Pojęcie prawa:
• Ius – prawo ludzkie; fas – prawo boskie
• Prawo przedmiotowe, a podmiotowe
• Intuicyjne pojmowanie – sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne
• Kazuistyka – przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana), próby przezwyciężenia – usiłowania systematyzacyjne
Podziały prawa:
• Prawo publiczne – dotyczy społeczeństwa
• Prawo prywatne – interesów klasy panującej:
o Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw – Gaius.
o System pandektowy - prawo prywatne materialne (rodzinne i majątkowe – rzeczowe, zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy, czynności prawne).
Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego:
• Państwo typu niewolniczego. Formy państwa:
o Królestwo (753 – 509 p.n.e.)
o Republika (509 – 27 p.n.e.)
o Pryncypat (27 p.n.e. – 284 n.e.)
o Dominat (284 – 476 na zachodzie, 565 na wschodzie)
• Etapy rozwoju prawa prywatnego – wpływ rozwoju sił wytwórczych:
o Okres prawa starorzymskiego (archaicznego) – od założenia Rzymu do połowy III w. p.n.e. (początek wojen punickich – 264 – 146 p.n.e.)
o Okres rozwoju i prawa klasycznego – od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów (235 n.e.)
§ Prawa przedklasycznego (do schyłku republiki)
§ Prawa klasycznego (pryncypat)
o Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) – 235 – do śmierci Justyniana
§ Prawa justyniańskiego (527 – 565)
Źródła prawa rzymskiego:
• Źródła powstania prawa – czynniki prawotwórcze
• Źródła poznania prawa – efekty ich działania
• Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.
Ustawa XII tablic:
• Lex duocendim tabularum – 451 – 450 p.n.e. – uściślenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy. Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok.
• Prawo prywatne, proces, postępowanie egzekucyjne – społeczno –ekonomiczne stosunki drobnych rolników.
• Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono
Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych:
• Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones ŕ rogatio ŕ leges rogatae
• Plebiscitia – uchwały plebsu, obowiązywały ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis)
• Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy
Uchwały senatu:
• Senatus consulta – moc ustawy
• Republika (300, od I w. p.n.e. – 600) – konserwatywny wykładnik interesów możnowładztwa, pośredni wpływ na ustawodawstwo
• Pryncypat – II w. n.e. – przejęcie funkcji ustawodawczych. Uchwały na wniosek cesarski (oratio principis)
Konstytucje cesarskie:
• Dekret, edykt, lub list mający moc ustawy
• Dekrety – rozstrzygnięcia spraw spornych – cechy rozstrzygnięć wzorcowych
• Edykty – normy obowiązujące za życia, czasem po śmierci autorów
• Reskrypty – odpowiedzi, wyjaśnienia wątpliwych kwestii prawnych ŕ proces reskryptowi
• Mandaty – pisemne instrukcje dla urzędników, namiestników prowincji – sprawy administracyjne
• Cechy charakterystyczne:
o Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne)
o Prawo prywatne – wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych
o Indywidualne, doraźne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie
Pretor i jego edykt:
• Wymiar sprawiedliwości – iurisdictio częścią najwyższej władzy państwowej – imperium
• Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e. – pretorowie. Jurysdykcja karna – edylowie kurulni (targi niewolników, bydło), na prowincjach – namiestnicy, odpowiednikiem edylów – kwestorowi.
o Pretor miejski – praetor urbanus
o Pretor peregrynów – praetor peregrinus (od 242 p.n.e.)
• Ius edicendi – prawo ogłaszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze)
• Ustawa roczna, następca mógł przejąć treść edyktu – edictum translaticium + edicta nova
• Ok. 130 Hadrian polecił Julianowi ujednolicenie edyktów ŕ edictum perpetuum (edykt wieczysty)
• Ius honorarium
Jurysprudencja okresu przedklasycznego:
• Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne – moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego, doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy.
• Republika – monopol kapłanów – układanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15) – pontifex maximus. Patrycjusze – narzędzie władzy
• 300 p.n.e. – ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych. Plebejski pontifex maximus – Tiberius Coruncanius – nauczanie prawa
• Opiniowanie w konkretnych przypadkach, układanie formularzy aktów prawnych
• Pod wpływem nauki greckiej – próby definicyjne. Veteres – dawni:
o Quintus Mucius Scaevola – podręcznik prawa cywilnego
o Servius Sulpicius Rufus – komentator edyktu pretorskiego
Jurysprudencja okresu klasycznego:
• August, lub Tyberiusz – przywilej do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”
• Ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczędność środków wyrazu
• Formy literackie:
o Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta
o Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów
o Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae
o Opracowania monograficzne
• Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania nauką, nieprzejrzystość systematyki, osłabienie rozmachu twórczego
• 30 – ius publice respondendi, 33 – włączenie do Digestów
• Prywatne szkoły prawa – stationes, zakłady nauczania – Sabinianie i Prokulianie
• Przedstawiciele z I i II w. n.e.:
o Marcus Antistius Labeo - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki
o Massarius Sabinus – ius publice respondendi jako pierwszy ekwita
o Publius Iuventius Celsus, filius – Prokulianin, doradca Hadriana
o Julian (Salvus Iulianus) – wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta
• Przedstawiciele późnego klasycyzmu:
o Papinian (Aemilius Papinianus) – książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa
o Iulius Paulus – zbiory przypadków praktycznych
o Ulpian (Domitius Ulpianus) – rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii pretoriańskiej.
o Gaius – II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje – ok. 160 r. – wykład prawa prywatnego w 4 księgach: 1816 – palimpsest w Weronie, 1927 i 1933 – Egipt
Charakterystyka prawa okresu klasycznego:
• Tendencja do redukcji wielości czynników prawotwórczych ŕ cesarz
• Efekty działania dawnych czynników trwały nadal
• Jurysprudencja – pośrednik pomiędzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli
Systemy prawa rzymskiego:
• Ius civile:
o Na początku jedyny, później zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w państwie rzymskim
o Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i działalność jurysprudencji
o Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki)
o Od II w. p.n.e. - prywatne
• Ius honorarium:
o Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie
• Ius civile – ius honorarium:
o Te same sytuacje uregulowane podwójnie
o Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile
o Prawo pretorskie – wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy zdezaktualizowane, niesłuszne – desuetudo)
• Ius gentium:
o Prawo własne każdego narodu – ius civile, prawo wspólne – ius gentium (wszyscy mieszkańcy państwa)
o Kolizje – ludy podbite – własne prawo prywatne, zasada personalności prawa – częstsze w miarę rozwoju gospodarki
o Prawa lokalne – brak równości, jedynie tolerowane
o Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu
o Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów
• Ius gentium – ius civile
o Ius gentium – nawarstwienie historyczne – świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli.
o Ius civile – surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium – prawo słuszne (ius aequum)
• Ius gentium – ius honorarium
o Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium
• Ius gentium – ius naturale
Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania:
• W dominacie – nieomal jedyne źródło prawa, najważniejsze – edicta: leges edictales, leges generales – rozpowszechniane niedbale.
• Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r.
• Codex Hermogenianus – uzupełnienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314)
• Codex Theodosianus – projekt Teodozjusz II – prace przygotowawcze (429 – 437) – 16 osobowa komisja – konstytucje cesarskie od Konstantyna – podzielone na księgi i tytuły w porządku chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje – nowele poteodozjańskie.
Prawo rzymskie okresu poklasycznego:
• Jurysprudencja:
o Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w.
o Okres biurokratyczny – autorytet cesarza, literatura prawnicza
o Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania anonimowe
• Nauczanie prawa:
o Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol
o Programy nauczania:
Rok: Program: Studenci: Po Justynianie:
I Instytucje Gaiusa Dupondii/ Iustiniani novi Instytucje, 4 księgi Digestów
II Komentarze do edyktu Edictales Digesta
III Responsa Papiniana Papiniaistae Digesta
IV Responsa Paulusa Lytae Digesta
V Konstytucje cesarskie Prolytae Kodeks
• Zbiory „dawnego prawa”:
o Ius – obfitsze, bardziej skomplikowane, niż leges, nadal obowiązywało
o Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych, uznane przez Konstantyna W.
o Regulae Ulpiani – elementarne opracowanie
o Fragmenta vaticana – obfity prywatny zbiór o charakterze pionierskim.
• „Ustawy o cytowaniu”
o Konstytucje Konstantyna Wielkiego:
§ 321 – pozbawienie znaczenia uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana
§ 327 – 328 – wyjaśniała wątpliwości co do dzieł Paulusa
o Konstytucja raweńska z 426 – ogłosił ją Walentynian III w Rawennie. Obowiązywały pisma 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana (autorytet czołowy), Paulusa, Ulpiana, Modestyna.
o Zmiana z 438 – klauzula o obowiązywaniu pism innych jurystów, porównaniu rękopisów uprzywilejowanych.
• Wulgaryzacja
o Prawo uczone – elita państwa rzymskiego. Ustawodawstwo cesarskie było nieznane i nierozumiane
o Prawo zwyczajowe obowiązywało na podstawie dawności, ogólnej aprobaty, słuszności, niekiedy – zgodności z ustawami.
o Wulgaryzacja formy – język rozwlekły i niejasny
o Wulgaryzacja treści – zacieranie pojęć
o Prawo wulgarne – od Konstantyna W. do Justyniana – przeciwstawianie pojęciowe prawa klasycznego
Kodyfikacja Justyniana:
• Ogólna koncepcja
o Chaos – leges i ius. Celem Justyniana – odbudowa świetności imperium, środkiem – uporządkowanie systemu prawnego
o Plany – 8 konstytucji cesarskich, Trybonian, 7 lat
o 529 – Kodeks, wątpliwości ŕ 50 rozstrzygnięć
o Grudzień 533 – Digesta (3 zamiast 10)
o Listopad 533 – Instytucje
o 534 – druga redakcja Kodeksu
• Instytucje
o Wstępny podręcznik do nauki prawa, obowiązująca ustawa
o Komisja: Trybonian, Teofil z Konstantynopola, Doroteus z Bejrutu
o Wykład prawa obowiązującego, odwołania do nieaktualnego
o Wykład dogmatyczny, abstrakcyjny, anonimowy, wystylizowany autorytatywnie, systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa
• Digesta
o Dokonany urzędowo wybór z dawnego prawa
o 17 – osobowa komisja (Trybonian) – 2 dygnitarzy, 4 profesorów, 11 adwokatów z Konstantynopola. Podkomisje – „masy” materiałów:
§ Masa sabiniańska
§ Masa edyktalna
§ Masa papiniańska
§ Masa luźna - appendix
o 5 % materiału, 38 jurystów, 5 uprawnionych – 2/3 dzieła, odległość – ok. 300 lat
o Przekształcenia tekstów klasycznych (interpolacje) – dwoista postawa
o Prawo prywatne, postępowanie cywilne, duo terribles libri
o 50 ksiąg, 429 tytułów
• Kodeks
o Kodeks z 529 – po 5 latach uchylony, 534 – Codex Iustinianus – Trybonian, Doroteus, 3 adwokatów
o Zbiór konstytucji cesarskich
o Prawo „nowe”, głównie prywatne
o 12 ksiąg, 4600 konstytucji
• Nowele
o Novellae constitutiones (535 – 565) – kompilacja w porządku chronologicznym, 90 % w języku greckim
• Corpus iuris civilis
o Ustawodawstwo Justyniana wraz z nowelami
o Kompilacja/ kodyfikacja – redukcja, systematyzacja.
o Romantyzm prawniczy – trudności w stosowaniu (egzegeza harmonistyczna)
• Prawo rzymsko – bizantyjskie
o Zakaz komentowania Digestów – tłumaczenia, streszczenia, zestawienia
o Parafraza Teofila – grecki przekład Instytucji (Teophilus)
o Ekloga – 726 na polecenie Leona III – prawo cywilne i karne o przeznaczeniu praktycznym
o Bazyliki – Bazyli I, Leon VI Filozof – obszerny (60 ksiąg) wyciąg z Digestów, Kodeksu i Nowel + komentarze (scholie)
o Heksabiblos – 1345 – małe kompendium prawa cywilnego i karnego – Konstanty Hermenopolus (sędzia z Thesalonik). Zwięzła forma
o Stan po upadku Cesarstwa Zachodniego – Leges Romanae Barbarorum
o Szkoła glosatorów
o Szkoła komentatorów
o Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce – kameraliści, praktycy, pandektyści
o Humanizm – gallicus mos docendi, holenderska szkoła „jurysprudencji eleganckiej”
o Szkoła historyczna – odkrycie Instytucji Gaiusa
o Krytyczny kierunek badań
Pojęcie procesu cywilnego:
• Prawo procesowe – prawo, które dotyczy powództw
• Ochrona była zindywidualizowana, pozostawiona do uznania pretorów
• Podział postępowania na dwie fazy: przygotowawczą (in iure) i rozstrzygającą (apud iudicem) – podział pracy, urządzenie o charakterze demokratycznym – dostępne dla obywateli
• Organy ochrony prawnej:
o Magistratury jurysdykcyjne – konsulowie (niesporna), pretorowie (sporna), namiestnicy. Consilium – rada przyboczna. Personel wykonawczy – pisarze, woźni, strażnicy przyboczni, posłańcy
o Sędziowie prywatni – sędzia jednostkowy (iudex unus) wybierany z listy
o Sąd centumwiralny – sąd stu mężów – sprawy spadkowe, własności gruntów, stwierdzenie stanu
o Zmiany w okresie pryncypatu – cognito extra ordinem – nadzwyczajna droga rozpoznawania sporów w oparciu o autorytet cesarza. Nowe urzędy: prefekt pretorianów, prefekt miasta, urzędnicy sądowi – iuridici.
o Zmiany w okresie dominatu – zwierzchnicy jednostek terytorialnych – organem ochrony praw prywatnych. Jurysdykcyjne przywileje stanowe. IV w. – defensor plebis. Od Konstantyna – sądownictwo biskupów.
• Strony procesowe
o Actor (powód), reus (pozwany) – najczęściej pojedyncze osoby.
o Rola stron w procesie prywatnym – współdziałanie z magistraturą i sędzią w decydujących momentach.
o Zdolność procesowa – zdolność do występowania w procesie
o Legitymacja procesowa – czynna, lub bierna
o Zastępstwo procesowe: kognitor, prokurator
o Pomocnicy stron: kapłani, świeccy juryści, mówcy sądowi, adwokaci.
• Ramy organizacyjne procesu
o Czas – dni dozwolone (dies fasti). 321 – wyłączenie niedzieli z obrotu sądowego.
o Miejsce – place publiczne (jawność). Cesarze – pomieszczenia zamknięte
o Właściwość sądowa – forum:
§ Właściwość rzeczowa – sprawy większe i mniejsze
§ Właściwość miejscowa – miejsce zamieszkania pozwanego, odchylenia (umowa, nieruchomość)
o Dokumentacja – ustność, później protokołowanie
o Koszty – Republika i pryncypat – bezpłatność (ryzyko procesowe – kary pieniężne). IV – VI w. – wysokie opłaty (zaliczka – wnioskodawca)
• Actio – powództwo, roszczenie
Rozwój historyczny procesu rzymskiego:
• Proces legisakcyjny – dominuje w republice
• Proces formułkowy – od II w. p.n.e. Na przełomie republiki i pryncypatu - jedyny
• Proces kognicyjny – okres pryncypatu/ prawa klasycznego, pozostaje w okresie dominatu.
Pomoc własna i jej ograniczenia:
• Realizowana siłami jednostki, lub grupy społecznej – zaczepna (ofensywna) i obronna (defensywna)
• Granice obrony koniecznej – stosowana nie dla zemsty, lecz dla ochrony przed siłą poważną, bezpośrednią i bezprawną.
• Pomoc własna o charakterze zaczepnym (samopomoc) – problem państwowy – wydanie osobnych ustaw julijskich (Cezara, lub Augusta) – „w sprawie przemocy w życiu publicznym i prywatnym). Pryncypat – dekret boskiego Marka (wierzyciele). Digesta – ochrona prawa należy do władzy, nie do poszczególnych osób
• Polubowne rozwiązywanie sporów – kompromis, arbiter
Charakterystyka procesu legisakcyjnego:
• Najstarsza postać, od lex i actio ŕ postępowanie związane z ustawami
• Formalizm – symboliczne gesty, formułki słowne (staranne przemyślenie)
• Ograniczony krąg zastosowania – obywatele rzymscy, oparty na ustawach, ograniczenia faktyczne (ryzykowność)
• Lex Aebutia z II w. p.n.e. – ograniczenie; ustawy julijskie z 17r. p.n.e. – usunięcie. Do III w przed sądem centumwiralnym
Rodzaje legis actiones:
• Legis actio sacramento:
o Normalny sposób postępowania w sprawach spornych
o Sacramentum – przysięga, piaculum – ofiara przebłagalna
o W prawie świeckim – suma pieniężna ŕ 50 asów (wartość poniżej 1000, wolność), 500 asów (powyżej 1000)
o Legis actio sacramento in rem – forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami – obydwie strony i rzecz sporna ŕ windykcja i kontrawindykacja (formułki, dotknięcie laską), wezwanie do zapłacenia sacramentum – sędzia orzekał o jego losach.
o Legis actio sacramento in personam – środek procesowy służący do dochodzenia należności o charakterze osobistym.
• Legis actio per iudicis postulationem
• Legis actio per condictionem
• Legis actio per manus iniectionem
o Egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym – należności niewątpliwe, określone w pieniądzach, stwierdzone w wyroku.
o Egzekucja bez uruchamiania postępowania sądowego – furtum manifestum, należność poręczyciela, dochodzenie odsetek od lichwiarzy.
o Skierowana przeciw osobie dłużnika – po 30 dniach – manus iniectio (manus depellere – vindex). 60 dni na wykup, układy stron ŕ swoboda wierzyciela. Złagodzona w lex Poetelia z 326 p.n.e.
• Legis actio per pignoris capionem
Charakterystyka procesu formułkowego:
• Normalna forma ochrony praw prywatnych w ostatnim stuleciu republiki i pryncypacie (do 342)
• Przekształcony wewnętrznie proces legisakcyjny, bądź wykształcony w praktyce pretora peregrynów
Postępowanie in iure w procesie formułkowym. Obrona pozwanego:
• Początek postępowania:
o Wymóg obecności stron – obowiązek stawienia się przed sądem – wezwanie prywatne i ustne
o W okresie republiki ograniczenia in ius vocatio ŕkategorie osób, których nie można było pozywać. W przypadku braku reakcji na wezwanie – kara prywatna.
o Vadimonium – przyrzeczenie stawienia się przed sądem pod rygorem zapłaty (maks. 100 000 sesterców). Jej zapłacenie nie zwalniało z zapłacenia samej należności.
o Editio actionis (zapowiedź powództwa) – obowiązek pozasądowego uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.
• Możliwości zakończenia sporu in iure:
o Postulatio actionis – wniosek powoda o udzielenie ochrony procesowej
o Denegatio actionis – odmowa ochrony procesowej (walka z pieniactwem, narzędzie dyskryminacji)
o Confessio in iure – uznanie powództwa przez pozwanego
o Iusiurandum – przysięga (pozwanego – odmowa ochrony; powoda – zwycięstwo). Krzywoprzysięstwo – karane.
o Transactio – ugoda (nacisk pretora na strony)
o Eliminacja sporów bagatelnych
• Stanowisko pozwanego
o Indefensio – gdy pozwany zachowywał się biernie. Przy actiones in rem – swoboda wdania się w spór (obowiązek wydania rzeczy), przy actiones in personam – obowiązek (dopuszczenie do egzekucji osobistej, lub majątkowej).
o Zaprzeczenie (negatio) – przeciwstawienie twierdzeniom powoda. Zaprzeczenie bezpodstawne (infitiatio) – zasądzenie w podwójnej wysokości.
o Exceptio – podniesienie zarzutu procesowego – nowa okoliczność.
• Zakończenie postępowania in iure
o Ustalenie treści formułki – decyzja pretora po rozważeniu postulatów stron, ustalenie sędziego.
o Litis contensatio – utwierdzenie sporu – akt dokonywany między pretorem, a stronami. Konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa, moment decydujący – stan faktyczny.
Budowa formułki pretorskiej:
• Charakterystyka - formula, iudicium, actio - owoc pierwszej fazy postępowania, instrukcja dla sędziego – zasądzenie lub uwolnienie pozwanego w zależności od wyników postępowania dowodowego. Tabulae ceratae.
• Zwyczajne części składowe:
o Treść poprzedzało wyznaczenie sędziego
o Intentio – żądanie powoda (formułki prejudycjalne – jedyna część)
o Condemnatio – udzielenie sędziemu władzy uwolnienia, lub zasądzenia (incertum – określenie należności)
o Demonstratio – opis stanu faktycznego, przed intentio.
o Adiudicatio – pozwolenie przysądzenia rzeczy, lub prawa własności któremuś z uczestników sporu – tylko w powództwach działowych:
...
dawid1051