Ochrona+praw+prywatnych+w+prawie+rzymskim.doc

Ochrona praw prywatnych w prawie rzymskim. Postępowanie sądowe.

1. Jurysdykcja (iurisdictio).

              Pojęcie iurisdictio wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (głównie pretora). Ius dicere oznaczało „zapewnić realizację prawa”. W okresie republiki rzymskiej i pryncypatu iurisdictio w sprawach prywatnych nie oznaczało rozstrzygania sporów, lecz udzielenie ochrony prawnej w postaci przyznania skargi/powództwa, co oznaczało danie upoważnienia do rozstrzygnięcia sprawy przez sędziego prywatnego jednoosobowego lub zespół sędziów. sędziów prawie karnym było inaczej, gdyż urzędnik rozstrzygający sprawę orzekał od razu karę publiczną.

              Ochrona prawna, której udzielał urzędnik jurysdykcyjny, odbywała się przez danie skargi/powództwa. Skargi te występowały jako:

- iudicia legitima – proces toczył się w Rzymie bądź w odległości jednej mili od miasta, między obywatelami rzymskimi i sprawę rozstrzygał sędzia jednoosobowy, w przeciągu roku i sześciu miesięcy.

- iudicia quae imperio continentur – sprawę spełniającą warunki iudicia legitima sądził zespół sędziowski lub proces odbywał się poza granicami miasta Rzymu lub jedna ze stron lub sędzia nie mieli obywatelstwa rzymskiego. Sprawa powinna zakończyć się w czasie trwania urzędnika, który udzielił skargi.

              W tzw. postępowaniu nieprocesowym (niespornym) urzędnik jurysdykcyjny, po wstępnym rozpatrzeniu sprawy wydawał swe własne decyzje, które były bądź ostateczne, bądź stanowiły podstawę do udzielenia skargi w przypadku nie zastosowania się do nich.

              Pojęcie iurisdictio zmieniło się w okresie rozwiniętego procesu kognicyjnego, gdy urzędnik cesarski stał się sędzią rozstrzygającym sprawę z nadania władzy cesarskiej.

2. Actio – skarga – powództwo.

              Rzymskie powództwo nie musiało wynikać z wyraźnie określonego uprawnienia podmiotowego znajdującego swe podstawy w przepisach ius civile. Pretor mógł udzielić także skargi, gdy ius civile nie przewidywało ochrony. Prowadziło to do wykształcenia nowych instytucji prawnych należących do ius honorarium. Termin actio występował w przypadku, gdy między stronami dochodziło do sporu.

3. Strony.

              Strony w procesie określane były mianem actor (powód) i reus (pozwany). Powód jest tu stroną wykazującą inicjatywę co do rozpoczęcia postępowania procesowego. Aby doszło do postępowania procesowego pozwany musi odmówić wypełnienia wysuwanego przez powoda żądania.

              Przesłanką występowania strony jest posiadanie zdolności procesowej i legitymacji procesowej.

   Zdolność procesowa (możność występowania w procesie) zależała od posiadania zdolności do czynności prawnych. Ograniczona była zdolność procesowa osób niedojrzałych oraz kobiet, a niewolnicy byli jej pozbawieni. Zależała ona również od status libertatis, civitatis i familiae. W procesie legisakcyjnym udział mogli brać tylko obywatele rzymscy i Latynosie. Peregryni uzyskali zdolność procesową dopiero w procesie formułkowym.

   Legitymacja procesowa (uprawnienie do występowania w charakterze strony w konkretnej sprawie) zależała od tego, czy osoba występująca jako powód (legitymacja czynna) lub pozwany (legitymacja bierna) mogła występować w takim charakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego. Po obu stronach mogła występować wielość podmiotów (współuczestnictwo procesowe).

              W archaicznym procesie rzymskim brak było możliwości prowadzenia procesu przez zastępcę procesowego. Z biegiem czasu możność taka pojawiła się. Zastępcami byli: ustanawiany w sposób formalny przed sądem cognitor oraz działający na podstawie nieformalnego zlecenia strony procurator. Skutki działania cognitora spadały bezpośrednio na zainteresowanego, zaś czynności procuratora musiały być zatwierdzone przez zleceniodawcę. Prokurator był upoważniony do zarządu bądź całym majątkiem, bądź też jako zastępca
w konkretnej sprawie.

4. Kontradyktoryjność.

              Oznaczała, że strony same decydowały o losach postępowania procesowego i o stawianych wnioskach dowodowych. W zasadzie tej były pewne wyjątki. Zasadę, że strony były dysponentami procesu zarówno co do ich żądań jak i prezentowanych dowodów wyraża średniowieczna paremia „ne eat iudex ultra petita partium” (niech nie wychodzi sędzia ponad żądanie stron). Sędzia może orzekać jedynie co do tego, co zostało ustalone przy nawiązaniu sporu.

5. Ciężar dowodu

              Spoczywał na tym, kto z danego faktu wywodził skutki prawne, a nie na tym, kto tym faktom zaprzeczał. Najczęściej stosowanymi dowodami były zeznania świadków, a także zeznania biegłych i przysięga pozwanego lub powoda. W okresie poklasycznym podstawowym dowodem stał się dowód z dokumentu.

6. Przemiany postępowania sądowego w Rzymie.

              Proces legisakcyjny (per legis actiones) – najstarszy rodzaj postępowania sądowego. Do połowy
II w. p.n.e. pozostawał jedynym postępowaniem zwyczajnym (iudicium legitimum). Zniesiony przez Oktawiana
w 17r. p.n.e. na mocy leges Iuliae iudiciariae. Był postępowaniem niezwykle formalistycznym. Dopuszczalny jedynie dla obywateli rzymskich.

              Proces formułkowy – Od II w. p.n.e. zaczął wypierać proces legisakcyjny. Na mocy lex Aebutia (między 199, a 123 r. p.n.e.) uznany za postępowanie zwyczajne (iudicium legitimum). Zniesiony oficjalnie

w 342 r., choć w praktyce przestał być używany wcześniej. Dopuszczalny zarówno dla obywateli rzymskich,
jak i obcokrajowców. Proces oparty na imperium pretora.

              Proces kognicyjny – rozwijający się w epoce cesarstwa, określany mianem procesu nadzwyczajnego (cognito extra ordinem). Spory prywatnoprawne rozstrzygane były przez urzędników cesarskich.

7. Ogólna charakterystyka postępowania legisakcyjnego i formułkowego.

              1. Podział postępowania na dwa stadia. Pierwsze stadium (in iure) odbywało się przed urzędnikiem sprawującym jurysdykcję w sprawach prywatnych (pretorem, edylem kurulnym). W postępowaniu legisakcyjnym pretor po wysłuchaniu formuł legis actiones wydawał zgodę na oddanie sprawy do rozstrzygnięcia sędziemu prywatnemu (iudex) lub nie. W procesie formułkowym pretor, wraz ze stronami przygotowywał formułkę.

              Drugie stadium postępowania (in iudicio lub apud iudiciem) odbywało się przed sędzią prywatnym, który merytorycznie rozstrzygał spór. Sądy były z reguły jednoosobowe, choć zdarzały się także kolegialne. Sędziami byli:

- recuperatores – rozstrzygający sprawy należące do jurysdykcji pretora dla peregrynów oraz niektóre delikty,

- decemviri stlitibus iudicandis – orzekający w sprawach o wolność,

- centumviri – orzekający w sprawach o nieruchomości oraz w sprawach spadkowych.

              2. Pozew prywatny. Formalne wezwanie pozwanego do stawienia się w określonym terminie przed urzędnikiem (in ius vocatio) było aktem o charakterze prywatnym. W procesie formułkowym powód miał obowiązek poinformować pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu (editio actionis).

              3. Litis contestatio. Stadium in iure kończyło się formalnym ugruntowaniem sporu. Był to akt niezmiernie istotny dla możliwości prowadzenia procesu, gdyż dawał sędziemu prywatnemu legitymację do działania w procesie. Pretor wyznaczał sędziego w obecności i za zgodą obydwu stron procesu.

              Skutkiem litis contestatio było powstanie zobowiązania stron do poddania się wyrokowi sędziego prywatnego, prywatnego po stronie sędziego stwarzała obowiązek osądzenia sprawy i wydania wyroku. Stanowiła ono ostateczne ustalenie przedmiotu sporu. Pozwany, który nie chciał dokonać litis contestatio mógł być wtrącony do więzienia prywatnego lub powód mógł wejść w jego majątek bądź tracił przedmiot sporu na rzecz powoda. Jeśli pozwany ukrył przedmiot sporu pozwanemu przysługiwała specjalna skarga do pretora, której celem było okazanie rzeczy przed pretorem (actio ad exhibendum). Stwarzała ona obowiązek wdania się w spór przez pozwanego.

              Gdy pozwany uznał roszczenia powoda w fazie in iure do litis contestatio nie dochodziło. Takie formalne uznanie confessio in iure miało taki sam skutek jak wyrok zasądzający.

              Postępowanie in iure mogło zakończyć się również przez iusiurandum in iure, tj. złożenie przysięgi przed pretorem, np. złożenie przysięgi przez pozwanego, że roszczenie zgłaszane przez powoda nie istnieje.

              4. Wyrok. Wydany przez sędziego prywatnego był ostateczny i nie podlegał zaskarżeniu w trybie instancyjnym. Dla strony przegrywającej wydanie wyroku (iudicatum) stwarzało obowiązek jego wykonania.

              5. Postępowanie egzekucyjne. Podstawą wszczęcia procesu egzekucyjnego było nie wykonanie zobowiązania wynikającego z iudicatum lub confessio in iure. Powód w stadium in iure przed pretorem podawał istnienie wyroku i fakt jego nie wykonania. W procesie legisakcyjnym przedmiotem egzekucji była osoba dłużnika, zaś w procesie formułkowym głównie jego majątek.

              Pozwany bądź osoba trzecia (vindex) mógł również zakwestionować przed pretorem formalną prawidłowość wyroku. Dochodziło wówczas do ponownej litis contestatio. Przedmiotem postępowanie nie była jednak merytoryczna zasadność pierwszego wyroku, a względy natury formalnoprawnej. Ciężar udowodnienia nieważności pierwszego postępowanie spoczywał na pozwanym.

Postępowanie legisakcyjne.

1. Legis actio sacramento.

              Jest to skarga ogólna (actio generalis), tzn. miała zastosowanie w tych sprawach, co do których
w ustawie nie postanowiono, że należy spór toczyć inaczej. inaczej fazie in iure strony za pomocą ściśle oznaczonych formuł słownych stwierdzały, czy określone uprawnienie istnieje albo nie. Następnie strony wraz
z pretorem zawierały zakład przez wyznaczenie określonej ofiary lub ilości kruszcu (sacramentum). Kwotę tę strona przegrywająca zobowiązywała się zapłacić do kasy państwowej. Strony wraz z pretorem zgadzały się, by o słuszności dokonanego przez nie zakładu orzekł sędzia prywatny, wyznaczony za ich zgodą przez pretora. Rozstrzygniecie to było pośrednie i tworzyło między stronami zobowiązanie (iudicum), które powinno być dobrowolnie wykonane przez stronę przegrywającą. W przeciwnym razie wierzyciel mógł zastosować przymus fizyczny, a później skargę legis actio per manus iniectionem.

              Legis actio secramento in rem.

W przypadku gdy właściciel rzeczy lub mający prawo władcze nad osobą, który został pozbawiony faktycznego władania rzeczą lub osobą, wzywał osobę posiadającą jego rzecz lub władającego jego poddanym do stawienia się przed pretorem. Następnie powód wypowiadał ściśle określone przez ustawę słowa i dotykał przedmiot sporu (bądź jego symbol) laską. Pozwany winien postępować analogicznie. Działanie powoda nazywało się vindicatio, zaś działanie pozwanego contravindicatio. Następnie obie strony wzajemnie ustanawiały sacramentum, zaś przedmiot sporu pozostawał u ręczyciela (praedes), gwarantującego wydanie rzeczy. W postępowaniu przed sędzią każda, ze stron udowadniała, że przysługuje jej prawo do spornej rzeczy. Rola sędziego sprowadzała się do ustalenia, czy sacramentum którejś ze stron zostało ustanowione słusznie (sacramentum iustum).

              Legis actio sacramento in personam.

Postępowanie to przebiegało analogicznie do postępowanie in rem. Wierzyciel stwierdzał przed pretorem, iż istnieje obowiązek dłużnika wobec niego do określonego zachowania się. W odpowiedzi powód zaprzeczał temu zobowiązaniu. Sędzia rozstrzygał jedynie słuszność sacramentum, niemożliwe było jednak uznanie obu sacramentum za niesłuszne, co było możliwe w postępowanie in rem.

2. Legis actio per manus iniectionem.

              Skarga ta służyła do dochodzenia zobowiązań wynikających z wyroków sądowych (iudicatum) oraz niektórych wierzytelności. Powód-wierzyciel przed pretorem dokonywał symbolicznego aktu nałożenia ręki na osobę dłużnika (manus iniectio), wypowiadając jednocześnie uroczystą formułę słowną. Od tej chwili powód mógł przeprowadzić egzekucję na osobie dłużnika, np. sprzedać go za Tyber. Dłużnik mógł poprosić osobę trzecią (vindex) o odtrącenie przed pretorem ręki wierzyciela i wdanie się w spór z wierzycielem. Dochodziło wtedy do litis contestatio i wyznaczenia sędziego prywatnego, którego zadaniem było rozstrzygnięcie kwestii, czy manus iniectio była zasadna.

3. Legis actio per iudics (arbitrive) postulationem.

              Skarga ta była uproszczona, gdyż nie trzeba było ustanawiać sacramentum, ani dokonywać określonych gestów, a jedynie wystarczało wypowiadanie oznaczonych słów. Skargę tą można było stosować w niewielu ściśle wyliczonych przypadkach. Skarga ta służyła głównie do dochodzenia niektórych wierzytelności oraz rozliczeniach dokonywanych między współdziedzicami. Powód musiał precyzować podstawę prawną żądania.

4. Legis actio per condictionem.

              Skarga ta pochodzi z IIIw. p.n.e. i służyła dochodzeniu ściśle oznaczonych należności pieniężnych oraz ściśle oznaczonych rzeczy innych niż pieniądze. Powód przed pretorem wymieniał istnienie określonej wierzytelności i zapowiadał, iż jeśli pozwany nie spełni świadczenia w ciągu 30 dni, to powinien zjawić się przed pretorem, gdzie powód będzie żądał ustanowienia sędziego, który rozstrzygnie sprawę. Powód nie musiał precyzować podstawy prawnej żądania.

5. Legis actio per pignoris capionem.

              Było to pozasądowe zajęcie przedmiotów należących do dłużnika w celu zmuszenia go do dokonania żądanego świadczenia. Zajęcia dokonywano przy użyciu ściśle określonych słów. Postępowanie to dotyczyło nielicznych  i oznaczonych przypadków dotyczących należności związanych z zapłatą żołdu, należności podatkowych oraz wynikających z prawa sakralnego.

Postępowanie formułkowe.

1. Ogólna charakterystyka.

              Odformalizowano postępowanie in iure. Swoje racje strony przedstawiały pretorowi w sposób nieformalny i na tej podstawie decydował on o udzieleniu bądź odmowie udzielenia skargi. Pretor układał formułkę (formula), w której wyznaczał władzę sędziego i udzielał mu władzy wydania wyroku. Przez przyjęcie formułki przez strony następowanie zawiązanie sporu (litis contestatio).

2. Istota formułki.

              Formułka stanowiła instrukcję dla sędziego prywatnego, jakie okoliczności ma ustalić, i jaki wydać wyrok w przypadku uznania racji powoda. Formułka miała postać zdania warunkowego i składała się
z dwóch części: intentio, która zawierała opis stanu faktycznego (warunek) i condemnatio, która zawierała projekt wyroku, gdyby sędzia stwierdził, że warunek jest prawdziwy.

              W formułkach wyróżnić możne części zwyczajne (występujące zawsze) i części nadzwyczajne (umieszczane fakultatywnie).

3. Części zwyczajne formułki.

                            Występujące we wszystkich rodzajach formułek:

              Nominatio – wyznaczenie sędziego prywatnego.

              Intentio – część, w której powód zawierał swoje żądania (zazwyczaj połączona z condemnatio).

                            Nie występujące we wszystkich rodzajach formułek:

              Demonstratio – przedstawienie sprawy, co do której toczy się postępowanie.

              Condemnatio – część, w której udziela się sędziemu władzy do wydania wyroku (suma pieniężna).

Istniała możliwość wprowadzenia klauzuli arbitralnej (restytutoryjnej), na mocy której sędzia był przed wydaniem ostatecznego wyroku zobowiązany do stwierdzenia, czy powód ma rację (wyrok wstępny), dzięki czemu pozwany mógł wykonać świadczenie, bez narażania się na niekorzystne skutki związane z wydaniem wyroku ostatecznego.

              Adiudicatio – część, w której zezwalano sędziemu na przysądzenie pewnej rzeczy którejś ze stron, np. zniesienie współwłasności powodowało przyznanie właśnie którejś stronie.

4. Części nadzwyczajne formułki.

              Exceptio – zarzut procesowy – stosowana w interesie pozwanego dawała pretorowi możność przeciwdziałania krzywdzącym stronę pozwaną skutkom. Nieraz uniemożliwiały wydanie wyroku zasądzającego (np. exceptio doli – zarzut podstępu).

              Praescriptio – mogła występować jako praescriptio pro reo, wówczas spełniała rolę exceptio, lub praescriptio pro actore, czyli zastrzeżenie na korzyść powoda.

5. Klasyfikacja (podziały skarg).

              1. Actiones in rem – actiones in personam.

Actiones in rem służyła do dochodzenia praw o charakterze władczym nad rzeczami i osobami.

Actiones in personam przysługiwała wierzycielowi i była stosowana wyłącznie przeciwko dłużnikowi.

              2. Actiones civiles – actiones honorariae.

Actiones civiles (skargi cywilne) były udzielane przez pretora na podstawie uprawnień, których ochronę przewidywało ius civile.

Actiones hon...