1) B. Ginter, J. K. Kozłowski, Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu.
2) J. Rydlewski, Pienińskie złoża radiolarytu i ich eksploatacja w epoce kamienia i wczesnej epoce brązu na Podhalu w: Acta Archeologica Carpatica tom 28, 1989 r.
3) M. Szeliga, Stan badań nad napływem obsydianu na ziemie polskie w starszej i środkowej epoce kamienia w: Starsza i środkowa epoka kamienia w Karpatach polskich, Krosno 2002 r.
Krzemień to skała osadowa skrytokrystaliczna, krzemionkowa, występująca w formie konkrecji w obrębie skał niekrzemionkowych, takich jak wapienie, margle i dolomity. Tworzy ostre granice z utworami otaczającymi, zwykle jest pokryty jasną korą krzemionkową, bardziej miękką od samego krzemienia. Jej charakter, jak i masa krzemionkowa, decydują o gatunku krzemienia.
1. Krzemienie syngenetyczne – masa krzemionkowa powstawała w nich równolegle z otaczającą korą, wskutek czego kora ma wysoką zawartość krzemionki i wtapia się w masę krzemionkową;
2. Krzemienie epigenetyczne – masa krzemionkowa powstawała w nich wtórnie, po wytworzeniu się kory powierzchniowej, wskutek czego kora wyraźnie oddziela się równą linią na powierzchni takich krzemieni.
Powstawanie krzemieni wiąże się z dwiema teoriami:
1. Krzemienie organogeniczne – masa krzemionkowa powstaje w nich w wyniku rozpuszczania się szkieletów bezkręgowców, żyjących na danym terenie w minionych epokach (są to szkielety okrzemków, igły gąbek krzemionkowych);
2. Krzemienie kryptogeniczne – masa krzemionkowa powstaje w nich niezależnie od obecności szczątków bezkręgowców, w obrębie starszych skał, w wyniku wytrącania się krzemionki z roztworów krążących w szczelinach skalnych.
1. Krzemień czekoladowy – kora wyraźnie odcina się linią prostą od masy krzemiennej, czasem pod korą tworzy się charakterystyczny, brązowy pasek (krzemienie z Wierzbicy). Na powierzchni, po patynacji, mogą pojawiać się niewyraźne prążki. Masa krzemienna mętna, o lekko połyskliwej powierzchni, z charakterystyczną, drobną zawiesiną wewnątrz, o barwie ciemnoczarnej, czarnobrązowej, karmelowej, ciemnoszarej.
2. Krzemień jurajski – kora gruba, nieregularna, chropowata, wyraźnie wchodząca w masę krzemienną. Masa krzemienna półprzejrzysta, dobrze przepuszczająca światło, dobrej jakości, połyskliwa, o gładkiej powierzchni. W środku charakterystyczne, dobrze widoczne ślady wapnia, zbijające się w niewielkie bryłki. Krzemień o barwie różowawej i jasnobrązowawej, w żadnym wypadku nie może mieć pasków.
3. Krzemień świeciechowski – bardzo charakterystyczny, ciemnoszary, drobno nakrapiany krzemień, zawsze matowy, chropowaty, nie przepuszczający światła. Posiada cienką, wyraźnie oddzieloną od masy krzemiennej korę. W wyglądzie zewnętrznym przypomina trochę kawał drobnoziarnistego cementu.
4. Krzemień pasiasty – bardzo charakterystyczny, zazwyczaj o barwie szaro-białej lub brązowawo-białej, o lekkim połysku. Kora cienka, wyraźnie oddzielona od masy krzemiennej. W masie występują charakterystyczne pasy, na przemian matowe (ciemne) i błyszczące (jasne), zazwyczaj doskonale widoczne na pierwszy rzut oka.
5. Krzemień wołyński – ciemnoszary lub prawie czarny krzemień, posiadający często pasy, ale nie tak regularne jak krzemień pasiasty, bardziej rozlane i układające się w plamy i łaty. Posiada wyraźnie oddzieloną korę i występuje najczęściej w dużych formach, zwykle co najmniej wielkości pięści. Posiada bardzo gładką, połyskliwą powierzchnię.
6. Krzemień bałtycki – zazwyczaj ma kolor ciemnoszary lub prawie czarny i połyskliwy, ale lepiej się tym nie kierować. Nosi wyraźne ślady transportu lodowcowego, ma zdartą korę, ślady patyny eolicznej, spękania mrozowe, układające się w koncentryczne linie. Jego krawędzie są albo wygładzone, jak u otoczaków, albo mocno poobijane. W formie kopalnej zawsze występuje bez kory.
7. Krzemień pomorski – chyba najbardziej charakterystyczny, zwany czasami przez badaczy „jaskółczym chlebkiem”. Ma zazwyczaj barwę żółtawą lub bursztynową, jego kora jest charakterystycznie pomarszczona, jak skórka pomarańczowa. W masie macierzystej występują często konkrecje, np. w formie zielonkawych plamek. Często posiada okrągłe, obłe formy.
8. Krzemień przepalony – nie jest to odrębny rodzaj krzemienia, ale warto o nim wiedzieć. Może to być praktycznie każdy krzemień, którego powierzchnia jest w charakterystyczny sposób zmatowiała, jasnoszara i lekko chropawa. Znaczy to, że krzemień musiał wejść w kontakt z ogniem i ulec tzw. przepaleniu.
a. najpierw przyjrzeć się dokładnie korze krzemienia – szybko można rozpoznać w ten sposób krzemienie jurajskie (w większych bryłach) lub krzemienie czekoladowe (jeśli kora jest widoczna po obu stronach ciemnej masy, równolegle odcięta, tworząc charakterystyczną „kanapkę”); najłatwiej odróżnić po korze krzemienie pomorskie, czyli „jaskółczy chlebek”;
b. potem obejrzeć masę krzemienną – jeśli to możliwe, unieść ją pod światło i ustalić, czy jest przejrzysta, czy ma w środku zawiesinę lub bryłki wapienne. W wypadku braku kory, po bryłkach wapienia, dużej przejrzystości, braku pasków i różowawym zabarwieniu masy można rozpoznać krzemień jurajski; równie łatwo można rozpoznać krzemień świeciechowski (szary, matowy i w drobne, białe plamki) i pomorski (jasnożółty lub bursztynowy, czasem z zielonkawymi konkrecjami);
c. paski oraz prążki – trzeba ustalić, czy w ogóle występują i jaki jest ich rodzaj. Wyraźne, na przemian matowe i połyskliwe (żeby to ustalić, potrzebne jest dobre światło), w miarę gęste sygnalizują krzemień pasiasty. Ale uwaga – paski może też mieć krzemień czekoladowy lub wołyński, lepiej więc sprawdzić najpierw wszystkie jego cechy;
d. ciemna masa krzemienna – przysparza najwięcej problemów, zwłaszcza, jeśli brakuje kory. Zawiesista i nieprzejrzysta jest charakterystyczna dla krzemienia czekoladowego, nawet, jeśli ma niewyraźne pasy. Szklista, połyskliwa, z nieco bardziej gruboziarnistą zawiesiną, czasem z szarymi, szerokimi, rozlewajacymi się pasami wskazuje na krzemień wołyński, zwłaszcza, jeśli mamy do czynienia z dużą formą. Może być też jednak właściwa krzemieniowi bałtyckiemu, więc lepiej uważać;
e. powierzchnia zewnętrzna – jeśli brak kory, koniecznie trzeba się jej przyjrzeć. Spękana, nierówna, poprzecinana bruzdami, o obłych lub wyjątkowo poobijanych krawędziach wskazuje na krzemień bałtycki. Często na tych krzemieniach widać ślady jasnej, nieregularnej kory. Ale uwaga – nie należy mylić tych naturalnych bruzd i zadrapań z obróbką intencjonalną!
umkc