynikającej z poprzedniego uczenia się. Lashley miał nadzieję, że odkryje w ten sposób, w których miejscach kory mózgowej zapisywane są zapamiętywane informacje. Okazało się, że utrata orientacji w labiryncie nie zależała od tego, w którym miejscu kory mózgowej dokonano lezji, lecz zależała od wielkości uszkodzenia. Lashley sformułował wniosek, że kora mózgowa jest „ekwipotencjalna” (equipotential – ten przymiotnik oznacza posiadanie równych, jednakowych możliwości).Co miał na myśli Lashley używając tego wyrażenia ? Lashley sądził, że poszczególne miejsca w korze mózgowej mają takie same możliwości przechowywania śladów pamięciowych. Można też spotkać się z innym sformułowaniem wniosku, jaki Lashley wyciągnął ze swych odkryć. Przypisuje mu się twierdzenie, iż kora mózgowa działa jako całość.
Ślady pamięciowe rozumiane jako zmiany w układzie nerwowym przyjęto nazywać engramami (liczba pojedyncza – engram). Badania Lashleya można traktować jako poszukiwanie tych okolic mózgu szczura, w których znajdują się engramy, będące skutkiem uczenia się drogi w labiryncie.
Warto dodać, że do dziś nie zidentyfikowano ani samych engramów, ani miejsc w mózgu, w których mogą znajdować.
Osobnym nurtem badań nad skutkami lezji są badania związane z oddzielaniem od siebie różnych części mózgu. Na przykład oddzielano płaty czołowe od tzw. wzgórza (nazwa tego zabiegu to „lobotomia”, dawniej mówiono „leukotomia”); za prace w tej dziedzinie Portugalczyk Egas MONIZ (1874 – 1955) dostał w roku 1949 nagrodę Nobla. Inny zabieg to przecięcie połączeń włókien łączących półkule mózgowe (zabieg taki nosi nazwę „komisurotomia” jeżeli przecina się wszystkie włókna łączące obie półkule czyli tzw. spoidło wielkie zwane po łacinie commisura magna [czytaj: komisura ...]; zabieg nosi nazwę „kalostomia”, jeżeli przecina się tylko największe skupienie włókien łączących półkule, czyli tzw. ciało modzelowate...
pupilek