formalizm rosyjski - metodologia badań literackich (4).pdf - FORMALIZM ROSYJSKI - SKANY - malutka_cmelka

Wiklor 8. Szklowski

Sztuka jako chwyt

106

107

U Hwnsuna w Giodzie: „Spoza jej koszuU wida6 bylo dwa biale cuda".

Obiekty erotyczne preedstawione sa. romiez w przenosni, przy czym celem tu jest

wyrainie .nieulatwienie zrozumienia 1 ^ Tu nalezy tez praedstawienie organow plcio-

wycti w postacizamkai klucza (naprzyklad » Zogodkoch ludu rosyjslciego D. Sawodni-

kowa, s. 102-107), wposlaci przyraadow ttockich (s. 588-691), luku i striafe piei-

scieniaigwoiitaja,ja*r«bytaieo Stawrae (Rybnikow, s.30)".

M^i nie poznaje zony, ktora praebrajia Jest za bylinnego botiatera. Ta naprovradza go:

Udziwnienie to jednak nie tylko chwyt uzywany wzagadce erotycznej - eufemi-

zmie, stanowi ono podstawe, i jedyny sens wszystkich zagadek. W kazdej zagadce albo

opowiada sie. o przedmiocie slowami, ktbre go okreslaja i przedstawiaja^ same zas za-

zwyczaj nie sa, uzywane, kiedy jest o nim mowa (typ: dwa konce, dwa pierscienie, po-

srodku gwofcdzik), afbo wyst^pMJe specyficzne udzhvntenie diwi$kowe, co& jakby prze-

rirzcznianie; .Ton da tonok?" {poldapototok i D. Sawodnikow, s. 51) albo .Slon da kon-

drik?" {zasion i konnik t ibidem, 1. 177) H .

UdziwTiieniem $4 rowniez obrazy erotyczne nie siaoowiace zagadek, na przykiad

wszystkie ,mlotki do krokieta", ^aeroplany", ^laieczki', n braciszki" jtd. w szansonet;

kach. Sq one pokrewne ludowemu obrazowi deptania trawy i laniania kajiny

Zupelnie wyrafnie chwyt udziwntenla wyst?puje w szeroko rozprzestrzenionym

obrazie - motywie pozy erotycznej, z ktorej powodu niedzwiedi i inne zwierz^ta (albo

diabet, inna motywacja ntepoznania) nie poznaja. czlowieka (.Nteustraszony pan", Bay

ki wieikorusku, .Zapiski Imp. Russ. Gieogt Obszczt. 42, nr 52; Bielorussttijsbor-

nik Romanowa", nr 84, .Sprawiedliwy zolnterz', s. 344).

Niezmternie typowe jest nierozpoznanie w bajce nr 70 z Bajtk vnelkoruskich gu-

berni permskig, zbi6r D.K. Zietenina'*:

.A pnmteUsz, SlRwrze, nie tapomnialei,

Jakieiroy u mlodu na drog? wychodiili,

Jakiefmy z toba. gwoidzHdem si? bawili:

Ty miilei pwoidiUc poarebrzany,

Aja m6j pierictonek pozlaauny?

TraflaJem ci ja uk i siak,

A ty trafiales' ni po mz' a .

Ptmiada Stawr Godinowici:

„GwoidiikJera i toba si? nie zabawialem'.

Powiada Wasybia Mikuficina:

,Czy pamie tMt, Stawrze, nie zapomntalei,

Jakieimy i toba, pisac sie uczyll:

Ja mialem kalamarz posrebrzany,

A ty mialei pi6ro pozlacane?

Trafialem ci ja tak i siak,

A ty trafialei m po razT

Orx! chlop srokata. kobyla. pole. Przychodzi dofi niediwiedf i pyta: .Wujku, a Wo ci te kobyie iro-

bil srokat^r - .Sam arokacitem'. - .AjakT - ,Jak chceaz, to i ciebie trobie'. - Niedtwied£ sie

zgodail. Chlop iwiaxal mu nogi iznurem, wyciajnaj z pluga temiest, nagrzaJ go w ogniu i jak nie

zacanie waBc po bokach: goracym lenuessem opiii) mu sieric az do sk6ry, zrobll go srokatym.

Rozwiazat, niedzwiedzia puicil, niediwiedi odszedl kawitek, polozyi aie pod drzewem i tezy.

Przyleciala do chiopa sroka i zaczela wyjadat mu i woiu mieso. Chlop achwyial ja. I ilamal jej

jedn^ noge. Sroka odleciala i siadla na tym samym dnewk, pod ktdryni leial niedzwiedi. Poiem

po sroce preytociiJ do chiopa pajak (wielka mucha), siadl na kobyie i iactaj

W innym wariancie byliny zawarte jest rowiiiei rozwia.zanie zagadki:

gryic. Chlop

Tu groiny posel wasyiuszka

Swoje szaty po sam pepek zadziera.

I uto niknly Sum Godinowicz

Poznaje piericien pozlacany...

(Rybnikow, s. 171)

" Ttumaci zmuszony liyl, d la zachowania isloty przytouonego w oryginale przykiadu, polegajacej na

samym jego brzmieniu itownym, zaehcnrad go w oryginak. Sens zagadki polega na tym, ie uzyta w nim pa-

ra slow powinna przez swe bmiuente - niece rizne, a jednocaeinie podobne - kojanyc ii? z inna, par^

ilow, suiwwiacych wbjiciwe nxwiaxante zagadki - prryp. Aim.

" JewdoUm Romanowicz Romanow (1885-1922), wybltny bialoraski einograf, autor wiekttomowej

anlok)giiflietori»iaav»6orwi* (L. 1-0, IS86-I012), tawierajacej ponad 10 tyt. Wabroskkh utworow folk-

lorystycznych.

" Dmttrv Kofutantinowici Zielenin (1878-I9M), radziecki einograf i dialektolog, profesor uniwerey-

tetu leningradzUego; badacz kultury matenalnej, kidowej poezji (czastuszek) i dialektokigii rosyjikiej; lav

torm-in. pabl^KiiNowjuewi^mjnu'tittivdnojpofsii

tllcliknrusskijr tfotcorje.. (1913); BibHogntfinesm

< : ht«W Nikolajcwicz Rybnikow (1X31 -1885), rosyjskj etnograf, zasliiiony tbieracx staroruskich by-

tm, pirini hlatorycxityeh i ballad htdowych, klore wydal dnilaem w publikacji Piesni tobmnnyje, t. M,

I8i>l-I86T.

° Praytn«.one w bylinie iMM - gwdtdi i piericieii (.awajka' oral .kolco") zaczerpnteie ta. I ro-

syjskiq gry hirkiwoj, W klorej Honey tidzinl wsp6t««odn >cM| w eelnyni nwowhl diifcegogwoidila do let*

cego na tknl piericienia - przyp. tlutn.

nkataHet rvxxkoj ftWOflt\fl<trAitf

litierntxry

o \onieszniem bytitnanda

Rossii 1700-1910 gy. (1913).

Szfi/Jta jako chwyt

Wiktor B. SzldowsH

ono stworzone specjamie dla percypowania pozbawionego automatyzmu.jte jego wi-

chwycil pARka, wziaj, welknal mu kg do tyflca i wypuSciL Pajak poteciaJ i siadl na to samo drze-

wo, gdzie Juz byB sroka I niediwiedi Siedza. wszyscy troje. Przychodzi do chiopa zona, prxyno-

si mu w pole obiad. Podjadl sobie chlop z zona, na swiezym powietrzu, zaczyna ja. przewracafi na

ziemi?. Jobaczyl to niediwiedi i powiada do sroH i pajaka; ,0 retyl chlop znow kogoi chce sro-

kacic*. - Sroka powiada; .Nie, chce komui nogi polamac*. Pajak: .Nie, bed lie komui Idj do tyl-

kawtykaf. **/

dzenie bylo celem tw6rcy, ie jest ono ..sztucznie 11 stworzone tak, ii proces percepcyjny

z.atrzymuje sie,na nim i osia ^ga mpiliwie znaczne nasilenie i dlugotrwalo§6,przy czym *, *

rzecz odczuwana jest nie w swym aspekcie przestrzennym, leer jakby w swej ciftgloSci^

Tym warunkom odpowiada wlainie j?zykpoe^ki"._Wedlug Arystotetesa j$zyk poetyc-

ki powinien miec charakter czegos" obcego, dziwnago, w praktyce czeato byt on rze-

czywiscie j^zykiem obcym: sumeryjski dla Asyryjczykow, lacina dla Europy srednio- .

wiecznej, arabizmy u Persow, starobulgarski jako podstaw &tfla rosyjskiego jezyka liU:-

rackiego, albo tez jezykjem podnloslym, jak je >yk pie&tii ludowych, zbliiony do

Hterackiego. Tu tez naieza. tak szeroko rozpowszechnione archaizmy j^zyka poetyckje-,

go i utrudnienia j?zyka w dolce stil nuovo, jezyk Daniela Arnaut z jego niejasnym sty-

lemi skompu^owajiynu'f/wr ^JforTnami, ktore po wo do wa ly trudnofici przy^

w y m o w i e (Diez Leben unci Werkeder Tmtbadoun, s. 213). L. Jakubinski w swym

artykule wykazal, ie wfonatycej?zyka poetyckiego istnieje prawo utrudniania, przeja-

w^aMsk ^wszczeg6lowymwypadkup«wtaraanU

w ten sposdb, ie j§zyk poezji jest j^zykiem nielatwym, pi §trzacym trudnoSci, skompli-^^ \

kowanym. Wpewnych konkretnych wypadkach j^zyk poezji zbbia si? do j?zyka prozy,

<£f* Sa.dz§, ie dla kazdego jest oczywista tozsanio^c chwytu danego przykladu z chwy-

tom UM lenu in rum w nnnwiarlaniii

tern wy$t§p^acyin w opowiadaniu Bystronogi.

Wziwnianie samego aktu wystej»uje w Lteraturze bardzo cz§sto; w Dekamaynie

na przykiad spotykamy ,wysluT >bywarire beczki', ,lapanie slowika', ,wesole ubijanie

welny'i ten pstatni obraz nie zostal rozwinigty w w^tek. R6wrtie czesto udziwnianje

stosowane jest przy przedstawianiu organ6w plciowych.

Na takim .nierozpoznaniu' opiera si^ cahy szereg wa.tkdw, na przykiad u Afanasje-

wa" (Tajemnt bajki) ,Wstydliwa pani": cala bajka opiera sie. na nienazywaniu przed-

niiotu jego wiasnym okreileniem, na zabawie w ntepozrtawanie. lb samo u Onczukowa"

- a Babska plama", bajka nr 625, w Tnjemnydi bqjkach - gdzie niediwiedf i zajac za-

tykaj.i .ran?".

Do chwytu udziwniania naieza. tez konstrukeje typu .tluczek i st ^pa" albo .diabel

i pieklo" {Dekameron).

Na teniat udziwniania w paralelizmie psychoiogicznym pisze wswym artykule

o stnikui rze watlcu. Tu zas powtarzam, ze przy paralelizmie waine jest, aby mimo po-

dobienstwa odczuwalo sie niezgodnos^. Gelem paralelizmu, jak i w ogole celem obrazo-

wosci.jait prjaaiesienie prjedmiotu z« sfery jegazwjklej recepeji do sferyrecepcji no-

wej, to zuaczy specyficzna semantyczna zmia**.

Badaja.c j$zyk poetycki w jego warstwie fonetycznej i slownejjak i uwzglgdniajac _

charakter rozmieszczenia sl6w oraz konstrukeji znaczeniowych p^wstalych .l.tych^

slow, wsz§dzie spotkamy si? z ta. sama. cecha. zjawiska artystycznego^z tym, ze zostalo

Riistivmoai.

nie namsza to jednak prawa trudnosci.

Na Imif bylo jej Taltana.-

Zwyczajne unit w mej powiesci,

Choclai to smialosc' nieslychana,

Pnyiwieca£ bedzie ezulej lre*d"

- pisal Puszkin. Dla ludzi wspolczesnych Puszkinowi zwyklym j^zykiem poetyckim byl

podniosly styl Dieriawina, styl zas Puszkina z racji swej (dwezesnej) trywialnosci oka-

zal si§ dla nich nieoczekiwanie trudny. Przypomnymy sobie, jak przeraialo wspdl-

czesnych Puszkinowi to, ie jego wyrazenia sa. tak ordyname. Puszkin uiywal mowy po-

tocznej jako specjalnego sposobu zwracania uwagi, tak samo jak wspdlczeini mu lu-.

dzie uiywali rosyjskich sl6w wswej normalnie francuskiej mowie.(zob. przyklady

u Tolstoja w Wojnie ipokqju).

" Aleksandf Nikolajewicz Afanasjew (1826-1871), ros)jski historyk, teorefyk Uteratury i badact folk-

loru; Rulnr antologii Sorodnw rnsskijc skazki (1.1-8,1886-1884) i Narvdnyjt rvsskijt Ugimdy (1859;

wznowienie zikazane przez cenzure caraka. ai do t I6H). W swej g!6wnej pracy A»too*y> wonriem-

ja Slawjait no pritvdu (L 1-3,1866-1869) stal na stanowisko sskoly mitotogicznej. Wzmiankowany w ar-

titata sWar bajek. xntrr i hmnoreaek Afanasjewa ze wzgleddw cenzuralnych okazal sie dnikiem w latach

S7,r'.er.(lziusi;ii)'cl' XIX w. w GeiiCttie jakn uyrtanie nndzwyczajue (Russkyr zaivietnyjt skazki)

n Nikolaj Jewgienijewicz Onczukow (1 872-1942). jeden i najbardziej inanych rosjjsJdch zbieraczy

bylin na praewmle XIX i XX w.; w foDuorystjxe reprezenlowal szkole hlstorjczruj. Zebra! m.ln. Pieczor-

skijr bylhiif (1904) i 5i >)Cf>»'»]y> skazki (1 909).

" Friedrich Diez (1794-1876), filolog niemiecki, twdrca portwnawnzego jezykoznawstwa romanskie-

go i autor pkmiersWch prac w tej dziedziiUe. Z inspiracji J.W. Ooethego wiele miejsca po$wiecil studiom

ntd jezykiem staroprowiinsalskim i tWurczo *cir ( tnibadiirfw (Beitragt aw Kenntnis der

tvmtmisehen

Poesie, 1825; lebtn imrf Werke der Troubadours, 1826.)

K A Puszkin, Eugeniusz Oincgin, Hum. A. Wazyk, jw| idcm,Dzirta wt/brane, Wars2awa 1953, s. 47

- przyp. Hum-

formalizm rosyjski - metodologia badań literackich (4).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: