ZOBOWIĄZANIA
I. OGÓLNE CECHY ZOBOWIĄZAŃ
$ 122. Pojęcie, historia i znaczenie.
Uprawnienie wierzyciela, żąda od dłużnika, aby spełnił na jego rzecz określony obowiązek
Debitor – dłużnik, ciąży na nim dług,
obowiązek polegający na dare, facere, praestare
(dania czegoś, uczynienia czegoś, świadczenia)
Creditor – wierzyciel, uprawniony był do wierzytelności
Rozwój obligationes
- obligationes (obl) są formą prawną obrotu gospodarczego
- początek republiki – zamknięta gospodarka agrarna, obl słabo rozwinięte
- IV w pne – pojawia się bity pieniądz, ożywienie wymiany towarowej
- III i II w pne – ekspansja polityczna po wojnach punickich,
potężny impuls rozwoju gospodarczego
- rozwój obl:
- za pośrednictwem magistratury i iurysprudecji
- na płaszczyźnie ius gentium, wymiana handlowa między obywatelami a peregrynami
- odrzucenie formalizmu, krępującego swobodę obrotu towarowego
- wychodzenie naprzeciw potrzebom praktycznym
- powstawanie z czasem coraz to nowszych typów obl
Znaczenie obligationes
- należały do res incorporales
- prawo własności ograniczone do kręgu wolnych obywateli sui iuris
- obl dotyczyło Latynów, peregrynów, niewolników, członków rodziny alieni iuris
- nastawione były na ochronę wierzycieli, surowe prawo egzekucyjne,
patrz np. legis actio per manus iniectionem
- w prawie poklasycznym pojawiła się idea ochrony dłużnika,
poprzez łagodzenie prawa egzekucyjnego, ograniczenie wysokości odsetek
- normy prawa obl były skonstruowane bardzo ogólnie,
obsługiwały zarówno drobną wymianę handlową jak i wielkie transakcje towarowe,
w Rzymie nie rozwinęło się osobne prawo handlowe
- obl porządkowały i zabezpieczały:
- organizację produkcji i dystrybucji (płynność w dostawach materiału,
pewność zbytu bieżących i wytworzonych w przyszłości towarów)
- organizację i podział pracy
- wykonywanie usług i świadczenie ich w przyszłości (obl oparte na facere)
- stosunki kredytowe- stanowiły pokaźną część podręcznika Gaiusa i Institutiones Justyniana
- były głównym przedmiotem recepcji prawa rzymskiego,
stanowiły podstawę regulacji prawnych stosunków ekonomicznych
w nowożytnym kapitalizmie
$ 123. Podział zobowiązań.
Ex contractu – z umów, zaskarżalnych według ius civile, np. sprzedaż, pożyczka, zlecenie
Quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów,
np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,
osób zmarłych albo przebywających w odległej prowincji
Ex delictu – z deliktów prawa prywatnego, np. kradzież, wyrządzenie szkody, zniewaga
Quasi ex delictu – ze zdarzeń podobnych do deliktów,
np. odpowiedzialność właściciela gospody za szkody wyrządzone przez personel
Jednostronne – jedna strona tylko wierzycielem, druga tylko dłużnikiem,
np. pożyczka, obl ex delictu
Dwustronne – każde ze stron jest jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem
- zupełne – automatycznie przy powstaniu stosunku obl,
np. sprzedaż, wydanie rzeczy + zapłata ceny
- niezupełne – w zamyśle jednostronne, ale nadzwyczajne okoliczności sprawiają,
że staje się dwustronne, np. przechowanie, ale przechowawca
musiał swoim kosztem ratować cudzą rzecz przed zniszczeniem
Stricti iuris – ścisłego prawa, obl jednostronne (prostsze w konstrukcji, z reguły starsze)
ochrona procesowa sformalizowana i rygorystyczna, niewielka rola sędziego,
powództwa zwane condictiones (nie actiones)
Bonae fidei – sędzia obustronne uprawnienia i obowiązki
mógł kształtować w miarę swobodnie, kierując się zasadami dobrej wiary
np. uwzględnić dodatkowe klauzule rozszerzające albo zwężające obowiązki dłużnika,
zasądzić odszkodowanie
(ten podział niejako pokrywa się z poprzednim)
Cywilne – podlegały ochronie procesowej, np. sprzedaż, zlecenie, kradzież
Naturalne – pozbawione ochrony procesowej, wywierały jednak pewne skutki prawne
- obl zawierane przez osoby alieni iuris lub niewolników, zarządzających peculium
- peculium było własnością pater familias,
- córki i niewolnicy pozbawieni zdolności procesowej
- synowie mieli zdolność procesową, ale nie podlegali egzekucji
Moralne – pozbawione ochrony procesowej,
wynikały z dobrego obyczaju i poczucia moralnego obowiązku,
np. ustanowienie posagu
$ 124. Podmioty zobowiązań.
Jednostkowe – po stronie wierzyciela i dłużnika znajdowała się jedna osoba, np. sprzedaż
Złożone – po stronie wierzyciela (w) lub dłużnika (d) więcej niż jedna osoba, np. spadek
- podzielne – rozpadało się na tyle niezależnych obl, ile było podmiotów
w lub d odpowiadają tylko za swoją część
- kumulatywne – w przypadku deliktu, współsprawcy odpowiadają indywidualnie,
ale każdy z nich musi wypłacić odszkodowanie w pełnej wysokości,
a więc odszkodowania się kumulują
- solidarne – każdy w lub d odpowiadał za całość świadczenia,
dla zawiązania wspólnoty wymagana stypulacja albo zapis w testamencie
- czynne – solidarność w, np. wspólników, d mógł zapłacić całość jednemu w
- prawo regresu - po wygaśnięciu właściwego obl,
pozostali współ-w mogli ubiegać się o zwrot należności od w
- bierne – solidarność dłużników, w mógł ściągnąć całość z jednego d
- prawo regresu – po wygaśnięciu właściwego obl,
d mógł ubiegać się o zwrot należności od pozostałych współ-d
- prawo regresu – początkowo oparte było dodatkowym węźle prawnym,
łączącym współ-w lub współ-d, np. kontrakt spółki, współdziedziczenie
- Justynian – uznał, że prawo regresu wynika z samej zasady solidarności
$ 125. Przedmiot zobowiązania.
Przedmiotem zobowiązania jest określone świadczenie
Warunki ważności i skuteczności zobowiązania
Impossibilium nulla obligatio est
(Nie ma zobowiązania co do rzeczy niemożliwych)
- świadczenie musiało być możliwe do wykonania,
w źródłach często powtarzany przykład – sprzedaż centaura J
- musiało być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami,
np. zlecenie dokonania kradzieży, zabójstwa
- musiało być precyzyjnie określone,
dłużnik musiał dokładnie wiedzieć do czego jest zobowiązany
- musiało przedstawiać wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach
Dare – „dać”, przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy, np. poprzez mancipatio,
albo ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego,
np. sprzedaż
Facere – „czynić”, wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżenie
albo wykonywanie innych czynności faktycznej lub prawnej natury,
np. najem
Praestare – „świadczyć”
- w szerokim znaczeniu – wszystko, co może być przedmiotem zobowiązania
- w wąskim znaczeniu – nadzwyczajne zobowiązanie gwarancyjne
albo odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy
Świadczenia oznaczone indywidualnie – dotyczyło rzeczy oznaczonych indywidualnie,
np. niewolników o indywidualnych cechach i kwalifikacjach
- przedmiotem zobowiązania może być ta konkretna, a nie inna rzecz
- jeśli pomiędzy zawarciem a wykonaniem zobowiązania rzecz uległa zniszczeniu,
zobowiązanie staje się niemożliwe do wykonania,
jeśli przy tym dłużnik nie był odpowiedzialny za szkodę
staje się wolny od zobowiązania
- ryzyko utraty rzeczy ponosi wierzyciel
Świadczenie oznaczone gatunkowo – dotyczyło rzeczy oznaczonych gatunkowo,
np. beli dębowego drewna do budowy statku
- przedmiotem zobowiązania może być jakakolwiek rzecz danego gatunku
zobowiązanie jest nadal możliwe do wykonania,
dłużnik musi wydać wierzycielowi inną rzecz tego samego gatunku
- ryzyko utraty rzeczy ponosi dłużnik
Zobowiązania przemienne – więcej niż 1 świadczenie do wyboru
- zobowiązanie wygasa przy spełnieniu przez dłużnika wybranego świadczenia,
np. zapłata 10.000 sestercji albo wydanie określonego niewolnika
Odsetki – wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału
- obliczane według określonej stopy procentowej,
w stosunku do wysokości kapitału i czasu korzystania
- wyrażane w pieniądzu lub innej rzeczy oznaczonej gatunkowo
- uboczny przedmiot świadczenia, zależny od podstawowego zobowiązania do kapitału
- ograniczenia:
- Ustawa XII Tablic – maksymalne odsetki 1/12 miesięcznie (100% rocznie)
- koniec republiki - maksymalne odsetki 12% rocznie,
przy ryzykownej pożyczce morskiej bez ograniczeń
- Justynian - maksymalne odsetki 6% rocznie,
dla kupców i bankierów 8%, pożyczka morska 12%
$ 126. Modyfikacje świadczenia. Odpowiedzialność za szkodę.
Zawiązanie a wykonanie zobowiązania
- te dwie czynności nie muszą być wykonane w tym samym czasie
- problemy ze świadczeniem:
- może okazać się nie możliwe do realizacji
- może nie zostać zrealizowane
- może zostać zrealizowane z opóźnieniem
- może zostać zrealizowane w sposób niepełny lub nieprawidłowy
(np. wydanie rzeczy uszkodzonej)
- w związku z tym wierzyciel może ponieść szkodę
Szkoda – umniejszenie majątku
- przy obl ex contractu i quasi-… odszkodowanie jest dodatkowym zobowiązaniem
- przy obl ex delictu i quasi-… szkoda jest przyczyną powstania zobowiązania,
odszkodowanie jest jego głównym elementem
- siła wyższa – zdarzenia niezawinione przez działalność człowieka,
np. pożar, rozbicie statku, naturalna śmierć niewolnika
- świadczenia oznaczone indywidualnie – ryzyko ponosił wierzyciel
- świadczenia oznaczone gatunkowo – ryzyko ponosił dłużnik
- ale w umowie można to uregulować inaczej
- zdarzenie zawinione – szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie albo zaniechanie
- musi być związek przyczynowy między działaniem sprawcy a powstaniem szkody
- musi zaistnieć wina jako element subiektywny:
- dolus – podstęp, świadome i dobrowolne działanie albo zaniechanie,
obliczone na wyrządzenie szkody, np. zabicie niewolnika,
za szkodę odpowiadają wszyscy dłużnicy (odpowiedzialność zbiorowa)
- culpa – inaczej neglegentia, wina nieumyślna, przeciwieństwo dolus,
wyłączenie z odpowiedzialności, jeśli strona nie odnosiła korzyści
np. bezpłatne przechowywanie rzeczy
- culpa lata – poważne zaniedbanie,
w prawie poklasycznym tendencja do zrównywania odpowiedzialności z dolus
- culpa levis – lekkie zaniedbanie
Custodia – specjalny obowiązek strzeżenia rzeczy
...
dawid1051