anatomia przemocy.pdf

PRACA POGLĄDOWA

ISSN 1643–0956

Jadwiga Gromska

II Klinika i Katedra Chorób Psychicznych Akademii Medycznej w Gdańsku

Anatomia przemocy. Przemoc a neurobiologia

Determinants of aggression. The aggression and the neurobiology

STRESZCZENIE

Autorka analizuje czynniki wpływające na posługi-

wanie się przemocą: płeć męska, wiek do 40 rż., ni-

ski iloraz inteligencji, zaburzona osobowość, nie-

współmierność i wahania stężenia hormonów,

a zwłaszcza podwyższone stężenie androgenów, wa-

dliwe neuroprzekaźnictwo, zaburzona zdolność do

komunikacji, niskie stężenie MAO, niedobór seroto-

niny, wysokie stężenie insuliny i niskie stężenie glu-

kozy, obniżone stężenie adrenaliny oraz zmiany ana-

tomiczne w półkulach mózgowych, a zwłaszcza

uszkodzenie prawej strony płata czołowego i uszko-

dzenie ciał migdałowatych.

Agresji nie można wyjaśnić wyłącznie przyczy-

nami kulturowymi i ekonomicznymi. Tymczasem che-

miczne lub strukturalne zakłócenia funkcji mózgu

mogą niekiedy stymulować zachowania agresywne,

stwierdzono na przykład, że struktury mózgu pedo-

fila, przestępcy stosującego przemoc i seryjnego mor-

dercy seksualnego są odmienne [1].

Istnieje kilka ważnych korelatów agresji.

Z biologicznego punktu widzenia najbardziej

istotnym czynnikiem predestynującym do przestęp-

stwa jest płeć męska. Różnica wynikająca z płci jest

tak wyraźna i oczywista, że w większości badań wcale

się jej nie uwzględnia. Zresztą w literaturze krymi-

nologicznej często można napotkać sformułowanie,

że badaniami objęto wyłącznie chłopców, ponieważ

„w próbie było za mało dziewcząt, by ich obecność

odnotować jako znaczącą statystycznie” [2]. Daje

o sobie znać kwestia powiązania testosteronu, agresji

i przemocy. Mózg mężczyzny jest bardziej „impul-

sywny”, bardziej skłonny do poszukiwania mocnych

wrażeń; mężczyzna charakteryzuje się niskim pro-

giem frustracji i odczuwania nudy. Neuroprzekaźni-

ki, które bezpośrednio odpowiadają za kontrolowa-

nie zachowań impulsywnych, występują w mózgu

mężczyzny w ilościach o wiele mniejszych niż w mó-

zgu kobiety. Mężczyźni popełniają 89–95% wszyst-

kich przestępstw.

Koncepcję wrodzonych uwarunkowań biolo-

gicznych traktuje się z dystansem: pojęcia genetycz-

nej czy biologicznej „niższości” zostały raz na za-

wsze skompromitowane przez ludobójstwo, mają-

ce na celu doprowadzenie do „czystości rasowej”.

Jednak nadużywanie praw nauki przez psychopa-

tów politycznych nie obala przecież prawd nauko-

wych. Może dlatego nadal panuje powszechne prze-

konanie, że w genezie przestępczości zasadniczą

rolę spełniają czynniki społeczne i środowiskowe.

Same warunki społeczne czy środowiskowe nie dają

jednak podstawy do przewidzenia, czy ktoś stanie

się przestępcą.

Słowa kluczowe: anatomia przemocy, neurobiolo-

gia, psychobiologia

ABSTRACT

The author analyses factors responsible for the ag-

gression which are: sex (male), age (up to forties),

low IQ, personality disorder, insatiable level of hor-

mones and particularly high level of androgens, de-

fective neurotransmission, incorrect communication,

low level of MAO, high degree of insulin, low sugar

indicator, reduced level of adrenaline and anatomi-

cal changes in both cerebral hemispheres, especial-

ly damage to the right side of the prefrontal cortex

and damage to the almond nucleus.

Key words: determinants of aggression, neurobiol-

ogy, psychobiology

Adres do korespondencji:

prof. ndzw. dr hab. med. Jadwiga Gromska

II Klinika i Katedra Chorób Psychicznych AM w Gdańsku

ul. Srebrniki 1, 80–282 Gdańsk

tel. (058) 341 80 81, faks (058) 341 87 55

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002; 2 (4): 239–244

www.psychiatria.med.pl

239

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

Kolejnym, obok płci, czynnikiem jest wiek —

zbrodnia jest w znacznej mierze funkcją wieku.

U większości młodych mężczyzn aspołeczne zacho-

wania i przestępczość, zasługując oczywiście na po-

tępienie, są w pewnym stopniu cechą naturalną. Oso-

by te uprawiają procedery przestępcze najczęściej do

40 rż. — wówczas zaczyna się obniżać stężenie hor-

monów, a i z wiekiem przychodzi mądrość. Zatem

zbrodnia to męska sprawa, większość zaś przestęp-

ców stanowią ludzie młodzi.

Także niski poziom umysłowy może być korela-

tem przestępstwa. Dziecko ze stosunkowo niskim ilo-

razem inteligencji werbalnej ma większe „szanse”,

by stać się młodocianym przestępcą. Wilson i Herrn-

stein odkryli po 40 latach badań, że między popu-

lacją przestępców a populacją ludzi niedopuszczają-

cych się przestępstw zachodzi 10-punktowa różnica

w wynikach testów na inteligencję, na korzyść osób

postępujących zgodnie z prawem [3]. W latach 50.

Wechsler porównał 500 młodocianych przestępców

z grupą normalnych chłopców [4]. Badania wykaza-

ły, że młodociani przestępcy dobrze sobie radzili z te-

stami sprawnościowymi, jednak słabo wypadali w te-

stach werbalnych. Wechsler doszedł nawet do wnio-

sku, że rozwinięcie umiejętności werbalnych może

pomagać w rehabilitacji. Zachowanie zależy od

sprawności intelektualnej, a takie cechy rozumowa-

nia, jak słaba zdolność przewidywania, mogą sprzy-

jać zachowaniom porywczym i nieprzemyślanym.

Następnym czynnikiem sprzyjającym rozwojo-

wi agresji jest typ osobowości. Z badań osobowości

wynika, że osoby łamiące prawo różnią się pod

względem psychologicznym od tak zwanych ludzi

uczciwych. Przestępcy są asertywni, agresywni, nie-

konwencjonalni, ekstrawertywni i nieprzystosowa-

ni. Na typową osobowość kryminogenną składały się:

brak poszanowania wartości, niedostosowanie spo-

łeczne, brak skłonności do konformizmu i niezrozu-

mienie kontroli społecznej. Znane są, obejmujące

tysiące chłopców, spektakularne badania z których

wynika, że młodociani przestępcy, jeszcze na 3 lata

przed tym, zanim wkroczyli na drogę przestępstwa,

różnili się od kolegów brakiem stabilności, wrogo-

ścią, impulsywnością, drażliwością, egocentryzmem

i brakiem zadowolenia. Inne badania retrospektyw-

ne, obejmujące 6 tysięcy uczniów, wykazały po 7 la-

tach korelację między zaburzeniami osobowości

w dzieciństwie a późniejszą przestępczością.

Ustalono również, że istnieje zależność między

hormonami, płcią męską i obecnością agresji. Nie jest

to jednak równoznaczne z zachowaniami przestęp-

czymi. Istnieją jednak badania, których wyniki na to

wskazują; na przykład Dabbs [5] ustalił, badając stę-

żenie wolnego testosteronu u 22 przestępców, że

z powodu podwyższonego stężenia testosteronu czy-

nów agresywnych dopuściło się 11 z nich. Wspomnia-

na zależność związana ze stężeniem testosteronu

występuje również u gwałcicieli. U sprawców stosu-

jących przemoc bez podłoża seksualnego wykryto

więcej hormonów męskich niż u tych, którzy poprze-

stali na samym akcie płciowym. Często w mózgu

przestępcy znajdują się zwiększone ilości androge-

nów, ale by doszło do przestępstwa, muszą zadzia-

łać jeszcze inne czynniki.

Ważną rolę w biologii mózgu spełniają neuro-

przekaźniki. O ile hormony kształtują ogólne wzorce

zachowania, o tyle neuroprzekaźniki — substancje

chemiczne kontrolujące przepływ impulsów elek-

trycznych w sieci komórek nerwowych — odpowia-

dają za mobilizowanie do konkretnych działań. Pod-

stawowym zadaniem neuroprzekaźników jest umoż-

liwienie łączności między różnymi obszarami mózgu.

W układzie limbicznym i w pniu mózgu znajdują się

szlaki neuroprzekaźników, od których z kolei w du-

żym stopniu zależy kontrola naszego emocjonalne-

go i motywowanego zachowania.

Warunkiem kontroli jest dobra komunikacja.

Ten proces kontroluje stężenie serotoniny. Wykaza-

no, że zarówno u zwierząt, jak i u ludzi, niskie stęże-

nie MAO (oksydazy monoaminowej), wskazujące na

niedobór serotoniny, „może się łączyć z obniżeniem

zdolności lub motywacji do samokontroli (...), z draż-

liwością i skłonnościami do impulsywnych reakcji na

bodźce otoczenia” [6]. Mózg kobiety lepiej „panuje

nad sobą” niż mózg mężczyzny, bowiem „u zdro-

wych osób (...) poziom serotoniny u mężczyzn wy-

nosi przeciętnie mniej niż 52% jej poziomu u kobiet”

[6]. Zakłócenia stężenia serotoniny — 5HT — mają

związek z brutalnymi i agresywnymi zachowaniami

oraz skłonnościami samobójczymi. U dzieci zacho-

wujących się agresywnie i impulsywnie stwierdzono

obecność mniejszej liczby receptorów serotoniny niż

u ich rówieśników z grupy kontrolnej. Badania po-

zwalają wywnioskować, że działanie serotoniny po-

lega na kontrolowaniu nie tylko agresji, ale i zabu-

rzeń zachowania w szerszym znaczeniu. Używając

różnych technik, zmierzono stężenie serotoniny

u mężczyzn i kobiet, a także u przestępców i ludzi

postępujących zgodnie z prawem. Ustalono, że osła-

bienie kontroli impulsów może mieć związek z bio-

logiczną cechą aktywności serotoninergicznej. Niskie

stężenie serotoniny występuje także u kobiet cier-

piących na zespół napięcia przedmiesiączkowego,

kiedy też nasilają się u nich skłonności przestępcze.

240

www.psychiatria.med.pl

Jadwiga Gromska, Anatomia przemocy

Dla chemii mózgu ważne jest także obniżone

stężenie glukozy. U osób porywczych i impulsywnych

z niskim stężeniem serotoniny mechanizmy utrzymu-

jące odpowiednie stężenie glukozy są uszkodzone.

Wysokie stężenie insuliny i niedobór glukozy we krwi

występują u osób agresywnych i jednostek aspołecz-

nych. Serotonina ma związek z kontrolą wydzielania

insuliny: niskie stężenie serotoniny = wysokie stęże-

nie insuliny = niskie stężenie glukozy = agresja!

Przypuszcza się, że istnieje związek między stę-

żeniem serotoniny, spożywaniem alkoholu i prze-

stępczością, chociaż hipoteza ta wymaga jeszcze

uściśleń.

W analizie chemii mózgu nie można zapomnieć

o siatkowatym układzie aktywującym, działającym

sprawniej u kobiet niż u mężczyzn. Tu istotne zna-

czenie ma adrenalina. Im wyższe jest stężenie adre-

naliny we krwi i w moczu, tym silniejszy okazuje się

stres, na który reagujemy. Liczne badania wykazały,

że ludzie, w których moczu i krwi znajduje się mniej

adrenaliny, są na ogół bardziej agresywni i mają

skłonności niszczycielskie. Brutalny przestępca po-

trzebuje silniejszego pobudzenia niż przeciętny czło-

wiek.

kory z układem limbicznym doprowadza do braku

możliwości dokonywania oceny moralnej, odróżnie-

nia dobra od zła — mimo dobrego rozumienia tych

sytuacji. O ile płaty czołowe zarządzają naszymi pla-

nami i działaniami, o tyle skroniowe oddziałują na

świadomość i samoświadomość. Inne są konse-

kwencje uszkodzenia prawego i lewego płata skro-

niowego. Płaty skroniowe oraz lewe czołowe ob-

szary mózgu kontrolują emocje powstające w ciele

migdałowatym. Ich uszkodzenie powoduje wyzwo-

lenie agresji.

W ostatnich latach przyjął się pogląd, że prze-

stępczość bywa następstwem uszkodzenia ośrodko-

wego układu nerwowego. Badania Yeudalla wykaza-

ły, że u 90% spośród 2000 recydywistów przebada-

nych za pomocą testów neurofizjologicznych stwier-

dzono uszkodzenia organiczne — głównie w płatach

czołowych [8]. Yeudall i Flor-Henry uważają, że spo-

radyczne akty przemocy i dewiacje seksualne są wy-

wołane czynnikami neurobiologicznymi i zaburzenia-

mi czynności jednego lub wielu układów w mózgu [9].

Zdaniem różnych autorów matryca przyszłego

kryminalisty powstaje w dzieciństwie, dlatego w wie-

ku dorosłym jest już zbyt późno na interwencję. Ba-

dacze ci wyrażają również przekonanie, że za po-

mocą odpowiednich narzędzi diagnostycznych moż-

na wcześnie zidentyfikować późniejszych notorycz-

nych przestępców.

Im znaczniejsze uszkodzenia mózgu odnoto-

wano u sprawców, tym brutalniejsze było przestęp-

stwo. Badania wykazały, że u dorosłych przestępców

dokonujących brutalnych czynów deficyty neuro-

psychologiczne występują częściej niż u sprawców

przestępstw przeciwko mieniu. Zdaniem Nachsona,

w im większym stopniu prawa półkula panuje nad

osobowością, w tym większym stopniu dana osoba

będzie zdana na łaskę swoich impulsów i emocji [10].

Układ limbiczny i ciało migdałowate to głów-

ne obszary, których zakłócone funkcjonowanie może

się wiązać z agresją i przemocą. U zwierząt stymula-

cja ciała migdałowatego wywołuje różne zachowa-

nia, zależnie od drażnionego miejsca. Raz będzie to

agresja, innym razem — ucieczka i strach. Podczas

bardziej szczegółowych badań ustalono, że boczno-

podstawna okolica ciała migdałowatego jest odpo-

wiedzialna za agresję matek broniących swoich dzie-

ci. W okolicy przyśrodkowej zaś rodzi się agresja zwią-

zana z rywalizacją. Reakcje strachu, ucieczki i agresji

są zlokalizowane w odrębnych częściach ciała mig-

dałowatego. Usunięcie tego ciała wpływa na zacho-

wanie osób agresywnych i impulsywnych. Skutkiem

oddziaływania na tę strukturę lub jej zniszczenia jest

Całość badań chemicznych uzupełniają pomiary

tętna i przewodnictwa skóry, które u przestępców

agresywnych mają obniżone wartości. Stężenie kor-

tyzolu i adrenaliny jest u nich także niskie.

Równowaga neuroprzekaźników w każdej

z półkul jest zróżnicowana. Prawa jest bardziej bo-

gata w noradrenalinę i serotoninę, które spełniają

podstawowe funkcje w wywoływaniu i powstrzymy-

waniu emocji. Lewa półkula pozostaje pod większym

wpływem dopaminy, która zarządza selektywną

uwagą i koncentracją, pomagając powściągać i kon-

trolować związaną z emocjami prawą półkulę, ha-

mując impulsy i nasze działania, których społeczeń-

stwo nie uznałoby za pożądane. Półkule oddziałują

na siebie wzajemnie głównie za pośrednictwem cia-

ła modzelowatego. U kobiet różne funkcje mózgu

są bardziej rozproszone po obu półkulach. Zarówno

lewa, jak i prawa półkula kobiecego mózgu biorą

udział w czynnościach werbalnych i wizualnych.

U mężczyzn funkcje mózgu są bardziej wyspecjali-

zowane. Lewa półkula jest niemal wyłącznie prze-

znaczona do kontroli funkcji werbalnych, natomiast

prawa — wizualnych [7].

Skutki zmian anatomicznych w obydwu półku-

lach są ogólnie znane.

Podobno uszkodzenie prawej strony płata czo-

łowego powoduje agresję i dewiacje seksualne, zaś

uszkodzenie podstawy płata czołowego na styku

www.psychiatria.med.pl

241

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

osłabienie agresji, jakiego nie udawało się osiągnąć

za pomocą lobotomii.

Inny kluczowy obszar to podwzgórze, mające

połączenia z całą strukturą limbiczną, które jest za-

angażowane w rozmaite czynności mózgu i było

uważane za ośrodek emocji. Wybiórcze uszkodzenie

podwzgórza powoduje osłabienie agresji.

Moir i Jessel, dokonując przeglądu badań mó-

zgu u przestępców, wyrażają pogląd, że stopień

uszkodzenia mózgu jest proporcjonalny do ciężko-

ści dokonanego przestępstwa [11]. Ustalono, że

prawdopodobnie uszkodzenie występuje w płatach

czołowych (kontrolujących funkcje wykonawcze),

płatach skroniowych albo w układzie limbicznym,

gdzie emocje są gromadzone i moderowane.

Każde uszkodzenie kory mózgowej, płata czo-

łowego, skroniowego lub układu limbicznego może

być przyczyną gwałtownego, brutalnego zachowa-

nia. Każde niewłaściwe połączenie, zwarcie lub

uszkodzenie struktury prowadzi do zaburzeń. Bru-

talne, impulsywne, nieczułe i bezmyślne zachowa-

nie ma związek z uszkodzeniami płatów czołowych

lub układu limbicznego, a także płatów skroniowych;

zaburzenia występujące w tych ostatnich mogą być

również powodem dewiacji seksualnych.

Zdarza się, że człowiek otrzymuje w niepożą-

danym „spadku” zestaw czynników chemicznych

i biologicznych, które czynią z niego przestępcę. Nie-

wielu współczesnych kryminologów posunęłoby się

do twierdzenia, że ktokolwiek „rodzi się prze-

stępcą”. Zdaniem większości — to, kim jesteśmy,

i to, jaki użytek z tego czynimy, wzajemnie na sie-

bie oddziałują.

Lombroso był przekonany, że wrodzona kon-

stytucja przesądza o tym, czy ktoś stanie się prze-

stępcą [12]. Goring przebadał 3000 skazanych i do-

szedł do wniosku, że ich przestępczość była zdeter-

minowana genetycznie [13]. W Danii przeprowadzo-

no badania mające na celu ustalenie, czy istnieje nie-

uchwytny „gen przestępczości” [14]. Obserwowano

losy dzieci, których naturalni rodzice byli przestęp-

cami lub nie, adoptowanych przez rodziny przestęp-

cze lub funkcjonujące prawidłowo. Jedno z badań,

obejmujące 5483 osób, wykazało, że wśród adopto-

wanych chłopców, których naturalni ojcowie byli kry-

minalistami, odsetek przestępczości był wyraźnie

wyższy niż u tych, których ojcowie nie weszli w kon-

flikt z prawem. Badanie ujawniło, że skłonność do

recydywy jest uwarunkowana biologicznie. Rodzice

biologiczni notorycznych przestępców byli również

recydywistami. Podobno nawet rodzaje popełnio-

nych przestępstw mogą być dziedziczone.

Podsumowując czynniki determinujące gene-

tycznie przestępczość, należy wymienić niską inteli-

gencję, niską podatność mózgu na pobudzenie, ni-

skie stężenie serotoniny, urazy i choroby w życiu

osobniczym oraz złe wpływy środowiska. Są to

współczynniki zachowania.

W badaniach nad omawianym zagadnieniem

największe postępy osiągnął holenderski zespół z Wy-

działu Genetyki Człowieka Kliniki Uniwersyteckiej

w Nijmegan. Badaniom poddano MAO, enzymy me-

tabolizujące serotoninę oraz dopaminę i noradrena-

linę, pełniące rolę chemicznych markerów serotoni-

ny [15]. U grupy niedorozwiniętych umysłowo męż-

czyzn, także z zaburzeniami osobowości typu bor-

derline (pogranicza), zachowujących się w sposób

niezwykle impulsywny oraz agresywny, i mających

na swoim „koncie” między innymi podpalenie, gwałt,

podglądactwo i ekshibicjonizm, wykryto zmutowaną

odmianę enzymu z grupy MAO. Poziom inteligencji

spokrewnionych z nimi kobiet był normalny. W grę

wchodzi uszkodzenie chromosomu X w obszarze

kontrolującym geny. Defekt ten przekazywany jest

przez kobiety, ale ujawnia się tylko u mężczyzn. Im-

pulsywne zachowanie, będące następstwem zbyt

niskiego stężenia serotoniny, bywa rezultatem ułom-

ności genetycznej.

Z zebranych przez Christiansena danych o bliź-

niętach wynika, że jeśli w rodzinie było kilku włamy-

waczy i złodziei, wpływ czynnika genetycznego moż-

na określić na 78%. W stosunku do brutalnych na-

paści czynniki dziedziczny wynosi odpowiednio 54%

[16]. Sztokholmskie badania nad dziećmi adoptowa-

nymi sugerują wpływ czynnika genetycznego rów-

nież w przypadku drobnych kradzieży, choć odmien-

ny niż ten, który zaznacza się u sprawców prze-

stępstw przeciwko zdrowiu i życiu.

Uważa się, że wcześnie przejawiane skłonno-

ści do przemocy i okrucieństwa niezbicie zapowia-

dają wystąpienie podobnych problemów w przyszło-

ści. Hare jest przekonany, że doświadczenie klinicz-

ne i studia empiryczne wyraźnie potwierdzają, iż

w dziecku może istnieć — i istnieje — materiał na

przestępcę, a wszyscy skłonni do przemocy, antyspo-

łeczni dorośli mają jedną wspólną cechę: byli skłon-

nymi do przemocy, antyspołecznymi dziećmi [17].

Im niższy iloraz inteligencji, tym większe praw-

dopodobieństwo, że sprawca okaże się recydywistą

uciekającym się do przemocy.

U notorycznie brutalnych przestępców wystę-

pują hormonalne odchylenia od normy. Chodzi tu

o hormon agresji. Również stężenie testosteronu

w plazmie jest z reguły wyższe.

242

www.psychiatria.med.pl

Jadwiga Gromska, Anatomia przemocy

Próg pobudzenia u sprawców przestępstw jest

wyraźnie podwyższony. Uważa się, że odpowiada za

to układ siatkowy, który słabiej przewodzi bodźce

do płatów czołowych.

Podczas badań przeprowadzonych metodą śle-

pej próby, gdy analizowano wyniki anonimowych

badań tomograficznych mózgu, okazywało się, że

w 87% przypadków kryminaliści różnią się od niekry-

minalistów. Uszkodzenie płatów czołowych i skronio-

wych, układu limbicznego albo obu tych obszarów

powoduje zakłócenia normalnych mechanizmów kon-

trolnych; zawodzą tu hamulce zachowania. Według

jednego z raportów badawczych u 91% psychopa-

tów zidentyfikowano istotne zakłócenia funkcji neu-

rofizjologicznych w lewym płacie czołowym [18].

Jeśli sumienie ma gdzieś swoją siedzibę, to

podobno mieści się ono w dolnej części płatów czo-

łowych. U zdrowych ludzi ma połączenia ze struktu-

rami mózgu odpowiadającymi za emocje.

Szczegółowa analiza przemocy w rodzinie

i maltretowania dzieci ujawnia z jednej strony biolo-

giczne zakłócenia występujące u sprawców, a z dru-

giej — wskazuje na następstwa organicznego uszko-

dzenia w układzie nerwowym, spowodowane biciem,

i wynikające z nich formy zachowania. Tu przyczyna

zamienia się ze skutkiem, a skutek z przyczyną.

Płaty czołowe kontrolują zwykle układ limbicz-

ny, posiadający możliwość kierowania emocjami.

Słabsza jest też aktywność lewej strony zakrętu ką-

towego kory mózgowej, słabsza jest także aktyw-

ność ciała modzelowatego, które spaja obie półkule

mózgu i działa niby centrala telefoniczna. U mor-

derców półkule mózgowe nie komunikują się ze sobą

tak sprawnie, jak powinny. „Hamulce” lewej półkuli

pozbawione są wpływu na emocjonalną prawą pół-

kulę. Prawa strona ciała migdałowatego jest u ta-

kich osób aktywniejsza od lewej, a właśnie prawa

strona jest odpowiedzialna za agresję.

Kary stosowane wobec przestępców z uszko-

dzonym mózgiem, jak dotąd, są nadal surowe. Ar-

gumenty dotyczące niskiego stężenia serotoniny,

wysokiego stężenia testosteronu, zaburzonego stę-

żenia progesteronu, podwyższonego stężenia kor-

tyzolu, obniżonego stężenia glukozy itp. nie prze-

mawiają do wymiaru sprawiedliwości. Autorka ma

nadzieję, że nie przemawiają też do lekarzy, gdyż pro-

pagują podejście deterministyczne i nieholistyczne.

PIŚMIENNICTWO

1. Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu. Zagadka biolo-

gicznych uwarunkowań przestępczości. Książka i Wiedza, War-

szawa 1998: 13.

2. Hoyenga K.B., Hoyenga K. Gender-related Differences, Origin

and Outcomes. Allyn & Bacon, Boston and London 1993.

3. Wilson J.Q., Herrnstein R.J. Crime and Human Nature. Simon

& Schuster, Inc., New York 1985: 158–159.

4. Wechsler D. Sex differences in intelligence. The Measurement

and Appraisal of Adult Intelligence. Williams and Wilking, Bal-

timore 1958.

5. Dabbs wg Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu. Za-

gadka biologicznych uwarunkowań przestępczości. Książka

i Wiedza, Warszawa 1998: 51.

6. Ellis L. Monoamine Oxidase and Criminality: Identifying an Ap-

parent Biological Marker for Antisocial Behaviour. Journal of

Research in Crime and Delinquency , Vol. 28, No. 2, Sage Pu-

blications Inc., Beverley Hills, CA 1991: 229–231.

7. Moir A., Jesel D. Płeć mózgu. Państwowy Instytut Wydawni-

czy, Warszawa 1993: 56–70.

8. Yeudall L.T. i wsp. A Neuropsychosocial Theory of Persistent

Criminality: Implications for Assessment and Treatment. W: Ad-

vances in Forensic Psychology and Psychiatry, T. 2, Ablex Publi-

shers Co., New Jersey 1987: 119–191.

9. Flor-Henry P. Cerebral Aspects of Sexual Deviation. W: Wilson

G.D. (red.) Variant Sexuality: Research and Theory, Croom Helm,

London 1987: 49–83.

10. Nachson I. wg Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu.

Zagadka biologicznych uwarunkowań przestępczości. Książka

i Wiedza. Warszawa 1998: 98.

11. Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu. Zagadka biolo-

gicznych uwarunkowań przestępczości. Książka i Wiedza.

Warszawa 1998: 84–101.

12. Lombroso C. wg Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu.

Zagadka biologicznych uwarunkowań przestępczości. Książka

i Wiedza. Warszawa 1998: 103.

13. Goring Ch. wg Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu.

Zagadka biologicznych uwarunkowań przestępczości. Książka

i Wiedza, Warszawa 1998: 103.

14. Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu. Zagadka biolo-

gicznych uwarunkowań przestępczości. Książka i Wiedza,

Warszawa 1998: 107.

15. Moir A., Jesel D. Zbrodnia rodzi się w mózgu. Zagadka biolo-

gicznych uwarunkowań przestępczości. Książka i Wiedza,

Warszawa 1998: 111.

16. Wrangham R., Peterson D. Demoniczne samce. Państwowy In-

stytut Wydawniczy, Warszawa 1999.

17. Hare R.D. Without Conscience. Warner Books, Londyn-Boston

1993: 190–207.

18. Raine A., Scerbo A. Biological Theories of Violence. W: Milner

J. red. Neuropsychology of Aggression, Kluwer Academic, Bo-

ston 1991: 8.

www.psychiatria.med.pl

243

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: