NADWAGA I OTYŁOŚĆ U DZIECI I MŁODZIEŻY.pdf

ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 6 (55), 71 – 80

GRAŻYNA SIKORSKA-WIŚNIEWSKA

NADWAGA I OTYŁOŚĆ U DZIECI I MŁODZIEŻY

S t r e s z c z e n i e

Otyłość jest uznana za jedną z chronicznych chorób niezakaźnych, czyli tzw. chorobę cywilizacyjną

i stanowi zagrożenie dla zdrowia ludzkości. Do oceny stopnia otyłości oraz przedstawienia rozkładu da-

nych antropometrycznych wykorzystuje się: siatki centylowe, wskaźnik BMI, wskaźnik Cole’a, pomiary

obwodu talii i bioder oraz fałdomierze.

Najczęściej rozpoznaje się otyłość prostą, znacznie rzadziej wtórną. Ze względu na rozmieszczenie

tkanki tłuszczowej w ustroju wyróżnia się typ androidalny i gynoidalny otyłości. Typ androidalny stwarza

znaczne ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego. Do otyłości prostej prowadzi przedłużający się w czasie

dodatni bilans energetyczny, któremu sprzyjają nieprawidłowe nawyki żywieniowe (słodkie napoje, żyw-

ność typu „fast food”, przekąski), mała aktywność fizyczna i problemy emocjonalne. Otyłość dziedziczo-

na jest wielogenowo, a realizacja skłonności do nadmiaru masy ciała zależy od wpływów środowiska.

Otyłość u dzieci i młodzieży stwarza ryzyko chorób układu oddechowego, endokrynologicznego, stłusz-

czenia wątroby, nieprawidłowości ortopedycznych i zaburzeń psychicznych, a w wieku późniejszym –

schorzeń układu sercowo-naczyniowego i cukrzycy II typu. Leczenie ściśle zależy od wieku oraz stopnia

nadwagi i otyłości; podstawowym celem terapii jest utrzymanie lub zmniejszenie masy ciała i zapobiega-

nie skutkom otyłości.

Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, dzieci, powikłania, leczenie

Wprowadzenie

Problem otyłości u dorosłych znany jest od dawna. U dzieci narasta on od kilku-

nastu lat. Otyłość przez wielu rodziców nie jest uważana za chorobę. Często nie do-

strzegają oni problemu, uważając nawet, że jeśli dziecko jest „pulchne”, to z pewno-

ścią jest zdrowe. Tymczasem nadwaga i otyłość znacznego stopnia stanowią zagroże-

nie dla zdrowia i należy je uważać za jedną z chronicznych chorób niezakaźnych, do

niedawna nazywanych chorobami cywilizacyjnymi.

Dr med. G. Sikorska-Wiśniewska, Klinika Pediatrii, Gastroenterologii i Onkologii Dziecięcej, Akademia

Medyczna w Gdańsku, ul. Dębinki 7, 80-211 Gdańsk

Grażyna Sikorska-Wiśniewska

Nadwaga i otyłość

Nadwaga jest to różnica pomiędzy aktualną a należną masą ciała wyrażona w ki-

logramach lub procentach zgodnie ze wzorem:

masa ciała aktualna – masa ciała należna

Nadwaga = ––––––––––––––––––––––––––––––––– x 100 [%]

masa ciała należna

Otyłość jest to patologiczne zwiększenie masy tkanki tłuszczowej w organizmie,

co prowadzi do upośledzenia funkcji różnych narządów i w rezultacie do wzrostu ry-

zyka chorobowości. Zatem stan ten jest chorobą, a nie tylko defektem kosmetycznym.

U dorosłych otyłość rozpoznaje się, gdy zawartość tkanki tłuszczowej jest większa niż

30% należnej masy ciała u kobiet i 25% u mężczyzn; u dzieci zawartość tkanki tłusz-

czowej w organizmie ściśle zależy od wieku i płci.

Do oceny stopnia otyłości oraz przedstawienia rozkładu danych antropometrycz-

nych wykorzystuje się: siatki centylowe i tzw. wskaźnik masy ciała BMI. Pediatrzy

rzadziej posługują się fałdomierzami, które służą do oceny grubości tkanki podskórnej.

Siatki centylowe (m.in. masy w stosunku do wieku, wzrostu w stosunku do wieku

i masy w stosunku do wzrostu) umożliwiają graficzne przedstawienie pozycji danego

parametru i porównanie go z normą.

Wskaźnik BMI (Body Mass Index) oblicza się według wzoru:

BMI = masa rzeczywista [kg]/(wzrost [m]) 2 .

Wartości wskaźnika między 20 a 25 uznawane są za prawidłowe. Nadwagę roz-

poznaje się, gdy BMI mieści się w granicach pomiędzy 25 a 30, a otyłość, gdy BMI

przekracza 30. U dzieci wartość otrzymanego z obliczeń BMI porównuje się z danymi

z siatki centylowej. Mimo, że ocena wskaźnika BMI przy użyciu siatek centylowych

pozwala na odpowiednią ocenę stanu odżywienia dziecka i uważana jest za „złoty

standard” w rozpoznawaniu otyłości, nie jest ona często stosowana przez pediatrów,

którzy w swojej praktyce najczęściej posługują się siatkami masy ciała i proporcji.

U młodszych dzieci do oceny antropometrycznej stosuje się raczej wskaźnik Co-

le’a (LMS - Least Mean Square) [4].

MR[kg] x WS [m] 2

LMS = –––––––––––––––– x 100 [%]

MS [kg] x WR [m] 2

gdzie:MR – rzeczywista masa ciała badanego dziecka,

WS – standardowa wysokość dla wieku i płci badanego dziecka,

WR – rzeczywista wysokość badanego dziecka (50 centyl wzrostu dla dziecka w da-

nym wieku),

MS – standardowa masa ciała dla wieku płci badanego dziecka (50 centyl masy ciała

dla dziecka w danym wieku).

NADWAGA I OTYŁOŚĆ U DZIECI I MŁODZIEŻY

Wskaźnik Cole’a jest zatem ilorazem aktualnego i standardowego Wskaźnika

Masy Ciała:

LMS= (BMI akt./BMI stand.) x 100 [%]

Prawidłowy LMS występuje przy wartościach między 90–110%; nadwaga obejmuje

wartości 111–120%, a otyłość – wartości >120%.

Występowanie otyłości

Nadmierna masa ciała jest problemem społecznym; w 1997 roku Światowa Orga-

nizacja Zdrowia (WHO) oficjalnie ogłosiła otyłość ogólnoświatową epidemią obejmu-

jącą dzieci i dorosłych, uznając ją za jedno z największych zagrożeń dla zdrowia ludz-

kości. Liczba osób otyłych gwałtownie rośnie, co może dziwić wobec propagowanego

w ostatnich kilkunastu latach wizerunku szczupłej aż do przesady sylwetki. Uważa się,

że świat objęła obecnie pandemia otyłości, która dotyka zarówno kraje wysoko uprze-

mysłowione, jak i państwa o niskim dochodzie narodowym [6]. Z danych opublikowa-

nych przez Haslama i Jamesa [8] w 2005 r. wynika, że około 10% światowej populacji

do 18 roku życia ma nadwagę lub otyłość, a amerykańskie badania prowadzone na

dużej grupie ponad 8 tysięcy dzieci i młodzieży, zakończone w 2002 r., wskazują na

nadmiar masy ciała u około 30% z nich [9]. Według innych danych, nawet ponad po-

łowa Amerykanów wykazuje nadmierną masę ciała [5]. Niepokojące są ogólnoświato-

we dane dotyczące małych dzieci – szacuje się, że ponad 22 miliony dzieci poniżej 5

roku życia jest otyłych [12]. Badacze europejscy uważają, że w Europie około 20%

dzieci ma nadmiar masy ciała, z czego u około 5% stwierdza się otyłość [10]. Szacuje

się, że do 2010 r. 26 milionów dzieci w Unii Europejskiej będzie miało nadmierną

masę ciała, z czego 6,4 miliona będzie otyłych [12]. W Polsce częstość występowania

otyłości waha się w różnych regionach od 2,5 do 12% dzieci i młodzieży. Wśród 3

tysięcy dzieci śląskich między 7 a 9 rokiem życia nadwagę rozpoznano u ponad 15%,

a otyłość u prawie 4% [14].

Przyczyny i typy otyłości

Kontrolę nad ilością spożywanego pokarmu sprawują ośrodki głodu i sytości

znajdujące się w ośrodkowym układzie nerwowym: w podwzgórzu, układzie limbicz-

nym, węchomózgowiu i w korze mózgu. Główną strukturą tego systemu jest jądro

łukowate, obejmujące zarówno neurony wytwarzające neuroprzekaźniki pobudzające

(neuropeptyd Y, białko agouti), jak i hamujące apetyt, czyli substancje antyoreksygen-

ne (proopiomelanokortyna, transkrypty kokainy i amfetaminy).

Ośrodki pokarmowe otrzymują informacje natury chemicznej poprzez substraty

energetyczne (glukoza, wolne kwasy tłuszczowe, aminokwasy) i poprzez neuroprze-

kaźniki (kwas gammaaminomasłowy GABA, acetylocholina, adrenalina, dopamina,

Grażyna Sikorska-Wiśniewska

serotonina, endorfiny). Bodźce w sposób ciągły docierają do ośrodków regulacyjnych,

które wpływają na zużycie glukozy, uwalnianie insuliny, termogenezę i pobór poży-

wienia. Na łaknienie mają największy wpływ neurotrasnsmitery:

− pobudzające: noradrenalina (zwiększa apetyt na węglowodany),

− hamujące: serotonina ( zmniejsza apetyt na węglowodany) i dopamina (hamująca

spożywanie tłuszczów) [2].

W populacji dzieci i dorosłych najczęściej (w ponad 90% przypadków) rozpozna-

je się otyłość prostą (samoistną, jednoobjawową, pierwotną), czyli taką, której nie to-

warzyszą inne objawy chorobowe; powstaje ona wskutek zaburzenia równowagi mię-

dzy ilością energii dostarczonej wraz z pożywieniem a wydatkowaną przez organizm.

Ten typ otyłości jest często uwarunkowany genetycznie – u innych osób w rodzinie

można stwierdzić nadmiar masy ciała, wynikający prawdopodobnie z małego tempa

podstawowej przemiany materii. Istotną rolę w rozwoju otyłości prostej odgrywają

czynniki środowiskowe: jedzenie bywa formą ucieczki od stresu (rozwód rodziców,

nieszczęścia w rodzinie, wykorzystywanie seksualne, niepowodzenia szkolne), aktyw-

ność fizyczna jest bardzo ograniczona, w rodzinie panuje nieprawidłowy sposób od-

żywiania się. Do rozwoju otyłości prostej szczególnie predysponowane są dzieci

z rodzin, których członkowie mają nadmiar masy ciała oraz młodzież w okresie pokwi-

tania.

Otyłość młodzieńcza wynika ze zwolnienia szybkości wzrastania, co zmniejsza

zapotrzebowanie energetyczne. Apetyt dziecka jest w tym czasie dość znaczny, zatem

wyraźne bywa gromadzenie zapasów tkanki tłuszczowej, która stanie się źródłem

energii w okresie znacznych wydatków metabolicznych w fazie dojrzewania.

Otyłość wtórna (patologiczna) wynika ze schorzeń endokrynologicznych, układu

nerwowego, wad genetycznych lub jest skutkiem przewlekłego leczenia [13].

Przyczyny otyłości wtórnej:

− choroby układu wewnątrzwydzielniczego: choroba Cushinga, niedoczynność tar-

czycy, niedoczynność przytarczyc, niedobór hormonu wzrostu, hyperinsulinizm,

zaburzenia okresu pokwitania, przekwitania i ciąży;

− choroby układu nerwowego: mózgowe porażenie dziecięce (może przebiegać rów-

nież z wyniszczeniem), rdzeniowy zanik mięśni, guzy ośrodkowego układu ner-

wowego, stan po zapaleniu opon mózgowych i mózgu, stan po urazach ośrodko-

wego układu nerwowego;

− zespoły genetyczne i chromosomalne: zespół Downa, zespół Turnera, zespół Kli-

nefeltera, rzadkie zespoły genetyczne, choroby spichrzeniowe,

− przewlekłe stosowanie leków: steroidów, leków przeciwpadaczkowych, leków

psychotropowych i uspokajających.

Podział patogenetyczny wyodrębnia otyłość regulacyjną, w której pod wpływem

różnych czynników, np. psychicznych, hormonalnych, ekonomicznych, zostaje zabu-

NADWAGA I OTYŁOŚĆ U DZIECI I MŁODZIEŻY

rzony prawidłowy mechanizm głodu i sytości, a tym samym przyjmowania pokarmów.

W otyłości metabolicznej podstawową przyczyną przyrostu tkanki tłuszczowej jest

wrodzone lub nabyte zaburzenie przemian węglowodanów lub lipidów [17].

W zależności od rozmieszczenia tkanki podskórnej wyróżnia się typ otyłości:

− androidalny (brzuszny, trzewny, „jabłkowy”) charakterystyczny dla płci męskiej,

w którym tłuszcz lokalizuje się głównie na brzuchu. W tym typie ryzyko towarzy-

szących zaburzeń metabolicznych, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy i chorób

układu krążenia jest szczególnie wysokie. Wynika to z faktu, że tkanka tłuszczowa

obecna wewnątrz jamy brzusznej jest bardziej wrażliwa na działanie hormonów

podwyższających stężenie tłuszczów we krwi niż tłuszcz w innej lokalizacji.

− gynoidalny (pośladkowo-udowy, „gruszkowy”), występujący głównie u płci żeń-

skiej, u której tkanka tłuszczowa lokalizuje się przede wszystkim na biodrach, po-

śladkach i udach.

Typy otyłości androidalnej i gynoidalnej różnią się pod względem metabolicz-

nym. W przypadku typu brzusznego rozwija się zespół metaboliczny („zespół oporno-

ści na insulinę”), charakteryzujący się hyperinsulinemią, hyperurikemią i wysokim

stężeniem fibrynogenu we krwi, a także niekorzystnym składem lipidów osocza

(zwiększone stężenie triacylogliceroli, cholesterolu LDL wraz ze zmniejszeniem za-

wartości frakcji HDL). Zatem u osób tej grupy częściej niż z gynoidalnym typem oty-

łości stwierdza się nadciśnienie, cukrzycę II typu oraz różne postaci miażdżycy tętnic:

chorobę wieńcową, udary, niedokrwienie kończyn, wzrasta również ryzyko choroby

zatorowo-zakrzepowej. Skłonność do odkładania tłuszczu na brzuchu jest silnie zde-

terminowana genetycznie i pojawia się głównie w wieku dojrzałym [2].

Przyczyny otyłości wtórnej, uwarunkowanej chorobami układu nerwowego, en-

dokrynnego, lekami i zaburzeniami chromosomalnymi oraz genetycznymi zostały

przedstawione przy omawianiu typów otyłości. Zdecydowanie najczęściej otyłość wy-

nika z dodatniego bilansu energetycznego, spowodowanego nadmiarem energii z po-

karmu w stosunku do wydatku na podstawową przemianę materii, ruch i termogenezę.

Do najczęstszych przyczyn należą:

− nieprawidłowe nawyki żywieniowe: spożywanie zbyt dużych ilości żywności

(przejadanie się), nieprawidłowy skład posiłków z dużą ilością cukrów prostych

i tłuszczów. Szeroko propagowane w krajach uprzemysłowionych produkty goto-

we do spożycia, mało wartościowe, ale kaloryczne, są w wielu rodzinach podstawą

żywienia. Dzieci otrzymują do szkoły na drugie śniadanie batony, chipsy, ciastka

i napoje typu cola, zamiast owoców i wody mineralnej lub dostają od rodziców

pieniądze na zakup przekąsek, przy czym są to najczęściej, lubiane przez dzieci,

produkty wysokokaloryczne. Młodzież często żywi się w barach szybkiej obsługi.

Wysokoenergetyczna żywność typu „fast food” zwykle zawiera znaczne ilości

tłuszczów nasyconych i izomerów trans , a jednocześnie niską – błonnika pokar-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: