ergonomia arty. monotonia.doc

Maria Konarska "Monotonia jako czynnik obciążenia podczas pracy - ocena ryzyka zawodowego"
Bezpieczeństwo Pracy, NR 3 (380) MARZEC 2003

Jak podaje raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy z Bilbao, w latach 1998-1999 na takie niekorzystne psychospołeczne warunki środowiska pracy, jak zbyt duże tempo pracy, monotonia czy złe stosunki międzyludzkie narażone było ok. 67% populacji pracowniczej, zaś na zbyt dużą intensywność czynności powtarzalnych – 57%. Z powodu warunków pracy 30% populacji zatrudnionych w UE cierpi na dolegliwości układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego), a 28% na skutki stresu. Czynniki te powodują 25-procentową absencję chorobową oraz obniżenie wydajności pracy [1].
Dyrektywa 93/104/WE w sprawie niektórych szczegółowych zagadnień dotyczących organizacji czasu pracy, nakłada na pracodawcę obowiązek łagodzenia skutków monotonii pracy oraz narzuconego tempa pracy – szczególnie przez stosowanie przerw w pracy.
Według definicji projektów normy ISO CEN (10075, Ergonomics – term and definitions ISO/TC 159 & CEN/TC 122) monotonia to rozwijający się powolnie stan zredukowanej aktywności, który może być skutkiem długotrwałego wykonywania czynności jednostajnych [2].
     Monotonia może być powodem znacznej uciążliwości psychicznej, zawiera bowiem element niedociążenia emocjonalnego, spowodowanego brakiem lub jednostajnością bodźców i działań oraz niezmienną sytuacją. W najbardziej rozpoznawalnej formie występuje w stanach bezczynności, długotrwałego oczekiwania, np. przy obserwacji wskaźników na ekranie monitora, pulpitu sterowniczego, czy podczas wielogodzinnego prowadzenia pojazdu na autostradzie (gdzie nie oczekuje się przeszkód). Typ monotonii, wywołanej brakiem aktywizujących bodźców wzrokowych czy słuchowych, zwany monotonią sensoryczną, zmniejsza znacznie aktywność funkcji psychomotorycznych, widoczną w spowolnieniu czynności układu krążenia, oddechowego, wystąpieniu senności, zmniejszeniu aktywności ruchowej i czujności, czego skutkiem jest spadek wydajności pracy i wzrost liczby popełnianych błędów [3,4,5].
     Oprócz sytuacji, w których dominującą cechą warunków pracy jest brak mobilizujących bodźców, źródłem monotonii w pracy jest długotrwała, jednostajna aktywność, np. prace montażowe, obsługa taśmy produkcyjnej, rutynowe wprowadzanie danych do komputera.
     Analiza 263 pozycji literatury pochodzących z bazy danych CIS (Centrum Informacyjnego Międzynarodowej Organizacji Pracy) potwierdziła, że skutki monotonii występują przede wszystkim przy wykonywaniu prac rutynowych, polegających na stałym powtarzaniu jednakowych czynności czy zadań roboczych.
     Oprócz psychicznych skutków niedociążenia emocjonalnego, skutkiem monotonii wynikającej z wykonywania jednostajnych, powtarzalnych czynności, są dolegliwości układu ruchu. Długotrwałe wykonywanie takich czynności powoduje bowiem jednostronne przeciążenie wysiłkiem fizycznym niektórych grup mięśniowych zaangażowanych w pracę [6].
Grupą mięśni najczęściej obciążonych wysiłkiem dynamicznym, niekiedy bardzo intensywnym, są mięśnie kończyn górnych. Szczególnie często notuje się również zespoły przeciążenia w obrębie stawów: nadgarstkowego, łokciowego i barkowego. „Zespół mieśni nadgarstka” stwierdza się np. u malarzy, pakowaczek, przy montażu precyzyjnych elementów, przy często powtarzających się ruchach dłoni, natomiast przeciążenie stawów łokciowych („łokieć tenisisty”) oraz barkowych – przy jednostajnych pracach wymagających większej siły.
     Podczas jednostajnej aktywności problemem jest również obciążenie statyczne mięśni kręgosłupa stabilizujących pozycję ciała, które może być wywołane długotrwałym utrzymywaniem jednej, wymuszonej pozycji – stojącej lub siedzącej.
     W wyniku pracy monotonnej następuje zmęczenie, określane jako czasowe osłabienie sprawności psychicznej lub/i fizycznej. Zmęczenie wyraża się obniżeniem czujności i zdolności dostosowywania się do zmieniających się warunków pracy, zmniejszeniem sprawności oraz wydajności pracy, a także zwiększeniem liczby popełnianych błędów. Wyrazem zmęczenia jest również narastanie dysproporcji między wysiłkiem włożonym w pracę a jej wynikiem oraz mniejsza satysfakcja z pracy.
     Ze względu na zmniejszenie czujności i wzrost liczby popełnianych błędów, monotonia, mimo iż jest zaliczana do czynników uciążliwych (powodujących negatywne, ale przemijające skutki), może zagrażać również bezpieczeństwu pracy. Problem ten występuje w różnych rodzajach zawodów, w których czujność decyduje o bezpieczeństwie, np. w zawodzie kierowcy czy dyspozytora procesu technologicznego.

Ocena ryzyka zawodowego spowodowanego monotonią

Aby ocenić ryzyko wystąpienia skutków pracy monotonnej, należy analizować stopień obciążenia psychicznego (niedociążenia emocjonalnego) oraz przeciążenia układu ruchu, wynikającego z prac jednostajnych.
     W tym artykule zostaną przedstawione, wybrane z literatury lub opracowane, proste listy kontrolne i tabele, które mogą być pomocne w analizie przyczyn powstawania monotonii oraz w szacunkowej ocenie ryzyka wystąpienia skutków monotonii.
     Tabela 1. zawiera listę kontrolną, w której określono przyczyny powstawania monotonii na stanowisku pracy. Podsumowanie punktów z rubryki „TAK” pozwala ocenić stopień ryzyka związanego ze skutkami monotonii, porównać warunki na poszczególnych stanowiskach oraz sprawdzić podczas kolejnej oceny postępy w poprawie warunków pracy. Im wyższa jest liczba punktów w podsumowaniu, tym gorsze są warunki i więcej problemów na stanowisku pracy. Każdy problem oceniony na „1” wymaga rozwiązania [7].
     Liczbie punktów można przypisać ryzyko zawodowe wystąpienia skutków monotonii. I tak:

·         1 punkt – mała monotonia – małe ryzyko zawodowe

·         2 punkty – średnia monotonia – średnie ryzyko zawodowe

·         3 punkty – duża monotonia – duże ryzyko zawodowe.

Tabela 1
Lista kontrolna do analizy i oceny przyczyn monotonii na stanowisku pracy [8]

     Tabela 2. zawiera kryteria oceny stopnia obciążenia pracą z punktu widzenia organizacji pracy (monotonii, zakresu kontroli pracy i innych czynników).

Tabela 2
Analiza i ocena obciążenia związanego z organizacją pracy [9]

     Z kolei metoda przedstawiona w tabelach: 3. – A, B, C, D stanowi próbę ilościowego szacowania monotonii, podjętą w latach 60, tj. w okresie, kiedy dział ergonomii, zwany w Polsce psychologią inżynieryjną, przeżywał okres swojego rozwoju.

Tabela 3
Metoda analizy i oceny monotonii [8]
A. Ocena monotonii według złożoności operacji roboczej

B. Ocena monotonii według stopnia zmienności sposobu wykonania operacji roboczych w kolejnych cyklach

C. Ocena monotonii według liczby powtórzeń cyklu pracy

D. Określenie stopnia monotonii pracy za pomocą sumy punktów

     W tabelach składających się na tę metodę, wzięto pod uwagę i oceniono liczbowo takie cechy pracy, jak: stopień złożoności operacji, zmienność sposobu wykonania operacji roboczych w kolejnych cyklach, liczba powtórzeń cyklu pracy.
     Niezależnie od obecnych tendencji, aby nie podsumowywać w prosty arytmetyczny sposób czynników, które mogą mieć różną wagę w kształtowaniu obciążenia człowieka, tabele te mają wartość informacyjną przy dokonywaniu analizy, zmierzającej do udzielenia odpowiedzi na pytania: jakie elementy pracy mają wpływ na obciążenie psychiczne i w jaki sposób mogą one wpływać na stopień obciążenia pracą.

Ocena ryzyka zawodowego związanego z jednostajnością czynności pracy

Monotonia jest najczęściej ubocznym skutkiem takiej organizacji pracy, która wymaga powtarzania jednakowych czynności i podczas której rutyna może wprawdzie przyspieszać tempo pracy, ale może również osłabiać czujność, zwiększając ryzyko błędów, urazów i wypadków [3,5].
Uciążliwość pracy ze względu na jednostajne wykonywanie tych samych czynności (nazywanych także czynnościami powtarzalnymi) jest duża, gdy jednakowe czynności robocze wykonywane są przez ponad połowę czasu trwania zmiany roboczej, za pomocą tych samych grup mięśniowych, w ten sam sposób, z częstością co najmniej dwóch lub więcej razy na minutę.
     W ocenie ryzyka zawodowego spowodowanego czynnościami powtarzalnymi,, konieczna jest analiza toku pracy z punktu widzenia czasu i częstotliwości ich wykonywania.
     Pierwszym krokiem w analizie stanowiska pracy z punktu widzenia ryzyka zawodowego, jest przegląd warunków pracy na stanowiskach, który może być wykonany według listy kontrolnej zawartej w tabeli 4. Lista określa 10 problemów, związanych z czynnościami jednostajnie powtarzanymi, które mogą wystąpić na stanowisku pracy. Należy zaznaczyć odpowiedzi w rubryce „TAK” lub „NIE”. Podobnie jak przy ocenie monotonii na stanowisku pracy (tab. 1), im wyższą liczbę punktów uzyskuje się w podsumowaniu, tym gorsze są warunki i więcej problemów na stanowisku pracy. Każdy problem oceniony na „1” wymaga pilnego rozwiązania. Podsumowanie punktów pozwala na porównanie warunków na poszczególnych stanowiskach oraz na określenie postępów w poprawie warunków pracy przy kolejnej ocenie.

Tabela 4
Lista kontrolna do analizy ryzyka zawodowego związanego z czynnościami jednostajnie powtarzanymi