Jan Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii.pdf - SOCJOLOGIA - Norvipolec

Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii.txt

Jan Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii

Od autora Niniejsze wydanie jest przedrukiem rozszerzonego wydania, które

ukazało się wiosną 1970 roku. Nakład rozszedł się tak szybko, Ŝe nie zdąŜyłem

przygotować zapowiedzianego słowniczka pomocniczego terminów socjologicznych.

Zostały w tym wydaniu poprawione tylko błędy rzeczowe, jakie zakradły się do

poprzedniego wydania, oraz usunięte niektóre potknięcia stylistyczne. Poza tym

tekst pozostał bez zmian. Nie zdąŜyłem takŜe wykorzystać Ŝyczliwych uwag

kolegów, posługujących się tym podręcznikiem w nauczaniu. Dziękując im za

przychylne ustosunkowanie się do podręcznika i prosząc o dalsze uwagi krytyczne,

chcę ich zapewnić, Ŝe wykorzystam je, jeŜeli ksiąŜka będzie wznowiona.

Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu a przede wszystkim jego Redakcji Socjologii

serdecznie dziękuję za Ŝyczliwość i pomoc w przygotowaniu kolejnych, mam

nadzieję lepszych, wydań tego podręcznika. Warszawa, lipiec 1970 I. Wstęp

KsiąŜka ta jest pomyślana jako wprowadzenie do podstawowych pojęć, przy pomocy

których socjologia opisuje i wyjaśnia zjawiska i procesy zachodzące w

zbiorowościach ludzkich. W ten sposób został takŜe wstępnie określony przedmiot

socjologii. Najogólniej mówiąc, najczęściej spotykana definicja socjologii

orzeka, Ŝe jest ona nauką o społeczeństwie. Zatrzymajmy się więc krótko i

rozwaŜmy, co przez ten termin na ogół się rozumie. KaŜdy człowiek Ŝyje w

społeczeństwie, kaŜdy teŜ na swój uŜytek jakoś sobie ten termin określa i coś

sobie wyobraŜa, gdy go uŜywa. Pytając w rozmowach z kolegami czy znajomymi, co

przez ten termin rozumieją, najczęściej usłyszymy, Ŝe jest to ogół obywateli

naszego państwa, czy dowolnego państwa, Ŝe jest to mniej więcej to samo co jakiś

naród. Czasami ktoś powie, Ŝe mieszkańcy jakiegoś miasta teŜ stanowią

społeczeństwo, gdyŜ w prasie często moŜna spotkać takie zwroty, jak:

"społeczeństwo Warszawy zamanifestowało swoją wolę" lub "społeczeństwo polskie

jest niezłomnie przekonane", czasami "społeczeństwo Śląska" itp. JuŜ na pierwszy

rzut oka widać, Ŝe te trzy zwroty mówią o róŜnych typach zbiorowości ludzkich, z

czego moŜna by wyciągnąć wniosek, Ŝe termin "społeczeństwo" jest nazwą ogólną

dla wszystkich typów zbiorowości. Rzeczywiście, w języku potocznym nazwa ta jest

uŜywana w tym znaczeniu. Taki stopień precyzji w określeniu wystarcza dla

porozumiewania się w Ŝyciu codziennym, jest jednak niewystarczający dla opisu i

wyjaśnień naukowych. Dlatego poniŜej podamy dokładniejsze definicje, jakimi

posługują się socjologowie w swoich teoriach społeczeństwa. Socjologia jest więc

nauką o zbiorowościach ludzkich, dokładniej przedmiotem jej badań są zjawiska

i procesy tworzenia się róŜnych form Ŝycia zbiorowego ludzi, struktury tych

zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze

wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te

zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące. Tutaj znowu łatwo

stwierdzimy, Ŝe zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach ludzkich, a więc

w rodzinach, klasach szkolnych, sąsiedztwach, miastach, organizacjach

społecznych, partiach politycznych, państwach są zjawiskami otaczającymi kaŜdego

z nas jak powietrze, są czymś naturalnym i oczywistym, tak, Ŝe pytania w

rodzaju: dlaczego ludzie znajomi kłaniają się sobie przy spotkaniu na ulicy?

Dlaczego władze ścigają przestępców? Dlaczego rodzice na ogół dbają o swoje

dzieci? Dlaczego w kaŜdym państwie istnieje rząd, lecz jego formy bywają róŜne?

Dlaczego niektórzy studenci uczą się lepiej od innych? Dlaczego niektórzy

studenci z zapałem angaŜują się politycznie, a inni nie są uwaŜane za pytania

raczej dziecinne i kaŜdy student z łatwością moŜe na nie odpowiedzieć. MoŜna

spróbować postawić te właśnie pytania kilku znajomym, a zobaczymy, Ŝe kaŜdy z

nich ma gotową odpowiedź wyjaśniającą. A więc będą to takie odpowiedzi: ludzie

kłaniają się sobie, bo taki jest obyczaj; władze ścigają przestępców, poniewaŜ

są powołane dla zapewnienia porządku i ochrony obywateli; kaŜde państwo musi

mieć rząd, poniewaŜ inaczej nie moŜe istnieć, a róŜne formy rządów wynikają z

tradycji, warunków gospodarczych, ideologii politycznych; niektórzy studenci

uczą się lepiej, poniewaŜ są zdolniejsi i pracowitsi, niektórzy angaŜują się

politycznie, poniewaŜ polityka ich interesuje. Takie wyjaśnienia w Ŝyciu

codziennym całkowicie nam wystarczają, ale przy bliŜszym wejrzeniu zauwaŜymy, Ŝe

jedna niewiadoma została tu zastąpiona inną lecz taką, do której jesteśmy moŜe

bardziej przyzwyczajeni, lub która nosi pozory wytłumaczenia. Czym więc socjolog

moŜe się zajmować, skoro taka wiedza potoczna, intuicyjna wystarcza dla Ŝycia,

działania, wpływania na innych ludzi, osiągania celów itd. UŜywając pewnej

analogii moŜemy powiedzieć, Ŝe kaŜdy człowiek tłumaczył sobie fakt, Ŝe ciała

niepodparte spadają, a Arystoteles tłumaczył ten fakt "naukowo", mówiąc, Ŝe

miejscem ciał cięŜkich jest "na dole" czy dół, a miejscem ciał lekkich jest

góra. Dlatego dym się unosi, a kamień spada. Taka wiedza wystarczała przez

tysiące lat rozwoju cywilizacji dla wznoszenia wspaniałych gmachów, budowania w

Strona 1

Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii.txt

nich kominów, i analogicznie taka potoczna wiedza o Ŝyciu społecznym

doskonale wystarcza dla załatwiania spraw Ŝyciowych, zaspokajania potrzeb i

układania sobie współŜycia z bliźnimi. Często jednak ta wiedza potoczna zawodzi,

jak o tym świadczy istnienie wielu ludzi zawiedzionych, rozczarowanych, ludzi,

których zaskakują nieoczekiwane reakcje bliźnich. Gdybyśmy znowu przyjrzeli

się bliŜej naszym własnym zachowaniom i działaniom, łatwo zauwaŜymy, Ŝe kaŜdy z

nas ma jakąś ogólną "teorię" Ŝycia społecznego i zachowania się ludzi, która nam

tłumaczy działania i postępowanie naszych bliźnich i słuŜy nam jako podstawa

naszego na nich oddziaływania. Ta teoria nie jest oczywiście usystematyzowana,

ale składa się ona z szeregu ogólnych "praw" ustalających zaleŜności przyczynowe

między faktami, sytuacjami a postępowaniem ludzi, między ich motywami, dąŜeniami

i działaniami. Są to np. takie uogólnienia czy "prawa naukowe", jak: kaŜdy

człowiek szuka przede wszystkim swoich korzyści; przyjaciel jest gotów pomagać w

potrzebie: ludzie na ogół przestrzegają przepisów prawa; kaŜdy człowiek szuka

przede wszystkim przyjemności; niektórym ludziom wytęŜona praca sprawia

szczególną przyjemność; kaŜdy człowiek jest próŜny, lubi się chwalić i lubi, gdy

się o nim mówi dobrze; kaŜdy człowiek dąŜy do znalezienia uznania; kaŜdy

człowiek musi się komuś zwierzyć ze swoich tajemnic itd. Kiedy więc chcemy kogoś

o coś prosić, czy kogoś do czegoś namówić, lub osiągnąć jakiś cel, wtedy

dokonujemy kalkulacji i obliczamy, jakie cechy posiadają ludzie, na których

chcemy wywrzeć jakiś wpływ, to znaczy wywołać u nich pozytywną reakcję wobec

naszych dąŜeń, obliczamy, jakie ogólne reguły mają tu zastosowanie, odpowiednio

wybieramy metodę działania, środki działania i odpowiednio je stosujemy. Np.

jeŜeli student chce uzyskać od dziekana odroczenie egzaminu, to zaleŜnie od

tego, czy dziekana określa sobie jako "dobrego człowieka" czy jako "psa na

studentów", dobiera odpowiednie uzasadnienie swojej prośby. Jak więc widzimy,

nawet taka prosta sprawa, jak prośba złoŜona na ręce dziekana wymaga

zastosowania ogólnej teorii działania, ustalenia stosunku przyczynowego i

znajomości zaleŜności przyczynowych między stosowanymi środkami (słowa,

przytaczane uzasadnienia) a przewidywaną reakcją. Słowem, kaŜdy człowiek,

zachowujący się jakoś w dowolnej sytuacji, jeŜeli chce osiągnąć zamierzony cel,

musi korzystać z określonej teorii socjologicznej i o dziwo okazuje się, Ŝe

taką teorię posiada, gdyŜ często zamierzony cel osiąga. Tak więc dochodzimy do

stwierdzenia, Ŝe tak poczciwy mieszczanin Moliera dowiedział się nagle, Ŝe całe

Ŝycie mówił prozą nie wiedząc o tym, tak i kaŜdy człowiek jest socjologiem teŜ

nie wiedząc o tym. MoŜna by tu jeszcze odwołać się do drugiego porównania

literackiego i dodać za Stańczykiem, Ŝe kaŜdy człowiek jest tak samo

socjologiem, jak jest lekarzem i jego wiedza socjologiczna moŜe być porównywana

do jego wiedzy lekarskiej. Lecząc się na własną rękę ziółkami czy alkoholem,

kaŜdy człowiek opiera się takŜe na jakiejś teorii medycznej o zaleŜnościach

przyczynowych między procesem chorobowym a działaniem uŜywanego środka. Podobnie

praktyka społeczna opiera się na takiej socjologii praktycznej i kaŜdy człowiek

w najprostszym działaniu społecznym, np. w prośbie o poŜyczenie "kilku złotych",

odwołuje się do naukowej teorii o zaleŜnościach między podnietami a reakcjami

społecznymi. Czym socjologia naukowa róŜni się od socjologii potocznej?

Socjologia potoczna jest oparta na zdrowym rozsądku, na uogólnieniu codziennych

doświadczeń w sposób często emocjonalny, niesystematyczny i niezweryfikowany.

Socjologia naukowa opiera się na systematycznych badaniach, na posługiwaniu się

ustalonym aparatem pojęciowym, na sprawdzaniu hipotez i twierdzeń. RóŜnice

między nimi mogą być nieraz uderzające. Np. w badaniach socjologów i psychologów

amerykańskich w czasie drugiej wojny światowej niektóre twierdzenia

doświadczenia potocznego, Ŝe np. Ŝołnierze pochodzący ze wsi, z rodzin

farmerskich będą lepiej znosili trudy wojenne niŜ Ŝołnierze z rodzin miejskich,

lub przypuszczenie, Ŝe Ŝołnierze Murzyni będą lepiej walczyli pod dowództwem

oficerów Murzynów, okazały się zupełnie fałszywe i badania wykazały, Ŝe sprawy

miały się wręcz przeciwnie. Badania prowadzone w przemyśle nad efektywnością

kierownictwa wykazały, Ŝe wbrew potocznym przekonaniom kierownictwo

autokratyczne, polegające na surowej dyscyplinie i narzucaniu podwładnym woli

kierownika, bez konsultowania z nimi i bez wciągania ich do udziału w

przygotowywaniu decyzji, nie jest tak efektywne jak kierownictwo demokratyczne,

uwzględniające inicjatywę podwładnych i mające znaczenie większe efekty w

postaci wyŜszej wydajności pracy, lepszego jej wykonywania itp. W.I. Thomas i F.

Znaniecki w znanym dziele o chłopie polskim scharakteryzowali tę socjologię

"praktyczną", opartą na zdrowym rozsądku i wskazali, Ŝe przyjmuje ona trzy mylne

załoŜenia. Pierwsze, przyjęte milcząco, lub wyraźnie sformułowane, to załoŜenie,

Ŝe znamy rzeczywistość, poniewaŜ w niej Ŝyjemy, i Ŝe na tej podstawie Ŝyciowej

znajomości moŜemy przyjąć jako pewne nasze wiadomości o stosunkach społecznych.

Jest to ta sama postawa, która kiedyś wyraŜała się przyjmowaniem załoŜenia, Ŝe

Strona 2

Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii.txt

znamy świat fizyczny, poniewaŜ w nim Ŝyjemy i działamy, a zatem mamy prawo do

uogólnień bez specjalnych badań, tylko na podstawie zdrowego rozsądku. JednakŜe

praktyczna znajomość tej rzeczywistości społecznej jest bardzo ograniczona.

Praktyk zna tylko pewną niewielką część rzeczywistości społecznej, a o selekcji

tych fragmentów, które zna, decydują względy przypadkowe i jego cechy

subiektywne (jak zainteresowania itp.). Drugi błąd tej socjologii praktycznej

polega na stosowaniu niewłaściwej metody, gdyŜ jej uwaga skupia się zawsze na

osiągnięciu jakiegoś praktycznego celu, a podstawą stawiania zagadnień i

dobierania faktów do analizy jest zawsze ich ocena jako poŜądanych czy

niepoŜądanych z punktu widzenia załoŜonego celu. Praktyk stosuje więc tutaj

pewne normy, zakłada, Ŝe rzeczywistość się do nich stosuje, a w okresach

szybkich przemian społecznych, kiedy normy zawodzą, staje się bezradny wobec tej

rzeczywistości (np. bezradność polityków wobec niespodziewanie wybuchających

ruchów rewolucyjnych). Trzecim błędem tej socjologii praktycznej jest

rozpatrywanie faktów w izolacji od szerszych całości społecznych. Praktyk,

znający tylko swoją dziedzinę, nie szuka przyczyn i wyjaśnień niepokojących go

faktów w zjawiskach wykraczających poza praktyczną sferę jego działalności. Np.

prawnik skłonny jest szukać przyczyn przestępczości tylko w niedostatkach

systemu prawa, dyrektor fabryki z technicznym wykształceniem nie dostrzega

waŜności czynników psychologicznych i społecznych. Thomas i Znaniecki wskazują

wreszcie, Ŝe ta socjologia praktyczna przyjmuje ponadto dwa błędne załoŜenia:

1Ď) Ŝe ludzie reagują w ten sam sposób na te same wpływy, bez względu na swą

indywidualną przeszłość w Ŝyciu zbiorowym i Ŝe dlatego jest moŜliwe wywoływanie

identycznego zachowania u róŜnych osobników przy pomocy identycznych środków;

2Ď) Ŝe ludzie rozwijają spontanicznie, bez wpływu z zewnątrz, pewne tendencje,

które czynią ich zdolnymi do korzystania w pełni i w jednolity sposób z danych

warunków, Ŝe dlatego wystarcza stworzyć warunki sprzyjające lub usunąć

niesprzyjające, aŜeby wywołać lub stłumić te tendencje. Typowym przykładem było

wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych, kiedy twórcy ustawy sądzili, Ŝe

zakaz sprzedaŜy alkoholu spowoduje zanik spoŜywania alkoholu i zlikwiduje

wszystkie ujemne skutki tej konsumpcji. Tymczasem prohibicja zamiast zlikwidować

pijaństwo spowodowała jego wzrost, stworzyła nielegalną produkcję i przemyt oraz

wywołała ogromną falę przestępczości przedtem nieznanej. Te błędy praktyki

społecznej autorzy tłumaczą brakiem obiektywnych i wolnych od praktycznych celów

badań społecznych *1. Widzimy więc, Ŝe socjologia zdrowego rozsądku, potocznych

doświadczeń, wyczucia i intuicji nie wystarcza dla rozwinięcia socjologii

naukowej, tzn. dla prowadzenia badań zgodnie z regułami metodologii nauk i do

stworzenia logicznie poprawnej teorii wyjaśniającej zjawiska i procesy

zachodzące w Ŝyciu zbiorowym. JednakŜe wpływ socjologii zdrowego rozsądku był

potęŜny, a wspomagany naciskiem religii, filozofii, doktryn społeczno

politycznych, które to dziedziny refleksji na swój sposób tłumaczyły Ŝycie

społeczne spowodował, Ŝe dopiero w XIX wieku powstała i rozwinęła się

socjologia naukowa. Zakres badań Powiedzieliśmy ogólnie, czym się socjologia

zajmuje i czym się róŜni od potocznej i praktycznej refleksji nad Ŝyciem w

zbiorowościach. Spróbujemy teraz określić bliŜej zakres jej badań. Przede

wszystkim socjologowie muszą dokonać jakiegoś podziału i klasyfikacji ogółu

zjawisk i procesów zachodzących w Ŝyciu społecznym, Ŝeby na tej podstawie

dokonać systematyzacji swoich badań i konstrukcji teoretycznych. WyróŜniamy we

współczesnej socjologii następujące działy badań i zakresy teorii ogólnych: a)

Działy badające instytucje społeczne takie, jak: rodzina, instytucje

wychowawcze, instytucje polityczne, instytucje wymiaru sprawiedliwości,

instytucje naukowe, gospodarcze, a zwłaszcza przemysł, inne instytucje pracy,

instytucje religijne, oraz wszelkie inne rodzaje instytucji występujących w

róŜnych grupach i społeczeństwach. b) Działy badające róŜne typy zbiorowości i

grup ludzkich takich jak róŜnego rodzaju małe grupy i kręgi społeczne;

zbiorowości terytorialne, jak wieś, miasto i inne; kategorie zawodowe, warstwy i

klasy społeczne oraz kasty; grupy celowe i organizacje tworzone dla realizacji

określonych zadań; zbiorowości tworzące się na podstawie posiadania wspólnej

kultury itp. c) Działy badań nad procesami społecznymi takie, jak: procesy

dezorganizacji społecznej (alkoholizm, przestępczość, prostytucja); procesy

migracji i ruchliwości społecznej (tzn. przenoszenia się osób w przestrzeni

geograficznej i przechodzenia do innych zbiorowości oraz przechodzenia z jednej

warstwy lub klasy społecznej do innej); zjawiska i procesy wynikające z masowego

przekazywania treści kulturowych i informacji przez prasę, radio, telewizję i

film; konflikty zachodzące w społeczeństwach na tle rasowym, etnicznym,

politycznym; społecznymi skutkami procesów demograficznych, tzn. przedłuŜania

się Ŝycia ludzkiego, wysokiego lub niskiego przyrostu naturalnego; społecznymi

konsekwencjami chorób czy teŜ społecznymi warunkami ich powstawania. Te, tutaj

Strona 3

Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii.txt

tylko pobieŜnie wskazane, działy socjologii nazywa się czasami socjologią

szczegółową. Zadaniem tych działów jest systematyczny opis poszczególnych

dziedzin i wyjaśnianie zachodzących w nich zjawisk. Opis wymaga posiadania

odpowiedniego aparatu pojęciowego, a wyjaśnianie, tzn. ustalanie prawidłowości

ich przebiegu, wykrywanie związków i zaleŜności, tworzenie uogólnień wymaga

tworzenia teorii. Stąd zachodzi konieczność, aby nad tymi działami prowadzącymi

działania empiryczne i dąŜącymi do uogólniania stwierdzonych prawidłowości w

postaci teorii róŜnego zasięgu, tzn. teorii wyjaśniających węŜsze lub szersze

kompleksy zjawisk, budować teorie bardziej ogólne, wyjaśniające zjawiska i

procesy bardziej podstawowe, a zatem waŜne dla wszystkich dziedzin Ŝycia

społecznego. Np. socjologowie badający konflikty w przemyśle tworzą teorię

konfliktów przemysłowych, socjologowie badający politykę tworzą teorię

konfliktów politycznych i militarnych, w badaniach etnicznych i rasowych tworzy

się teorie konfliktów między narodami i rasami zadaniem socjologii ogólnej

jest tworzenie teorii wszelkich konfliktów występujących w społeczeństwach

ludzkich. Tak więc socjologia ogólna, na podstawie materiałów, uogólnień,

prawidłowości ustalonych w badaniach szczegółowych, chce tworzyć teorie

obejmujące zespoły zjawisk występujące w społeczeństwach. Jej zadaniem jest

takŜe ustalanie pojęć. Socjologia ogólna, od samego początku wyodrębnienia się

naszej nauki, rozwijała dwie teorie o powszechnym zasięgu, a mianowicie: teorię

struktur społecznych oraz teorię rozwoju czy teŜ, mówiąc bardziej ogólnie,

teorię zmian, tzn. zarówno rozwoju, jak i regresji zbiorowości społecznych.

Teoria struktur społecznych, zwana niekiedy teorią grup społecznych oraz teorią

społeczeństwa, stara się uogólnić wyniki badań nad róŜnymi typami i formami

zbiorowego Ŝycia ludzi i ustalić jego ogólne prawa. Studiuje ona elementy

składowe grup i zbiorowości wszelkiego rodzaju, zasady ich budowy, wzajemnego

przyporządkowania elementów składających się na zbiorowości i siły wyznaczające

ich funkcjonowanie. Bada spójność wewnętrzną grup, siły wyznaczające tę spójność

oraz siły i czynniki wywołujące ich rozkład. Teoria zmian uogólnia wyniki badań

nad zjawiskami i procesami przemian zachodzących w róŜnych grupach i

zbiorowościach. Punktem ich wyjścia są opisy przebiegu procesów i zmian w ich

natęŜeniu, np. wzrost lub zanik przestępczości w czasie, opisy zmian

zachodzących w zbiorowościach i instytucjach, które przez porównywanie, czy teŜ

stosowanie innych metod, moŜna uogólnić, dochodząc do teorii rozwoju czy postępu

społecznego, lub teŜ teorii wyjaśniających regresje i zanikanie zbiorowości,

zarówno w skali makrostruktur, tzn. wielkich zbiorowości, jak i mikrostruktur,

tzn małych grup. Obie te teorie ogólne dostarczają działom socjologii

szczegółowej aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw badawczych, hipotez

kierowniczych i pozwalają na zastosowanie do poszczególnych działów

szczegółowych schematów wyjaśniających. One teŜ rozwijają teoretyczne załoŜenia

metod badawczych. Np. w monograficznym opisie wsi, miasta czy regionu

uprzemysłowionego posługujemy się terminologią wypracowaną w ogólnej teorii

grup, stosujemy pojęcia rozwinięte w teorii zmian, stosujemy metody opisu

wypracowane w oparciu o ustalone układy zaleŜności między zjawiskami

społecznymi. A więc, na przykład, opisując rodziny czy sąsiedztwa korzystamy z

pojęć wypracowanych w ogólnej teorii instytucji i stosunków społecznych. Metody

Zarówno socjologie szczegółowe, jak i socjologia ogólna posługują się w swoich

badaniach róŜnymi metodami. Musimy odróŜnić dwie sprawy: metody badań stosowane

w socjologii i metodę socjologiczną, która polega na zastosowaniu pojęć i teorii

socjologicznych do wyjaśniania zjawisk badanych przez inne nauki. Najogólniej

mówiąc, metoda socjologiczna moŜe być stosowana np. w psychologii, gdzie przy

jej pomocy szuka się społecznych wyznaczników zachowań ludzkich, lub w ekonomii,

gdy ekonomista, wyjaśniając przebieg procesów gospodarczych, odwołuje się do

takich czynników, jak struktura grup, w których te zjawiska przebiegają, ich

tradycje kulturowe, wyznaczające postawy i dąŜenia ekonomiczne ludności itp.

"Socjologizujący" historycy, wyjaśniając np. procesy polityczne w jakiejś epoce,

szukają czynników wyznaczających ich przebieg w strukturze klas i warstw

społecznych i ich interesach, w strukturze i organizacji grup nacisku, tzn. grup

starających się poprzez politykę państwa osiągać swoje partykularne interesy.

Metoda socjologiczna w tym znaczeniu jest wiązana z teorią tzw. socjologizmu,

stworzoną przez Emila Durkheima, głoszącą, Ŝe rzeczywistość społeczna jest

rzeczywistością podstawową i Ŝe wszystkie dziedziny działalności człowieka są

wyznaczane przez strukturę społeczeństwa, a zatem wszystkie nauki badające te

dziedziny powinny się posługiwać pojęciami socjologii. Lecz nawet na gruncie

innych teorii, odrzucających tezy socjologizmu, moŜna stosować pojęcia i teorie

socjologiczne jako pomocnicze, w opisie i wyjaśnianiu zjawisk prawnych,

gospodarczych, pedagogicznych, a nawet językowych i innych. Historia nauki

wykazała, Ŝe metoda socjologiczna okazała się bardzo uŜyteczna jako metoda

Strona 4

Szczepański Elementarne Pojęcia Socjologii.txt

pomocnicza w wielu naukach humanistycznych i społecznych. W swoich własnych

badaniach socjologowie posługują się róŜnymi metodami. Mówiąc w wielkim skrócie

trzeba tu odróŜniać: metody i techniki zbierania materiałów takie, jak:

obserwacja, ankiety, gromadzenie autobiografii i wypowiedzi osobistych (listy,

wspomnienia, zeznania), gromadzenie dokumentów (np. dokumenty sądowe),

przeprowadzanie sondaŜy i spisów itp. Rodzaj zbieranych materiałów i zastosowana

technika zaleŜą od zagadnienia i sposobu jego sformułowania. Np. jeŜeli chcemy

zbadać, jak zmieniały się postawy pokoleń wobec określonych zagadnień,

najlepszym materiałem będzie zebranie wypowiedzi, autobiografii obu pokoleń.

JeŜeli chcemy zbadać, jakie są motywacje aktualne ludności skłaniające ją do

oszczędzania, wtedy najlepiej jest według przygotowanego kwestionariusza

przeprowadzić wywiady z wylosowaną próbką ludności. W badaniach przemian

struktury wsi trzeba posługiwać się materiałami zebranymi w obserwacjach i

innymi dokumentami. Po zebraniu materiałów stosuje się róŜne metody ich

opracowania: analizę statystyczną, analizę treści wypowiedzi, analizę

jakościową, polegającą na ustalaniu i konstruowaniu typów zjawisk, analizę

porównawczą, oraz inne metody, których wykaz moŜna znaleźć w kaŜdym podręczniku.

Wreszcie w interpretacji zanalizowanych materiałów moŜna się posługiwać metodą

historyczną, metodą porównawczą, analizą matematyczną, lub teŜ moŜna łączyć

róŜne metody. Jak więc widzimy, zakres sposobów postępowania badawczego w

socjologii jest zróŜnicowany i prowadzenie badań socjologicznych wymaga

precyzyjnego przestrzegania reguł, gdyŜ praktyczne uczestnictwo i praktyczna

znajomość Ŝycia społecznego z jednej strony mogą być bardzo pomocne, ale z

drugiej strony są źródłem uprzedzeń, uproszczeń i zniekształceń w opisie i w

interpretacjach faktów *2. Socjologia i inne nauki społeczne Z tego, co

powiedzieliśmy dotychczas wynika jasno, Ŝe socjologia ma wiele punktów stycznych

z innymi naukami społecznymi. Socjolog powinien więc orientować się w ich

badaniach i teoriach. Na pierwszym miejscu trzeba tu wymienić psychologię, a

wśród jej działów zwłaszcza psychologię społeczną. Na pograniczu socjologii,

psychologii, psychologii społecznej oraz psychoanalizy rozwinęły się dwie teorie

mające duŜe znaczenie dla socjologii, a przez niektóre szkoły uwaŜane za istotną

część składową socjologii. Są to: teoria zachowania się jednostek w sytuacjach

społecznych i teoria zachowania się całych zbiorowości w róŜnych sytuacjach.

Obie te teorie rozwinęły się pod naciskiem potrzeb praktyki. Chodziło mianowicie

o przewidywanie zachowań się jednostek np. w czasie wyborów, zachowań

ekonomicznych np. w badaniach rynku, popytu na niektóre towary, zachowań w

innych sytuacjach, np. przewidywanie zachowań w sytuacjach zawodowych,

przewidywanie sukcesów studentów w studiach na wybranych kierunkach. Badania

prowadzone w tej dziedzinie miały więc zadania prognostyczne chodziło o

opracowanie zasad i uogólnień, pozwalających przewidywać zachowania się

jednostek, posiadających pewne cechy, w określonych sytuacjach. Druga teoria

zachowania się całych zbiorowości, np. grup zawodowych, tłumów, klas

społecznych, wielkich mas ludzkich, np. armii czy wielkich oddziałów wojskowych,

równieŜ powstawała pod naciskiem potrzeb praktycznych i miała dostarczać

racjonalnych podstaw dla przewidywania reakcji wymienionych tu typów zbiorowości

na róŜne sytuacje, np. w okresie nagłych kryzysów, reakcji na pewne pociągnięcia

polityczne, na politykę gospodarczą. Jest rzeczą jasną, Ŝe dla opracowania tych

teorii sama socjologia nie wystarcza, Ŝe jest tu potrzebna współpraca

psychologii, psychologii społecznej, czasami psychiatrii, lecz takŜe innych nauk

społecznych, jak historii i ekonomii, prawoznawstwa, etnografii i etnologii

(antropologii kulturalnej). Lecz z naukami tymi socjologia ma takŜe powiązania

poza badaniami nad zachowaniami jednostek i grup. Socjolog często musi korzystać

z materiałów i uogólnień tych nauk, korzystać z ich opracowań dla naświetlenia

moŜliwie wszechstronnego zjawisk i procesów społecznych. Materiały i teorie

demografii, geografii społecznej czy gospodarczej, historii kultury, róŜnych

działów statystyki są mu takŜe niezbędne w niektórych typach badań. Tym, co

odróŜnia socjologię od innych nauk społecznych, jest charakterystyczne tylko dla

niej poszukiwanie praw zjawisk zachodzących "między ludźmi", badanie struktur,

tzn. wzajemnego przyporządkowania sobie ludzi w zbiorowościach, praw

przyporządkowania elementów składowych zbiorowości jako całości, poszukiwanie

sił społecznych przejawiających się we wszystkich dziedzinach Ŝycia zbiorowego,

sił obiektywnych działających w małych i wielkich zbiorowościach. Socjologa

interesuje to, co jest specyficznie "społeczne", tzn. wynikające z wzajemnego

oddziaływania ludzi na siebie, obojętne czy są to oddziaływania spontaniczne,

niezaleŜne od woli i intencji jednostek, czy teŜ celowe i zamierzone. Głównym

przedmiotem zainteresowania socjologa są zawsze zbiorowości ludzkie, całości

tworzące się ze wzajemnych oddziaływań ludzi dąŜących do zaspokojenia swoich

potrzeb, całości tworzone z jednostek, grup, instytucji, wartości kulturalnych,

Strona 5

Jan Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: