Kompetencje nauczyciela składają się z trzech komponentów:
1. wiedzy merytorycznej
2. wiedzy metodycznej
3. osobowości nauczyciela.
Pierwszy na tyle oczywisty, że pominę go w analizie; drugi w zakresie teorii właśnie Państwo zdobywacie w trakcie kursu dydaktyki (konieczne uzupełnienie praktyką! Kompetencje dydaktyczne oparte głównie lub tylko o wiedzę nie są kompetencjami.), a trzeci wymaga pewnego wyjaśnienia.
Osobowość człowieka jest materią (to chyba nie najlepsze określenie, bo z materią ma tyle wspólnego, co stwierdzenie, że „życie jest formą istnienia białka”) na tyle skomplikowaną, że ograniczę się do opisu wybranych jej aspektów, istotnych z punktu widzenia funkcjonowania w roli społeczno-zawodowej nauczyciela.
Mam tu przede wszystkim na myśli kompetencje interpersonalne to znaczy umiejętności zapewniające skuteczność realizacji celów w sytuacjach społecznych. To dzięki takim właśnie umiejętnościom jesteśmy w stanie w pełni wykorzystać nasz potencjał kwalifikacyjny: wiedzę specjalistyczną i zawodowe doświadczenie. Z badań wynika, że kluczowe znaczenie dla osiągania sukcesu w swoim działaniu, w nauce, biznesie, edukacji, administracji, czy sztuce mają zdolności osobowe i społeczne, które obecnie określamy mianem inteligencji emocjonalnej.
Inteligencja emocjonalna jest to zdolność rozpoznawanie i regulowania swoich własnych emocji i emocji innych osób oraz wykorzystywania uczuć do kierowania myśleniem i działaniem. Tak więc emocjonalne kompetencje osobiste determinują poziom umiejętności radzenia sobie z sobą samym, a kompetencje społeczne stopień radzenia sobie z innymi osobami lub grupami osób.
W literaturze przedmiotu spotkacie się Państwo z ciekawym faktem, mianowicie inteligencja emocjonalna rozpatrywana z określonego punktu widzenia, przybiera różne parametry. I tak jeśli rozpatrywana jest jako kompetencja menadżera, to na kompetencje osobiste składają się takie cechy jak:
· myślenie strategiczne
· motywowanie siebie
· odporność na stres
Najważniejsze zaś kompetencje społeczne (interpersonalne) to:
· budowanie autorytetu
· wywieranie wpływu
· zarządzanie zespołem
(patrz: witryna internetowa: www.kompetencje interpersonalne.gc.com.pl)
Analizy kompetencji koniecznych do zaistnienia aktu twórczego dokonał Andrzej Krzywka (www.vulcan.edu.pl), wychodząc z założenia, że do tworzenia potrzebujemy zarówno właściwości intelektualnych, jak i emocjonalnych. Samo powzięcie twórczego zamiaru jest aktem intelektualnym, ale już droga ku niemu prowadząca jest związana z inspiracjami, odnajdywaniem wartości, utrzymywaniem stanu napięcia; wiarą w sens, wytrwałością i odpornością na przeciwności, walką ze zniechęceniem i nadmiernym uniesieniem ( muszę powiedzieć, że ja osobiście nie mam nic przeciwko uniesieniu jako formą człowieczego bytu) oraz entuzjazmem aż po twórczą, równoważącą te wszystkie stany, koncentrację – to domena inteligencji i kompetencji emocjonalnych. A w kontekście zdolności twórczych składają się na nią, zdaniem Autora, następujące cechy:
Kompetencje osobiste:
· świadomość emocjonalna
· poprawna samoocena
· wiara w siebie
· samoregulacja
· samokontrola
· spolegliwość i sumienność
· innowacyjność i umiejętność adaptacji
· motywacje i zaangażowanie
· inicjatywa i optymizm powiązane z wytrwałością
· empatia
· tolerancja
· porozumienie, łagodzenie sporów
· przywództwo
· inspirowanie zmian
· współpraca i współdziałanie
· instynkt grupowy
Z tej wyliczanki prosty wniosek jak wiele cech wchodzi w zakres inteligencji emocjonalnej. Nie możemy pominąć klasyków – Daniel Goleman podaje katalog umiejętności emocjonalnych:
· rozpoznawanie i nazywanie uczuć
· wyrażanie uczuć
· ocenianie intensywności uczuć
· kierowanie uczuciami
· panowanie nad impulsami
· redukowanie stresu
· rozpoznawanie różnicy między uczuciami i działaniami
Osoby o wykształconych i rozwiniętych umiejętnościach emocjonalnych dobrze znają swoje emocje i potrafią nimi kierować, właściwie odczytują emocje innych osób i umieją się do nich należycie odnieść.
Howard Gardner stwierdza, że sednem inteligencji interpersonalnej jest „zdolność rozróżniania i właściwego reagowania na nastroje, temperamenty, motywacje i pragnienia innych osób.” Wśród kompetencji interpersonalnych wyróżnia cztery zdolności:
· uzdolnienia przywódcze
· zdolność pielęgnowania związków z innymi
· zdolność rozwiązywania konfliktów
· talent do przeprowadzania analiz społecznych
Tym co łączy wymienionych Autorów, niezależnie od katalogowanych cech, jest głębokie przekonanie o istotności znaczenia kompetencji interpersonalnych dla efektywności społecznego funkcjonowania człowieka w środowisku osobistym i zawodowym.
Nas najbardziej interesują osobowościowe właściwości nauczyciela, który realizuje rolę zawodową w kontaktach interpersonalnych ze studentami, współdziałając w sytuacjach pedagogicznych w realizacji celów kształcenia.
Do kompetencji interpersonalnych nauczyciela zalicza się:
Dotyczy tych działań, w których głównie chodzi nam o dobro innych osób. W przypadku nauczyciela – gdy zależy mu na zdrowiu, dobrym samopoczuciu i postępach w nauce ucznia.
Niezbędnym warunkiem przekonania studenta, że nauczyciel jest szczerze zainteresowany jego losem jest – autentyczność.
Nie można bać się być sobą.
1. Przyznajmy sobie prawo do popełniania błędów. Błąd jest informacją czego należy unikać w przyszłości, a nie tragedią rujnującą poczucie własnej wartości.
2. Myślenie pozytywne sprzyja dobremu samopoczuciu - sympatii do własnej osoby i sympatii do uczniów. Zgodnie z zasadą wzajemności mamy szansę cieszyć się wtedy sympatią otoczenia.
Konieczny jest również szacunek dla innych niezależnie od grupy wiekowej. Przejawia się w uczciwości i sprawiedliwości, dotrzymywaniu zobowiązań, przyznawania prawa do błędu, tolerancji i otwartości na odmienne punkty widzenia.
Pozytywne nastawienie do ludzi polega też na zmniejszaniu dystansu. Nie należy postrzegać go jako potencjalnego zagrożenia dla autorytetu nauczyciela, szczególnie w kształceniu akademickim. Młodzieży nie da się oszukać. Jeśli za autorytetem formalnym stoją niewielkie kompetencje merytoryczne oraz lęk przed więzią emocjonalną z ludźmi – to dystans może tylko zniechęcić, a nie wzbudzić szacunek.
Zdiagnozowano sześć głównych przyczyn zakłóceń w komunikowaniu się:
Niepełna świadomość niektórych własnych motywów
Każdy nauczyciel bez zastanowienia powie, że działa w imię dobra ucznia, jego rozwoju we wszystkich sferach osobowości. Znacznie trudniej uświadomić sobie, że kieruje mną potrzeba dominacji, bycia osoba ważną, czy chęć prezentowania własnych poglądów bez uwzględnienia zainteresowań uczniów.
Klasyczne jest używanie niezrozumiałych słów czy wyrażeń. Zarówno nauczyciel mówiący zbyt szybko lub niewyraźnie, nie umiejący modulować głosem lub mówiący za wolno nie może liczyć na uwagę studentów.
Sprzeczność między tymi dwoma rodzajami przekazu wywołuje wątpliwości co do wiarygodności mówcy. Pamiętajmy, że jako wiarygodna zostanie potraktowana informacja płynąca z ciała.
Mamy niepokojąca skłonność – zanim dobrze się upewnimy – do odgadywania o co chodzi ludziom, czego chcą, na czym im zależy. Takie zgadywanie jest zabawą niebezpieczną (nasz mózg ma tendencję do chodzenia „na skróty”), ponieważ punktem odniesienia staje się nasza własna postawa. Nauczyciel najczęściej przypisuje studentowi ten motyw, którego sam najbardziej się obawia.
Filtr percepcyjny
Zwany inaczej subiektywnym postrzeganiem rzeczywistości. Odbieramy bodźce ze świata zewnętrznego poprzez własne struktury poznawcze, które budujemy w trakcie całego świadomego, jak najbardziej indywidualnego życia. Zatem nie są one tożsame ze strukturami interlokutora. W relacjach nauczyciel-student podstawową dysproporcję stanowi zakres osobistych doświadczeń. Proponuję nauczycielom, by traktowali studentów równie wyrozumiale, jak siebie samych.
Porozumiewanie się wymaga dialogu i upewniania się, czy jest się właściwie rozumianym oraz czy dobrze rozumiemy rozmówcę. Błędem jest przyjmowanie założenia, że ja, ekspert – wiem wszystko, a student, słuchacz – nie wie nic.
3. Umiejętność prawidłowego komunikowania się
Komunikowanie się to najbardziej powszechna i podstawowa forma kontaktów między ludźmi, która kształtuje relacje interpersonalne oraz wpływa na poczucie wartości jednostki.
Aktywne słuchanie
Słuchanie aktywne wymaga przestrzegania kilku prostych, choć nie zawsze łatwych do opanowania umiejętności: koncentracji uwagi – nie wolno przerywać mówiącemu do nas, przeszkadzać lub mową ciała dawać sygnał, że nas nie interesuje co mówi; kontaktu wzrokowego – nie patrzenie ludziom w oczy jest odbierane jako nieszczerość, brak sympatii lub znudzenie. Co nie oznacza, że należy patrzeć w oczy bez przerwy, ale minimum połowa spotkania to kontakt wzrokowy; używanie zachęcających zwrotów – takich jak „mhm”, „tak”, „rozumiem”, ale oznaką znudzenia jest powtarzanie „tak, tak mów, słucham Cię uważnie” , a robienie w tym czasie czegoś innego; empatia – emocjonalne zrozumienie, daje komfort psychiczny rozmówcy i sprzyja szczerości: parafrazowanie – jest dowodem, że zależy nam na adekwatnym rozumieniu, a więc pośrednio jest sygnałem, iż jest to dla nas ważne.
Nauczyciel na ogół „przemawia”, a wszyscy mają, w większym lub mniejszym stopniu, tremę przed wystąpieniami publicznymi. Dla dobrej komunikacji niezmiernie ważne jest zastosowanie się do kilku prostych z pozoru reguł:
- używać zrozumiałego języka,
- modulować głos i kontrolować jego siłę,
- starać się patrzeć na ludzi, a nie „przez nich”, czy w sufit, ścianę lub co gorsza podłogę,
- koncentrować się na zadaniu, a nie na sobie (jak mnie oceniają?),
- pilnować czasu i nie przekraczać go!
Ważne jest by zadbać o właściwą atmosferę rozmowy. Wykluczona jest postawa lekceważąca, arogancka i agresywna wobec studenta. Jeśli zależy nam by być postrzeganym jako osoba kompetentna, trzeba przemyśleć własne sugestie i być przygotowanym do rozmowy, skoncentrować się na najważniejszej sprawie. Nie można się rozdrabniać, bo przestaną nas słuchać!
Ważna jest także dyscyplina w komunikacji: unikamy dygresji, nagłych zmian tematu i za długich przerw.
Komunikacja to proces dwustronny, należy starać się zrozumieć inny punkt widzenia i z nim dyskutować, a nie z osobą. Aby w komunikacji osiągnąć właściwy skutek, emocje pozytywne muszą przeważać nad negatywnymi.
To umiejętność zachowania się zdecydowanego, ale bez agresji, spokojnego i łagodnego, ale bez lęku. Zachowanie asertywne jest skutecznym realizowaniem własnych celów poprzez bezpośrednie, precyzyjne, szczere wyrażanie poglądów i uczuć.
Dobrym sposobem radzenia sobie w trudnych sytuacjach jest zastosowanie techniki „czterech asertywnych kroków”.
Krok II: szczere mówienie o własnych emocjach, „jest mi trudno, denerwuje mnie to”;
Krok III: propozycja, „gdybyście spróbowali słuchać spokojnie tego, co mówię”;
Krok IV: pokazanie skutków, „mógłbym(łabym)dokończyć temat i będę naprawdę wdzięczny(a)”.
Asertywność nauczyciela to także otwarte wyrażanie pozytywnych uczuć w stosunku do studenta.
Styl społeczny to zestawienie dwóch ważnych wymiarów zachowania: ukierunkowania na osiągany cel (zadanie) oraz ukierunkowanie na relacje z ludźmi. Wyróżniamy cztery podstawowe style społeczne:
Przywódczy, charakteryzuje się koncentracja na wykonanie zadania, liczy się skuteczność, nie jest ważne co inni myślą i czują w związku z tym;
Uprzejmy, istotna jest dobra atmosfera w grupie, ciepłe kontakty z ludźmi przeważają nad dążeniem do celu;
Ekspresyjny, w równie wysokim stopniu ceni się realizację zadania, jak i dobre kontakty interpersonalne;
Analityczny, charakteryzuje się ostrożnością w działaniu, rozważnym podejmowaniem decyzji oraz chłodem i dystansem w stosunkach z ludźmi.
Żaden z nich nie jest optymalny dla nauczyciela. Najlepszy bowiem jest styl elastyczny (o czym już, mam nadzieję Państwo świetnie wiecie), a więc zmienny zależny od celu jaki realizujemy i cech uczniów, z którymi pracujemy. W przypadku kształcenia akademickiego dobór stylu społecznego zależy głównie od typu zajęć. Na wykładzie spokojnie możemy sobie pozwolić na styl przywódczy i analityczny, ale na zajęciach seminaryjnych, czy konwersatoriach efektywniejszy będzie ekspresyjny. Natomiast styl uprzejmy jest do zastosowania jedynie na pierwszych zajęciach z grupą, kiedy nawiązujemy kontakt interpersonalny, w dalszej pracy nie gwarantuje osiągnięcia celu.
Nauczyciela akademickiego mniej interesuje styl społeczny studenta. Zakładamy, że w wieku dziewiętnastu lat jest już na tyle zintegrowaną osobowością, że może się równie elastycznie dostosować do wymagań ze strony uczelni. Ale polecam uważnej obserwacji ten aspekt interakcyjności.
W skutecznym rozwiązywaniu konfliktów pomoże nauczycielowi znajomość pewnych ogólnych prawidłowości psychologicznych, a mianowicie:
· u osób miedzy którymi istnieje konflikt dochodzi do zniekształcenia obrazu własnej osoby i obrazu innych ludzi (tylko ja mam rację, tylko moje intencje są dobre),
· będąc w konflikcie z kimś mamy skłonność do myślenia uproszczonego (szuka się potwierdzenia własnych racji),
· konflikt sprzyja wytwarzaniu jednoznacznie negatywnego obrazu „wroga”, co blokuje możliwość porozumienia się.
Istnieje kilka stylów rozwiązywania konfliktów:
Walka (rywalizacja) związana z koncentracją na własnych interesach, nie sprzyja do wzajemnego poznania się, rozumienia i akceptacji. Jest krótkowzroczna strategią o wysokim koszcie emocjonalnym.
Podporządkowanie – uleganie innym ma poważna wadę, sprzyja kumulowaniu złości. Osoby podporządkowujące się innym są często wykorzystywane, co powoduje u nich poczucie krzywdy.
Unikanie pozwala wprawdzie zapobiec otwartej konfrontacji, ale konflikt nadal istnieje.
Kompromis – jeśli kompromis miałby polegać na rezygnowaniu z ważnych celów, nie należy go stosować dla świętego spokoju. Kompromis ma zniwelować konflikt.
Współpraca , w której ważne są interesy wszystkich stron konfliktu. Traktuje się partnerów nie jak wrogów, nie ma zwycięzców i pokonanych.
Negocjacje oparte o współpracę (strategia otwarta) polegają na:
= respektowaniu zasad,
= partnerstwie,
= twardym atakowaniu problemu, miękkim ludzi,
= koncentracji na tym co łączy, a nie dzieli,
= wspólnym opracowywaniu opcji.
Stres to stan napięcia spowodowany trudną sytuacją, z którą nie potrafimy sobie poradzić. Efektem są stany frustracji, konflikty motywacyjne i społeczne, lęk. Ze stresem można sobie radzić, łagodząc objawy lub usuwając przyczyny. Objawy usuwamy poprzez poszukiwanie rozrywek, zmęczenie fizyczne, urlop, uprawianie jogi, czy medytacje. Każdy stosuje właściwe dla siebie techniki relaksacyjne. Aby usunąć przyczyny stresu, należy je uprzednio rozpoznać. I tu konieczna jest samoświadomość emocjonalna, czyli umiejętność rozpoznawania jak nasze emocje wpływają na nasze funkcjonowanie osobiste i zawodowe. Chodzi o zdolność do akceptacji zarówno stanów pozytywnych, jak i negatywnych, umiejętność werbalizacji własnego katalogu emocji ujawnianych w danych sytuacjach. Osoby świadome wpływu odczuwanych emocji na własne działanie, uzyskują umiejętność zmiany reakcji nieefektywnych.
Relacje miedzy nauczycielami akademickimi i studentami określają w istocie jakość realizacji podstawowych funkcji kształcenia w uczelni wyższej. Tradycyjnie już przyjmuje się, że do funkcji tych należy nie tylko rozwijanie sprawności intelektualnych, ale również szeroko rozumianej osobowości. Aby osiągnąć ten cel, należy włączyć do podstawowych kompetencji nauczyciela zmianę w zakresie postaw. Henryka Kwiatkowska formułuje cztery główne warunki zmian w przygotowaniu nauczyciela do wykonywania zawodu:
+ od postawy alternatywnej do postawy dialogu;
+ od postawy standaryzacji, w kierunku personalizacji nauczycielskiej osobowości;
+ od postawy pewności gwarantowanej prawem naukowym i autorytetem, do postawy wątpienia wynikającej z prawidłowości humanistycznego poznania;
+ od postawy sterowania do oferowania.
monikaolszewska90