„Elegie”
„Epigramaty”
– zwany Klemensem z Januszkowa, od 1573 roku używał – na wzór humanistów – zlatynizowanej formy nazwiska: Ianicius, Ianitius, później zrepolonizowanej – prawdopodobnie błędnie – jako Janicki;
– urodził się 17 listopada 1516 roku we wsi „od Januszka zwanej” Januszkowo, w okolicach Żnina pod Gnieznem, jako syn chłopa
– pobierał nauki w szkole elementarnej w Żninie oraz w Kolegium Jana Lubrańskiego w Poznaniu
– w roku 1536 został sekretarzem arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego, humanisty i poety; poświęcił mu wiele wierszy pełnych wdzięczności i szczerego uczucia przywiązania
– w latach 1536-1537 powstały Vitae archiepiscoporum Gnesnensium (Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich), cykl epigramatów poświęconych zasługom arcybiskupów polskich
– po śmierci Krzyckiego mecenasem Janickiego został Piotr Kmita, wojewoda krakowski – na jego dworze zajmował się urzędową korespondencją; z inicjatywy nowego protektora powstał kolejny zbiór: Vitae Regum Polonorum elegiaco carmine descriptae (Żywoty królów polskich wierszem elegijnym opisane)
– w 1538 roku wyjechał do Padwy, gdzie studiował na wydziale filozoficznym, 22 lipca 1540 został wyróżniony przez papieża Pawła III laurem poetyckim, co stanowiło dowód międzynarodowego uznania dla jego twórczości; w tym samym roku otrzymał dyplom doktora nauk wyzwolonych i filozofii uniwersytetu padewskiego
– z powodu choroby (puchliny wodnej) opuścił Włochy i przybył do Krakowa; pogorszyły się jego stosunki z protektorem, Piotrem Kmitą – być może z powodu niedotrzymania przez poetę obietnicy sławienia jego rodu; po ich zerwaniu pogorszyła się sytuacja materialna poety
– objął probostwo w Gołaczowie pod Olkuszem
– 1542 – w Krakowie ukazał się zbiór jego elegii i epigramatów Clementis Ianitii, Poetae Laureati, Tristium liber I. Variarum elegiarum liber I. Epigrammatum liber I – zawierający Księgę żalów, Księgę różnych elegii oraz Księgę epigramatów – Janicki pisał po łacinie; doskonale znał metrum łacińskie; w swojej poezji zawarł wiele nawiązań – w postaci przejętych zwrotów i wyrażeń oraz aluzji – do poezji antycznej, której twórców uznawał za swoich mistrzów
– zmarł w styczniu lub w lutym 1543 roku
Janicki jako pierwszy wprowadził do literatury polskiej elegię, znany od starożytności gatunek liryki wyróżniający się specyficzną formą wersyfikacyjną zwaną dystychem elegijnym, połączeniem dwóch wersów: heksametru (wersu złożonego z sześciu stóp) oraz pentametru (wersu pięciostopowego). Tematyka elegii, początkowo żałobna, utrzymana w tonie smutnego rozpamiętywania i żalu, z czasem stała się bardzo urozmaicona i mogła obejmować sprawy polityczne, erotyczne, czy też filozoficzne. Wzorami dla Janickiego byli elegicy rzymscy: Tibullus, Propercjusz i przede wszystkim Owidiusz. Tytuł Księgi żalów nawiązuje do dzieła Owidiusza, także zbioru elegii: Tristia (Żale), pisanych na wygnaniu w Tomi, sygnalizując zbieżność między sytuacją egzystencjalną Owidiusza a Janickiego. Swoją chorobę postrzegał poeta jako swoiste wygnanie.
Janicki pisywał elegie okolicznościowe, zawierające pochwały obu swoich mecenasów, Andrzeja Krzyckiego i Piotra Kmity, a także poświęcone osobom przyjaciół. Jednak najbardziej znane są jego elegie autobiograficzne. Janicki jest pierwszym twórcą w literaturze polskiej, który tyle miejsca w twórczości poświęcił sobie, nadając swojej poezji bardzo osobisty ton. Jedna z nich, elegia O sobie samym do potomności, uważana jest za parafrazę elegii 10 z IV księgi Tristiów Owidiusza. Stanowi ona przykład renesansowej autobiografii eksponującej – poprzez los jednostkowy – ogólne i ponadczasowe prawidłowości rządzące ludzkim życiem.
Z jednej strony elegia De se ipso ad posteritatem jest dokumentem, dzięki któremu znamy wiele szczegółów życia poety, m.in. nazwę wsi, z której pochodził, chorobę, na którą cierpiał (puchlinę wodną) i która była przyczyną jego śmierci, dokładną datę urodzin, okoliczności pierwszego publicznego występu na uroczystości szkolnej ku czci Lubrańskiego. Janicki dokładnie opisuje w niej bliskie mu osoby – rodzinę, nauczycieli, protektorów, przyjaciół. Po skargach na własny los poeta umieszcza napis, jaki chciałby widzieć na własnym nagrobku, a po nim następuje druga część elegii – rozbudowana autocharakterystyka, zawierająca zarówno opis wyglądu zewnętrznego, jak i najważniejsze cechy jego charakteru, np. niechęć do spraw wojennych, upodobanie do wesołego życia, pisanie elegii miłosnych w młodości. W zakończeniu żegna się z przyjaciółmi i obiecuje pamiętać o nich w zaświatach. Przeszłość jest więc postrzegana z perspektywy teraźniejszości, sytuacji człowieka zmagającego się z chorobą, bliskiego śmierci i właściwie żegnającego się ze światem. Z drugiej zaś strony Janicki za pomocą tego utworu buduje własną legendę. W szczegółowych opisach cierpień związanych z chorobą, w przewidywaniu bliskiej i – co poeta podkreśla – przedwczesnej śmierci kryje się silne dążenie do uwiecznienia własnej osoby poprzez poezję w pamięci zarówno najbliższych, jak i potomnych. Autobiografizm przeobrażony w sztukę staje się środkiem unieśmiertelnienia własnej osoby.
Księga epigramatów zawiera 75 utworów. Epigramat, gatunek podobnie jak elegia wywodzący się z antyku, stanowiący początkowo wierszowany napis na pomnikach, grobowcach, dziełach sztuki, przedmiotach, przede wszystkim charakteryzuje się krótkością, lapidarnością, sprawnym pod względem kunsztu poetyckiego ujęciem tematu, często zakończony jest puentą. Epigramaty Janickiego odznaczają się osobistym tonem, utrwalają postaci z najbliższego otoczenia poety, ale wolne są od natrętnego schlebiania, stanowią świadectwo zadumy nad sprawami życia i śmierci.
Goliński J. K., De se ipso ad posteritatem. Kallimacha, Dandyszka i Janickiego autobiografie kreowane, „Pamiętnik Literacki” 1995, z.1, s.3-24.
Gruchała j. S., Klemens Janicjusz – „O sobie samym do potomności” [w:] Lektury polonistyczne, t.II, pod red. A. Borowskiego i J. S. Gruchały, Kraków 1997.
Jelicz A., Wstęp [w:] Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, Szczecin 1985.
Kotarski E., Klemens Janicki, [w:] Pisarze staropolscy. Sylwetki, pod red. S. Grzeszczuka, Warszawa 1991, s. 377-406.
Lis R., Klemens Janicki – z tradycją wobec rozpaczy, „Ogród” 1990, nr 2 (4), s. 45-52.
Ziomek J., Renesans, Warszawa 1999, s. 86-90.
Anna Cholewianka
www.literatura.net.pl
Piernandele