Tomasz Kenar
Obóz Narodowy w latach 1887-1945
(z podziałem na dwa okresy: 1887 – 1939 i 1939-1945)
Obóz narodowy w latach 1887 - 1939
Pierwszą organizacją, która zapoczątkowała proces kształtowania się nowoczesnego obozu narodowego była Liga Polska. Utworzył ją były powstaniec i członek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego Zygmunt Miłkowski, znany także pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż. Inauguracyjne zebranie Ligi Polskiej odbyło się w sierpniu 1887 r. w zamku Hilfikon koło Zurychu w Szwajcarii. Obok Miłkowskiego wzięli w nim udział: Ludwik Michalski, Maksymilian Hertel i Aleksander Hirszberg. W „Ustawie Ligi Polskiej, dokumencie programowym tej organizacji, głoszono chęć współpracy z innymi ruchami demokratycznymi.
Na ziemiach polskich głównym działaczem Ligi Polskiej był Zygmunt Balicki, który z polecenia Miłkowskiego utworzył tajny Związek Młodzieży Polskiej, zwany potocznie Zetem. Organizacja ta miała dostarczać kadr dla Ligi. W 1890 r. kierownictwo warszawskiego Zetu objął student biologii, Roman Dmowski. Jego działalność znacznie ożywiła organizację. Dmowski doprowadził do zniesienia zależności Zetu od Ligi Polskiej. Jego sprzeciw wobec solidaryzowania się ze strajkami studentów rosyjskich, doprowadził do opuszczenia Zetu przez sympatyków idei socjalistycznych.
Z inicjatywy Dmowskiego, 1 kwietnia 1893 r., działacze z Królestwa Polskiego wypowiedzieli posłuszeństwo Lidze Polskiej i utworzyli nową, tajną organizację – Ligę Narodową. Stało się to przy pełnej aprobacie komisarza Ligi Polskiej na zabór rosyjski, Jana Ludwika Popławskiego, który sam przystąpił do nowej organizacji. Oprócz narodowych demokratów do LN należeli również inni politycy oraz znani artyści i uczeni ( W. Reymont, K.H. Rostworowski, W. Tetmajer, J. Kasprowicz, G. Pawlikowski, J. Czekanowski i inni).
W pierwszym rzędzie Liga Narodowa zajęła się pracą nad sformułowaniem zasad programowych, odkładając kwestie organizacyjne na dalszy plan. Opublikowano serię broszur pt. „Z dzisiejszej doby”. Autorem jednej z nich, pt. „Nasz patriotyzm” był Dmowski. Dla, kształtującej się ideologii narodowej fundamentalne znaczenie miały dwie książki: „Egoizm narodowy wobec etyki” Zygmunta Balickiego, oraz „Myśli nowoczesnego Polaka” Romana Dmowskiego. Trzecim wybitnym ideologiem endecji był Jan Ludwik Popławski, autor licznych artykułów. Od 1895 we Lwowie zaczął się ukazywać „Przegląd Wszechpolski”. W latach 1902 – 1905 pismo ukazywało się w Krakowie. W celu pozyskania Polaków dla idei narodowej, prowadzono szeroko zakrojoną akcję agitacyjną i werbunkową. Wydawano miesięcznik dla ludności wiejskiej pt. „Polak”, oraz utworzono Towarzystwo Oświaty Narodowej. Na Śląsku, gdzie budziła się polskość, narodowcy wydawali pismo „Górnoślązak”. W 1897 r. opublikowano pierwszy program Stronnictwa Demokratyczno – Narodowego. Chociaż nie inaugurował on działalności partii to dzięki niemu do obozu narodowego przylgnęła nazwa Narodowa Demokracja czyli endecja.
Na zjeździe Rady Tajnej w Budapeszcie w 1897 r. wybrano Komitet Centralny Ligi Narodowej. W jego skład weszli: Dmowski, Popławski, Balicki, Karol Raczkowski i Teofil Waligórski. W lutym 1898 utworzono tzw. drugi Zet, oparty na nowych zasadach ideowych. Szerzeniem idei narodowej w gimnazjach miała się zająć, podporządkowana Zetowi, organizacja „Przyszłość” zwana potocznie „Pet”. Działalność Zetu przyczyniła się znacznie do rozszerzenia wpływów Ligi Narodowej w zaborze pruskim.
W 1905 r. w Galicji i zaborze rosyjskim utworzono Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe. W 1909 r. zorganizowano stronnictwo także w zaborze pruskim, pod nazwą Towarzystwo Demokratyczno – Narodowe. Utworzenie partii zainaugurowało okres działalności bieżącej co wiązało się z zaniechaniem na pewien czas twórczości ideowej. W czerwcu 1905 r. utworzono Narodowy Związek Robotniczy. Organizowano również Narodowe Związki Zawodowe. Wszystkie te działania miały na celu rozszerzenie wpływów endecji w środowiskach robotniczych. W 1905 r. Liga Narodowa zdecydowanie sprzeciwiła się wikłaniu Polaków w rewolucję rosyjską. W tym samym roku narodowcy umocnili swoje wpływy w związku gimnastycznym „Sokół”.
W wyborach do pierwszej rosyjskiej Dumy Państwowej, które odbyły się w wiosną 1906 r., endecja zdobyła 34 mandaty, czyli wszystkie przysługujące Polakom. W Dumie powstało wówczas Koło Polskie. W styczniu 1907 r., w wyborach do drugiej Dumy, kierowany przez endeków blok wyborczy „Koncentracja Narodowa” zdobył ponownie 34 mandaty. Narodowi demokraci odnieśli także sukcesy w wyborach do trzeciej Dumy w 1907 r. W kolejnych wyborach, które miały miejsce w 1912 r., Roman Dmowski przegrał w Warszawie z kandydatem socjalistów Eugeniuszem Jagiełłą, robotnikiem fabrycznym, który odniósł zwycięstwo głównie dzięki głosom żydowskim. Była to osobista porażka Dmowskiego, tym bardziej, że jego konkurent w ogóle nie reprezentował polskich interesów w rosyjskim parlamencie.
W Galicji od 1902 roku Narodową Demokrację reprezentował w Radzie Państwa Stanisław Głąbiński. W wyborach w 1907 r., na 56 mandatów, endecy zdobyli 14. W 1908 r. Głąbiński został prezesem Koła Polskiego w Wiedniu.
W 1909 r. ukonstytuowało się w zaborze pruskim Polskie Towarzystwo Demokratyczne, przemianowane następnie na Towarzystwo Demokratyczno – Narodowe. W 1912 r. w Reichstagu endecja miała 7 przedstawicieli.
W 1905 r. z inicjatywy LN i SDN rozpoczęto walkę o polonizację szkół w Królestwie Polskim. Ogłoszono wówczas bojkot szkół państwowych tzn. rosyjskich. Kiedy Dmowski stwierdził, że dalszy bojkot nie ma sensu, gdyż rząd i tak się nie ugnie, nakazał zaniechać dalszej akcji. Nie spodobało się to niektórym działaczom narodowym i w efekcie było jedną z przyczyn serii rozłamów w łonie endecji. W lipcu 1908 r. delegacja obozu narodowego (Dmowski, Seyda, Grabski) wzięła udział w Kongresie Słowiańskim w Pradze. Dla wielu działaczy narodowych, nie rozumiejących intencji Dmoskiego, jego działania były zbyt prorosyjskie. Zaowocowało to serią secesji. W 1907 r. usamodzielnił się Zet. Rok później od endecji oderwał się Narodowy Związek Robotniczy, oraz grupa tzw. „frondy”. Szeregi endecji opuścili także Jan Kucharzewski i Władysław Studnicki. Kolejną dotkliwą stratą dla obozu narodowego była śmierć Popławskiego. Na zjeździe Ligi Narodowej w Warszawie w 1911 r. szeregi endecji opuściła grupa „secesji”. W wyniku serii rozłamów w latach 1907 – 1911 endecja utraciła wpływ na młode pokolenie.
Swój program polityczny Dmowski zawarł w książce „Niemcy, Rosja, i kwestia polska”, wydanej w 1908 r. Na kolejnych zjazdach Rady Głównej w latach 1912 – 1914, Liga Narodowa jednoznacznie poparła państwa ententy, opowiadając się przeciwko Rzeszy niemieckiej i jej sojusznikom. Po wybuchu wojny w sierpniu 1914 r. sekretarz Koła Polskiego w Dumie, Wiktor Jaroński złożył deklarację, w której wyraził gotowość Polaków do wspólnej z Rosją walki przeciwko Niemcom („drugi Grunwald”). W odpowiedzi Wielki Książę Mikołaj Mikołajewicz zapowiedział zjednoczenie ziem polskich pod berłem Cesarza Rosjyjskiego.
Wybuch wojny zastał Dmowskiego w Niemczech, gdzie jako obywatel rosyjski został na krótko aresztowany. Po przybyciu do Petersburga Dmowski po raz pierwszy wytyczył przyszłą zachodnią granicę Polski. Wraz z działaczami Stronnictwa Polityki Realnej, narodowi demokraci utworzyli Komitet Narodowy Polski. Z inicjatywy endecji zaczęto również formować polskie oddziały wojskowe – Legion Puławskiego. Po zajęciu Królestwa Polskiego przez Niemców, Komitet Narodowy Polski przeniósł się do Rosji. Nie oznaczało to jednak, że endecja wycofała się z zaboru rosyjskiego. Pod koniec 1915 r. z inicjatywy Władysława Jabłonowskiego powstało Międzypartyjne Koło Polityczne.
W latach 1915 – 1917 punkt ciężkości działalności Narodowej Demokracji przeniósł się za granicę. W połowie 1915 r. Dmowski wyjechał do Paryża, gdzie przejął kierownictwo w tzw. Kole Politycznym. Przywódca endecji rozpoczął wówczas szeroko zakrojoną akcję agitacyjną na rzecz niepodległości Polski. W 1916 r. złożył w tej sprawie stosowny memoriał rządom Francji i Anglii oraz ambasadorowi rosyjskiemu w Paryżu. W marcu 1917 r., na spotkaniu z ministrem spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Arturem Baulforem, Dmowski przedłożył propozycję ogłoszenia przez rosyjski Rząd Tymczasowy deklaracji o niepodległości Polski. Chociaż do tego nie doszło, działania Dmowskiego nagłośniły sprawę polską na arenie międzynarodowej.
W 1917 roku praca Narodowych Demokratów skupiła się na organizowaniu oficjalnej politycznej reprezentacji Polski oraz formowaniu polskiej armii. W wyniku tych działań, w czerwcu 1917 r. Francja zgodziła się na utworzenie „autonomicznej Armii Polskiej”. Także w Rosji zaczęły powstawać Polskie Korpusy Wschodnie. 15 sierpnia 1917 r. utworzony został w Lozannie Komitet Narodowy Polski z siedzibą w Paryżu. Do jego głównych zadań należało reprezentowanie Polski wśród sprzymierzonych, opieka cywilna nad Polakami oraz zajmowanie się sprawami politycznymi Armii Polskiej. Prezesem KNP został Dmowski. Państwa ententy uznały oficjalnie Komitet, jako reprezentanta interesów polskich na arenie międzynarodowej. Działalność KNP zapewniła Polsce miejsce w zwycięskim obozie. Było to bardzo ważne, ponieważ działalność aktywistów na ziemiach polskich mogła doprowadzić do uznania Polski za sojusznika państw centralnych, w efekcie czego kraj nasz mógł by się nie odrodzić po I wojnie światowej.
Latem 1918 r. sformowano pierwszą polska dywizję. W sierpniu Naczelnym Wodzem Armii Polskiej we Francji, zwanej także Błękitną Armią, został gen. Józef Haller. Dmowski udał się także do Stanów Zjednoczonych, gdzie spotkał się z tamtejszą Polonią, oraz omówił z prezydentem Wilsonem przyszłe granice Polski.
Po chwilowym chaosie organizacyjnym zaczęły odradzać się struktury obozu narodowego na ziemiach polskich. Endecja podjęła współpracę z Radą Regencyjną, co było podyktowane obawami przed szerzeniem się prądów rewolucyjnych. 23 października Rada Regencyjna powierzyła misję tworzenia nowego rządu narodowcom. Prezydentem ministrów został wówczas Józef Świeżyński. Jednym z jego pierwszych posunięć było zwrócenie się do kanclerza Rzeszy z prośbą o zwolnienie z więzienia Józefa Piłsudskiego. Rząd ten szybko jednak upadł. W Galicji Stronnictwo Demokratyczno – Narodowe weszło w skład namiastki polskiego rządu – Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Wcześniej, na początku 1918 r. posłowie endeccy manifestacyjnie wystąpili z Koła Polskiego w Wiedniu. Tymczasem w Reichstagu endecy, z Marianem Seydą na czele, przejęli kierownictwo Koła Polskiego. Jednocześnie rozszerzały się wpływy endecji w Wielkopolsce. Działalność Narodowej Demokracji, tak w kraju jak i za granicą w dużym stopniu przyczyniła się do odzyskania przez Polskę niepodległości.
Kiedy to już nastąpiło obóz narodowy rozpoczął przygotowania do zbliżających się wyborów parlamentarnych. Pierwszym krokiem było powołanie Narodowego Komitetu Wyborczego Stronnictw Demokratycznych. W wyniku wyborów, które odbyły się 26 stycznia 1919 r. endecja zdobyła 109 mandatów. Po dołączeniu 20 posłów z Wielkopolski endecja stworzyła najliczniejszy klub poselski, który przyjął nazwę: Związek Sejmowy Ludowo Narodowy. W jego skład oprócz narodowych demokratów weszło także kilka pomniejszych partii prawicowych. Prezesem klubu został Wojciech Korfanty. Kolejnym posunięciem było utworzenie jednego, ogólnopolskiego stronnictwa. 11 i 12 maja 1919 r. w Warszawie odbył się pierwszy zjazd Związku Ludowo – Narodowego.
18 stycznia rozpoczęła się konferencja pokojowa w Paryżu, na której Polskę reprezentowali Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. Polska znalazła się wśród zwycięskich mocarstw, co było głównie zasługą obozu narodowego.
W Dniach 26 – 27 października 1919 r. odbył się drugi zjazd ZLN, w którym wzięło udział 5000 delegatów. Uchwalono wówczas program stronnictwa oraz wybrano władze naczelne. Prezesem Zarządu Głównego ZLN został Stanisław Głąbiński. Rozpoczęto także tworzenie struktur terenowych partii. W trzecim zjeździe ZLN, który odbył się na początku lipca 1921 r. w Częstochowie, wzięło udział kilkanaście tysięcy ludzi. W wyborach, które odbyły się w listopadzie 1922 r., ZLN wystartował w koalicji pod nazwą Chrześcijański Związek Jedności Narodowej. Oprócz endeków tworzyły ją: Chadecja, Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe, Narodowe Stronnictwo Rolnicze, oraz kilka mniejszych partii. Blok otrzymał w sumie 29 % wszystkich głosów w wyborach do sejmu, co dało mu 163 mandaty. W wyborach do senatu koalicja uzyskała 48 mandatów.
W wyborach prezydenckich kandydat endecji Maurycy hr. Zamojski przegrał z Gabrielem Narutowiczem. Nowo wybrany prezydent został zamordowany 16 stycznia 1922 r. przez Eligiusza Niewiadomskiego. W wyniku agitacji czynników wrogich narodowcom, odpowiedzialnością za zamach obarczono obóz narodowy.
Działania endecji w sejmie zmierzały do wyłonienia większości parlamentarnej, zdolnej do skutecznego rządzenia. Udało się to 17 maja 1923 r. Powstała wówczas koalicja, w skład której oprócz ZLN weszły Chadecja i PSL „Piast”. Był to tzw. pakt „lanckoroński”. Postanowiono wówczas, że „rząd tworzyć będą wyłącznie Polacy”. Na czele nowego gabinetu, zwanego potocznie „Chjeno – Piastem”, stanął polityk ludowy Wincenty Witos. Z ramienia endecji w rządzie zasiedli: Stanisław Głąbiński jako minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, Marian Seyda, który objął tekę ministra spraw zagranicznych, Jerzy Gościcki jako minister rolnictwa oraz Władysław Kucharski jako minister przemysłu i handlu. Wkrótce na stanowisku ministra spraw zagranicznych Seydę zmienił Dmowski. Rząd „Chjeno – Piasta” upadł 14 grudnia 1923 r. m.in. w wyniku nieporozumień pomiędzy koalicjantami w sprawie reformy rolnej. W ówczesnym okresie zaczął się również zarysowywać konflikt w łonie Ligi Narodowej pomiędzy Stanisławem Grabskim, a Romanem Dmowskim.
Kolejna koalicja z udziałem ZLN powstała 20 listopada 1925 r. Jej efektem był rząd Skrzyńskiego, w którym endecję reprezentowali: Jerzy Zdziechowski – minister skarbu, oraz Stanisław Grabski – minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Po upadku tego gabinetu, 10 maja 1926 r. premierem został ponownie Witos. W jego rządzie zasiedli także Zdziechowski i Grabski. Rządy Witosa zakończył zamach Józefa Piłsudskiego, który miał miejsce 12 maja 1926 r.
W latach 1919 – 1925 endecja skupiała się głownie na działalności w parlamencie, zaniedbując pracę ideotwórczą. Pomimo tego obóz narodowy dysponował licznymi tytułami prasowymi. Oficjalnym organem ZLN była „Gazeta Warszawska” ( redaktor naczelny – Zygmunt Wasilewski). Od 1922 r. wznowiono wydawanie „Przeglądu Wszechpolskiego”. Organem teoretycznym była „Myśl Narodowa”. Wydawano także liczne periodyki i pisma lokalne. W omawianym okresie endecja odtworzyła także swoje wpływy w środowiskach młodzieżowych. W marcu 1922 r. powstał Związek Akademicki – Młodzież Wszechpolska, organizacja o jednoznacznie narodowym profilu. W ramach MW zaczęło kształtować się pokolenie narodowców zwane potocznie „młodymi”. Przy ich poparciu w grudniu 1926 r. Dmowski utworzył nową organizację – Obóz Wielkiej Polski. Była to część planu Dmowskiego, reorganizacji obozu narodowego i przystosowania go do nowej sytuacji politycznej. Pierwotna koncepcja zakładała, że OWP będzie platformą współpracy dla polskich ugrupowań prawicowych. Większość partii, do których Dmowski skierował swoją ofertę odmówiła przystąpienia do OWP. Wówczas organizacja ta zaczęła nabierać nowego kształtu. W 1927 r. w ramach obozu wyodrębnił się autonomiczny Ruch Młodych, na którego czele stanął lwowski działacz, Zdzisław Stahl. Pod wpływem „młodych” OWP przekształciła się w organizację młodzieżową i masową o hierarchicznej strukturze (wprowadzono umundurowanie i odznakę – mieczyk Chrobrego). Młodzi narodowcy zaczęli także wywierać wpływ na oblicze całego obozu narodowego. Do głównych ideologów i przywódców Ruchu Młodych zaliczyć można: Jana Rembielińskiego, Jerzego Drobnika, Tadeusza Bieleckiego, Henryka Rossmana, Jana Mosdorfa i Stefana Wyrzykowskiego.
Kolejnym etapem reorganizacji obozu narodowego było utworzenie nowej partii w miejsce ZLN. 29 czerwca 1928 r. odbyło się zebranie inauguracyjne Stronnictwa Narodowego. Poza zmianą nazwy nie doszło jednak do większych przeobrażeń. Odsunięto jedynie Stanisława Grabskiego, którego obarczono winą za dotychczasowe porażki obozu narodowego. Była to tzw. rozprawa z „grabszczyzną”. Dmowski zlikwidował także tajną Ligę Narodową ( 1928 ?), powołując w jej miejsce nową organizację – Straż.
Przede wszystkim jednak zaczęło zmieniać się oblicze ideowe obozu narodowego. Broszura Dmowskiego z 1927 r. pt. „Kościół, Naród i Państwo”, zapoczątkowała proces zespalania ideologii narodowej z zasadami katolicyzmu. Wystarczy powiedzieć, że do tej pory endecja funkcjonowała na bazie ideologii wypracowanej w dobie pierwszego „Przeglądu Wszechpolskiego”, z nadrzędną zasadą „egoizmu narodowego”. W przypadku religii ograniczano się jedynie do podkreślania wychowawczej roli Kościoła katolickiego. Stwierdzenie Dmowskiego, że polskość jest nierozerwalnie związana z katolicyzmem dało sygnał do tworzenia koncepcji państwa opartego na zasadach katolickich. Myśl tę rozwinęli „młodzi”, formułując koncepcję „Katolickiego Państwa Narodu Polskiego”.
Tymczasem w kolejnych wyborach parlamentarnych w 1928 i 1930 r. Stronnictwo Narodowe odniosło porażki. Dla „młodych” był to argument przeciwko angażowaniu się w rozgrywki sejmowe. Wielu z nich było przeciwnych taktyce preferowanej przez starych endeków, opierającej się na działalności parlamentarnej. Od czasu wyborów w 1930 r. datuje się jawny udział Ruchu Młodych w polityce bieżącej. Wyrasta on na głównego inicjatora i wykonawcę polityki obozu narodowego. „Młodzi” weszli do Zarządu Głównego SN. W czerwcu 1931 zlikwidowano autonomię Ruchu Młodych. W jednolitym organizacyjnie OWP, „młodzi” przejęli kierownictwo. Narastały jednak spory organizacyjne i ideowe ze starymi endekami.
Tymczasem władze sanacyjne zdecydowały się zlikwidować, rosnący w siłę OWP. Proces ten zapoczątkował, we wrześniu 1932 r., wojewoda pomorski. Sanacja likwidowała OWP stopniowo, bojąc się reakcji ze strony narodowców. Ostatecznie OWP rozwiązane zostało 24 marca 1933 r. W łonie obozu narodowego nastąpił wówczas chaos organizacyjny. W efekcie doszło do dwóch ważnych rozłamów. W lutym 1934 r. usamodzielnił się Związek Młodych Narodowców. Na jego czele stanęli: Jerzy Drobnik, Ryszard Piestrzyński, Zygmunt Wojciechowski oraz Jan Zdzitowiecki. Dołączył do nich także Zdzisław Stahl. Organizacja ta zaczęła ewoluować w stronę sanacji. Niechęć do panującego systemu była na tyle silna, że inicjatywa ZMN nie spotkała się z większym poparciem. Była to jednak dotkliwa strata ponieważ w ZMN znalazło się wielu dotychczasowych ideologów i publicystów młodej endecji.
Do drugiego rozłamu doszło dwa miesiące później. 14 kwietnia ukazała się deklaracja programowa nowej organizacji – Obozu Narodowo Radykalnego. Na jego czele stanął Jan Mosdorf. ONR prowadził legalną działalność zaledwie do lipca 1934 r. kiedy to został rozwiązany przez władze. Później doszło do rozłamów w samym obozie. Działacze skupieni wokół Henryka Rossmana utworzyli tzw. ONR – ABC, natomiast zwolennicy Bolesława Piaseckiego skupili się w Ruchu Narodowo – Radykalnym Falanga.
Tymczasem w lutym 1935 r. Dmowski przeprowadził w Stronnictwie Narodowym reformy, zmierzające do oddania kierownictwa partii w ręce „młodych”. Powołany wówczas Komitet Główny, będący w praktyce głównym organem SN, zdominowany został przez „młodych”. Wprowadzono również odznakę organizacyjną i umundurowanie na wzór OWP.
W latach 1935 – 39, a więc w okresie dominanty „młodych”, SN konsekwentnie bojkotowało wybory sejmowe. „Młodzi” nie chcieli także słyszeć o współpracy z innymi partiami opozycyjnymi wobec sanacji, do czego uparcie dążyli „starzy”.
W drugiej połowie 1937 r. zarysował się w łonie SN podział na dwie frakcje. Na czele pierwszej z nich stanął Tadeusz Bielecki. Drugą tworzyli działacze skupieni wokół Jędrzeja Giertycha, Jana Matłachowskiego i Kazimierza Kowalskiego. Do wybuchu wojny frakcje te prowadziły między sobą walkę o władzę w Stronnictwie. Od 1937 r. funkcję prezesa Zarządu Głównego SN sprawował Kowalski. Natomiast Bielecki był wiceprezesem. Sytuacja zmieniła się w czerwcu 1939 r., kiedy to stanowisko prezesa Zarządu Głównego objął Bielecki.
Głównym ideologiem SN w omawianym okresie był Jędrzej Giertych. Jego książka „O wyjście z kryzysu” uznana została za półoficjalny program Stronnictwa. Program Gospodarczy sformułował Adam Doboszyński. Jego książka „Gospodarka Narodowa”, oparta na filozofii św. Tomasza z Akwinu nie była jednak reprezentatywna dla całej endecji. „Starzy” zdecydowanie bardziej popierali koncepcje wybitnego ekonomisty, Romana Rybarskiego.
2 stycznia 1939 r. zmarł Roman Dmowski. Tymczasem wpływy endecji rosły. Pod przywództwem „młodych” Stronnictwo Narodowe rozrosło się do tego stopnia, że w 1939 r., a więc w przeddzień wybuchu II wojny światowej, było największą partią opozycyjną, posiadającą największe wpływy w społeczeństwie polskim.
Bielecki T., W szkole Dmowskiego, Londyn 1968.
Bułhak W., Dmowski – Rosja a kwestia polska. U źródeł orientacji rosyjskiej obozu narodowego 1886 – 1908, Warszawa 2000.
Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990.
Grott B., Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo – katolicka formacja ideowa w II Rzeczypospolitej na tle porównawczym, Krzeszowice 1999.
Grott B., Religia, Kościół, etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej (wybór tekstów), Kraków 1993.
Grott B., Adam Doboszyński o ustroju Polski, Warszawa 1996.
Kaczmarek Z., Obóz Wielkiej Polski. Geneza i działalność polityczna w latach 1926 – 33, Poznań 1980.
Kawalec K., Nardowa Demokracja wobec faszyzmu 1922 - 1939. Ze studiów na dziejami myśli politycznej obozu narodowego, Warszawa 1989.
Kawalec K., Roman Dmowski, Wrocław 2002.
Kulińska L, Związek Akademicki Młodzież Wszechpolska i Młodzież Wielkiej Polski w latach 1922 – 1947, Kraków 2000.
Majchrowski J., Szkice z historii polskiej prawicy politycznej lat Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 1986.
Radomski G., Narodowa Demokracja wobec problematyki mniejszości narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej, Toruń 2000
Rudnicki S., Obóz Narodowo – Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985.
Świercz P., Narodowa Demokracja na Górnym Śląsku w Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 1999.
Terej J.J, Idee, mity, realia. Szkice do dziejów Narodowej Demokracji, Warszawa 1971.
Terej J.J., Rzeczywistość i polityka. Ze studiów nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, Warszawa 1971.
Wapiński R., Narodowa Demokracja 1893 – 1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej, Wrocław 1980.
Wapiński R., Roman Dmowski, Lublin 1988.
Wapiński R., Endecja na Pomorzu 1922 – 1939, Gdańsk 1966.
Wator A., Działalność Związku Ludowo – Narodowego w latach 1919 – 1922, Szczecin 1992.
Wątor A., Narodowa Demokracja w Galicji do 1918 r., Szczecin 2002.
Obóz narodowy 1939 - 1945
W październiku 1939 r. zaczęło działać konspiracyjne Prezydium Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego. Ponieważ dotychczasowy prezes Tadeusz Bielecki znalazł się na emigracji, jego funkcję w kraju przejął Mieczysław Trajdos. W skład Prezydium weszli także: Witold Staniszkis, Bogusław Jeziorski, Władysław Jaworski, Roman Rybarski, Zygmunt Berezowski. W późniejszym czasie dołączyli Aleksander Dębski i Stanisław Piasecki. Skład Prezydium był efektem kompromisu „starych” ze zwolennikami Bieleckiego. Do władz naczelnych nie dopuszczono natomiast zwolenników frakcji Giertych – Kowalski, którzy utworzyli własną organizację. Była to Narodowo – Ludowa Organizacja Walki. Inicjatorami tego przedsięwzięcia byli Jan Matłachowski i Karol Stojanowski. NLOW pozostawała w opozycji do „oficjalnego” SN. Trzeci ośrodek SN ukształtował się na emigracji pod przywództwem Bieleckiego. W 1939 r. powstała także w Poznaniu organizacja „Ojczyzna”. Jej założycielem był Marian Seyda. Oprócz polityków z SN tworzyli ją także działacze Związku Młodych Narodowców. Na bazie „Ojczyzny” powstała Delegatura Rządu na ziemie polskie włączone do Rzeszy.
Zasadnicza zmiana linii politycznej SN polegała na podjęciu współpracy z innymi partiami politycznymi. „Starzy” endecy włączyli się w budowę struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Działacze SN weszli do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego przy Związku Walki Zbrojnej. Jednocześnie tworzono własne, niezależne struktury wojskowe. W październiku 1939 r. utworzono Narodową Organizację Wojskową, która miała być zbrojnym ramieniem SN. Pierwszym komendantem NOW był Aleksander Demidecki. W 1941 r. jego funkcję przejął ppłk Józef Rokicki.
Narodowcy próbowali także podjąć współpracę z działaczami ONR. Jej wyrazem miało być wspólne pismo „Szaniec”. Pismo to zostało jednak w całości przejęte przez narodowych radykałów. Powołali oni do życia organizację wojskową – Związek Jaszczurczy.
Seria aresztowań w 1940 i 41 r. zdezorganizowała działalność SN w kraju. W maju 1941 r. aresztowani zostali członkowie Zarządu Głównego: Trajdos, Staniszkis, Rybarski i Stefan Niebudek. Nowym prezesem w miejsce Trajdosa został Stefan Sacha. W końcu 1942 r. podjął on rozmowy z dowódcą ZWZ Stefanem „Grotem” Roweckim o scaleniu NOW z ZWZ w jedną organizację wojskową. Umowę scaleniową zawarto w listopadzie 1942 r. Przeciwko negocjacjom opowiedziała się znaczna część oficerów NOW, skupionych wokół Augusta Michałowskiego i Zbigniewa Stypułkowskiego. Doszło do secesji w NOW i SN. W jej efekcie opozycjoniści utworzyli nową organizację – Armię Narodową. Secesjoniści powołali również, wraz z działaczami NLOW, Tymczasową Komisję Rządzącą SN. Od tytułu organu prasowego rozłamowców nazywano potocznie SN – „Wielka Polska”. Nawiązali oni rozmowy z Grupą „Szańca”. W ich efekcie powstały Narodowe Siły Zbrojne. Formalnie NSZ powstały 20 IX 1942 r., a ich dowódcą został płk Ignacy „Czesław” Oziewicz. W czerwcu 1943 r. po aresztowaniu Oziewicza jego funkcję objął płk Tadeusz „Żegota” Kurcyusz. Zapleczem politycznym NSZ była Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna. Jej prezydium tworzyli: Otmar Wawrzkowicz, Jerzy Olgierd Iłłakowicz, Tadeusz Salski, Władysław Marcinkowski (wszyscy Grupa „Szańca”), Zbigniew Stypułkowski, August Michałowski, Jan Matłachowski i Karol Stojanowski ( wszyscy SN – „Wielka Polska”). Prowadzono także pertraktacje o połączeniu SN WP i Grupy „Szańca” w jedna organizację – Obóz Narodowy. Rozmowy zakończyły się jednak fiaskiem.
TNRP zorganizowała Służbę Cywilną Narodu, która przygotowywała się do przejęcia władzy w kraju. Do zadań bojowych przeznaczono oddziały Akcji Specjalnej NSZ. Prowadziły one działalność policyjną, chroniąc ludność przed bandami rabunkowymi oraz niemieckimi represjami. Nie prowadzono spektakularnych akcji przeciwko Niemcom z uwagi na ludność cywilną, narażoną na odwet ( nie zwracali na to uwagi komuniści). Dowództwo NSZ chciało stworzyć siłę, która w momencie załamania się potęgi Niemiec przeprowadziłaby „marsz na zachód”, zajmując tereny po Odrę i Nysę. Kiedy Niemcy zaczęli ponosić klęski na froncie wschodnim, dowództwo NSZ uznało Rosję Radziecką za głównego wroga, przewidując, że Sowieci zajmą ziemie polskie i będą je okupowali. Od połowy 1943 r. podjęto akcje przeciwko partyzantce komunistycznej na ziemiach polskich, którą uważano za agenturę wroga.
Tymczasem w „oficjalnym” SN, zwanym także SN „Kwadrat”, nastąpiła zmiana na stanowisku prezesa. Aresztowanego w maju 1943 r. Sachę zastąpił Stanisław Jasiukowicz, który po objęciu funkcji w Delegaturze Rządu, ustąpił ze stanowiska prezesa na rzecz Aleksandra Zwierzyńskiego. Próbowano także skonsolidować środowiska narodowe, tworząc Porozumienie Organizacji Narodowych.
Środowiska młodzieży narodowej skupiły się początkowo w organizacji – „Młodzież Wielkiej Polski”. Do pełnego zjednoczenia młodych narodowców doszło w ramach reaktywowanej w 1944 r. Młodzieży Wszechpolskiej. Prezesem MW został ...
julew1