Bogusław Radziwiłł - Autobiografia.pdf - XVI - XVIII w - jac1123

OGUSŁAW R AD

AD ZI

ZIWIŁŁ

AUTOBIOGRAFIA

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMIII©

B OGUS

Powstanie „Autobiografii",

jej źródła i stosunek do anonimowego „Żywotu",

zachowane redakcje i rękopisy, zasady ich edycji

Czytając uważnie Autobiografię zauważamy, że opracował

ją Bogusław nie tylko w celu usprawiedliwienia się przed

społeczeństwem polskim z zarzutu zdrady i przejścia na

służbę obcą, lecz także dla uzasadnienia swych praw do

buławy, wynikających nie z zasług jego lub jego przodków,

lecz z osobistych kwalifikacji i wielkiego doświadczenia

wojskowego. Stąd tyle miejsca poświęcił Bogusław w

tym dziełku otrzymanym stopniom wojskowym i

prowadzonym przez siebie kampaniom. Nawet ogólna

koncepcja własnej sylwetki, polegająca na przedstawieniu

siebie przede wszystkim jako nieustraszonego

rycerza, pojedynkującego się nawet z niższymi od

siebie stanem, związana była wyraźnie z dążeniem do

wykazania swych praw do buławy. Wrażenie to potęguje

odnalezienie przy rękopisach kolejnych redakcji

Autobiografii dwóch brulionowych memoriałów, które

wyszły spod ręki samego księcia Bogusława,

zatytułowanych: Jako i którego roku do funkcyj

wojennych byłem awansowany oraz Kiedym wojną traktować

począł i w którychem był wojennych okazyjach. Memoriały te

pozostały

w brulionach i później nad nimi już nie pracowano, gdyż

treść ich uwzględniona została w Autobiografii, która w swej

najobszerniejszej, czwartej redakcji pominęła jedynie

dokładny wykaz podkomendnych Bogusława i niektóre

stoczone przez niego potyczki i odbyte wyprawy wojenne.

Pomysł opracowania memoriałów uzasadniających prawa

księcia Bogusława do buławy powstał najwcześniej po

śmierci Pawła Jana Sapiehy (zm. 30 grudnia 1665 r.), gdyż

już 18

stycznia 1666 r. Bogusław posyłał do Warszawy „prosząc

Króla J. M. o województwo wileńskie i o buławę wielką" dla

siebie lub dla brata Michała Kazimierza. Wakanse te były nie

obsadzone aż do sejmu, który rozpoczął się 9 listopada

1666 r. 1 O poprzednich, nieudanych staraniach o buławę,

prowadzonych od stycznia do września 1663 r., brak nawet

wzmianki, gdyż cały ten okres został w Autobiografii po

prostu pominięty. Autobiografię doprowadził książę

Bogusław do 18 października 1666 r., to jest do dnia swego

powrotu z Litwy do Królewca. Jest to zarazem

najwcześniejsza możliwa data powstania zarówno

samej Autobiografii, jak i obu memoriałów. Najpóźniejszą

datę jej powstania odczytujemy w tekście, w którym Jan

Leszczyński występuje jeszcze jako podkanclerzy, 2 podczas

gdy został on

w listopadzie lub grudniu 1666 r. na sejmie kanclerzem, a Jan

Kazimierz jest „teraźniejszym królem". 3

Możemy zatem przypuścić, że książę zasiadł do

opracowywania swej Autobiografii i obu memoriałów

bezpośrednio po powrocie z Litwy, 18 października, pod

wrażeniem zarzutów,

z jakimi zetknął się on lub jego słudzy i współpracownicy na

sejmiku w Wiłkomierzu, na którym obrany został we wrześ-

niu t.r. posłem, lub w czasie pobytu w Wilnie. Potrzebę opra-

cowania podobnego dzieła podniesiono zapewne na wspólnej

konferencji obu Radziwiłłów, Bogusława i Michała Kazimie-

rza, w Wilnie w dniach 2—5 października.

Nie znaleźliśmy żadnego śladu posługiwania się Autobio-

grafią w celach propagandowych za życia księcia

Bogusława. Nie została nigdy przekazana do druku, a

tekst nawet czwartej, końcowej redakcji, posiada, co

prawda nieliczne, opuszczenia — głównie dat i nazwisk,

które nigdy nie doczekały się uzupełnienia.

Możemy zatem przypuścić, że w momencie kończenia

prac redakcyjnych napłynęły do Królewca wiadomości z

Warszawy, które skłoniły księcia do zaniechania zamiaru

publikowania swej Autobiografii. 4

Posłużenie się Autobiografią jako środkiem propagandowym

było tylko jednym z celów, którymi kierował się książę

Bogusław podejmując trud zbierania i opracowywania ma-

teriałów autobiograficznych. Głównym celem było

zebranie materiałów i swego rodzaju instruktaż, jak należy

przedstawić jego życie, przeznaczony dla osoby, u której

Bogusław zamówił opracowanie swej biografii. Zajmował się

tym m.in.

30 października 1666 r. przede wszystkim „do pewnej księgi,

którą ktoś Domowi naszemu przypisuje". 5 Autobiografia za-

stępowała jedynie doraźnie owo zamówione dzieło, które w

tych latach powoli powstawało podpiórem zaufanego

współpracownika księcia, Samuela Przypkowskiego. Przyp-

kowski był już autorem Apologii Janusza Radziwiłła,

wydanej drukiem po marcu 1657 r. 6 Opracowania i wydania

jej domagał się niegdyś Jan Mierzeński. W liście do

Bogusława Radziwiłła pisał w marcu 1657 r.: „pytają, czemu

defensio [obrona niewinności księcia Janusza — T.W.] in

publicum nie wyszła i ksiądz Arnolf powiadał, że i posłowie

holenderscy barzo się o nią pytają. Zaczym racz W. Ks.

Miłość prosić J. M. pana Przypkowskiego, żeby nad nią

posiedział, z gotowej tylko quondes wyrzuciwszy, a

obiekcyjom świeżo refutacyją uczyniwszy et inquietatem

facti w rekuperowaniu dóbr nieboszczykowskich

pokazawszy." 7 Istniały zatem dwie redakcje Apologii,

z których opublikowano tylko późniejszą.

Pierwszy ślad zbierania przez księcia materiałów

autobio- graficznych, zapewne dla Samuela Przypkowskiego,

znajdu- jemy w liście księcia do (Jana) Pękalskiego z 24

sierpnia 1665 r. Prosił on starego sługę jeszcze swego ojca o

przeczytanie „wszystkich pism i ordynansów swoich i

wszystkie peryjody, w których intencyjej mojej się dosyć

stało, ponotowawszy posłać mi je, drugie zaś, którycheś

do egzekucyjej nie przywiódł, także mi poszlesz". 8 W

przeszło rok później,

30 października 1666 r., prosił innego swego sługę,

Benedykta Olszewskiego, który był przy nim stale od sejmu

koronacyjnego 1648 r., o wynotowanie, na które

sejmy książę był posłem, zwłaszcza z Drohiczyna i Brańska, a

także

z Liwu i z Nowogródka, którego roku otrzymał Bar i Brańsk,

„bo to ma służyć do pewnej księgi, którą ktoś Domowi

naszemu przypisuje". 9 Bylibyśmy zupełnie pewni, że tym

kimś jest Samuel Przypkowski, gdyby nie inicjatywa podjęta

w tym czasie przez księdza Schaffgotscha, proboszcza i

administratora biskupstwa wrocławskiego, który „genealogię

naszą chce światu na widok wydać". Z prośbą o materiały do

genealogii zwrócił się ksiądz Schaffgotsch do Bogusława za

pośrednictwem księdza Judyckiego, archidiakona

pomorskiego. Bogusław odpisał mu 16 czerwca 1665 r.,

że wobec utraty archiwum Domu

radziwiłłowskiego w Tykocinie mógł jedynie

arbor ( = drzewo) Domu swego „u niektórych dawnych

przyjaciół i sług domowych zasiądź" i to posyła Judyckiemu. 10

Do tych sług domo-

wych księcia należał bez wątpienia Jan Pękalski, autor Me-

morabiliów, który jednakże jeszcze do 24 sierpnia 1665

r. nie udzielił swych materiałów księciu, gdyż Bogusław

tego dnia upominał go: „Na owe punkta, kiedym się

rodził i siostry moje, dziwuje się, że mi nie odpisujesz." 11

Ksiądz Schaffgotsch układał, jak wynika z powyższego li-

stu Bogusława do księdza Judyckiego, tylko drzewo genealo-

giczne Domu Radziwiłłów. Materiały biograficzne zbierał

zatem Bogusław do innej księgi. Być może jednak inicjatywa

księdza Schaffgotscha miała wpływ na decyzję księcia pod-

jęcia prac nad swą biografią i zamówienia jej u Samuela

Przypkowskiego, gdyż zastanawiająca jest zbieżność chrono-

logiczna obu tych inicjatyw.

Autobiografia stała się głównym źródłem Żywotu, nad któ-

rym pracował co najmniej od 1667 r. Samuel Przypkowski,

pisząc bez wątpienia po łacinie. Ukończenia tej pracy książę

Bogusław nie doczekał się, gdyż zmarł 31 grudnia 1669

r. Gdy w pół roku później, 19 czerwca 1670 r., zmarł

również Samuel Przypkowski, tekst Żywotu nie był nadal

gotowy. 12

Anonimowy autor pośmiertnej biografii księcia, wygłoszonej

6 maja 1670 r. na Uniwersytecie Królewieckim, któremu

zmarły książę zapisał swą bibliotekę, posłużył się wobec

tego Autobiografią do ułożenia swej przemowy. 13

Po śmierci Przypkowskiego powierzono kontynuowanie

pracy nad Żywotem, zwanym Historia vitae defuncti

Principis, anonimowemu autorowi, a w maju 1671 r.,

wskutek zmiany koncepcji dzieła, polecono mu pisanie pracy

od nowa (de nova radice). Została ukończona dopiero przed

24 lipca 1674 r. 14 Zachowała się w oryginale i w przekładzie

polskim w dwóch osiemnastowiecznych rękopisach, z

których jeden, kórnicki, stał się podstawą edycji Antoniego

Poplińskiego. 15

Ustalanie autorstwa Żywotu Bogusława Radziwiłła na pod-

stawie analizy tekstu jest pracą bezowocną. Do tekstu

tego zostały wcielone przede wszystkim obszerne partie

Autobio-

grafii, której związek z Żywotem jest wyraźny, mimo że bez-

pośrednią analizę zależności stylistycznych utrudnia niedo-

stępność łacińskiego oryginalnego Żywotu, którego staropol-

ski Żywot stanowi tylko przekład. Poza Autobiografią autor

Żywotu posłużył się relacjami osób z otoczenia księcia Bogu-

sława. Składali je niegdyś, na życzenie samego

Bogusława, Jan Pękalski i Benedykt Olszewski. W Żywocie

znajdujemy wyraźne ślady zużytkowania relacji

przedstawiającej poje-

Bogusław Radziwiłł - Autobiografia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: