Państwo - złożona, zróżnicowana wewnętrznie, wieloszczeblowa struktura organizacyjna społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium, dysponujące władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Argumenty przemawiające za ekonomiczną rolą państwa.
1. Konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalno-prawnej. (w gospodarce rynkowej chodzi przede wszystkim o tworzenie przez państwo norm prawnych i instytucji chroniących prawa własności).
2. Niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce, związane z monopolizacją gospodarki i innymi czynnikami (niedoskonała informacja, ograniczona mobilność czynników produkcji), prowadzące do nieprawidłowej alokacji zasobów gospodarczych oraz obniżania poziomu dobrobytu społeczeństwa.
3. Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji czy konsumpcji. (np. zatruwanie środowiska naturalnego lub natężenie hałasu).
4. Istnienie dóbr publicznych, takich np. jak: chodniki i oświetlenie ulic oraz usługi dostarczane przez armię, policję czy straż pożarną.
5. Istnienie dóbr szczególnie niekorzystnych lub korzystnych społecznie, których konsumpcja ze względów społecznych jest szczególnie niepożądana (np. narkotyki, alkohol, tytoń) lub szczególnie pożądana (np. niektóre szczepionki czy książki).
6. Występowanie takich zjawisk, jak duże wahania aktywności gospodarczej, bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych oraz inflacja, które prowadzą do destabilizacji gospodarki, niepewności i marnotrawstwa zasobów gospodarczych.
7. Istnienie pozbawionych opieki ludzi starych, niedołężnych, upośledzonych i chorych, którzy nie są w stanie sami sobie poradzić.
8. Powstawanie zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie, różnic dochodowych i majątkowych, które osłabiają motywację ludzi o niskich dochodach oraz sprzyjają różnego typu konfliktom i protestom (np. strajkom).
Argumenty przeciw ekonomicznej roli państwa.
1. Pojawianie się stanów nierównowagi na rynku (niedoborów lub nadwyżek) w wyniku regulacji państwowych.
2. Zniekształcone informacje - im większy zakres państwowych regulacji, tym bardziej zniekształcone, mniej obiektywne są informacje.
3. Zmniejszona elastyczność systemu gospodarczego wywołana biurokratyzacją i usztywnieniem procesów decyzyjnych - im większy rozrost biurokracji państwowej i zasięg ingerowania w gospodarkę, tym mniejsza elastyczność systemu.
4. Wysokie koszty interwencjonizmu państwowego przy równocześnie niewielkiej skuteczności wielu działań.
5. Osłabienie bodźców związanych z rynkiem;
6. Niereprezentatywność państwa (rządu) - funkcjonariusze państwa mogą działać przede wszystkim w interesie własnym, a nie w interesie obywateli.
7. Ograniczanie wolności jednostki i hamowanie oddolnej inicjatywy.
Funkcja alokacyjna
Alokacyjna funkcja państwa polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych.
Dominacja własności prywatnej i rynkowego mechanizmu regulowania procesów gospodarczych to dwa główne filary gospodarki rynkowej. Dlatego też głównym zadaniem państwa w tej gospodarce jest rozszerzanie prywatnej przedsiębiorczości i rynku.
Do istotnych zadań państwa należy więc m.in.: określanie niezbędnego zakresu własności publicznej a w ramach tej formy własności poszukiwanie takich rozwiązań instytucjonalno-prawnych, które pozwalają na precyzyjne rozgraniczenie praw własności do poszczególnych zasobów między różne społeczności, instytucje itd.
Jeśli chodzi o mechanizm rynkowy, to najważniejszym zadaniem państwa jest wspieranie konkurencji przez działania zbliżające rzeczywiste warunki, w jakich funkcjonują podmioty gospodarcze, do warunków odpowiadających założeniom konkurencji doskonałej.
Chodzi w szczególności o usprawnianie systemu obiegu informacji ekonomicznej, zwalczanie struktur i praktyk monopolistycznych (ustawodawstwo antymonopolowe i bieżące przeciwdziałanie polityce typu monopolistycznego różnych podmiotów gospodarczych), eliminowanie barier wejścia na rynek.
Funkcja stabilizacyjna
Stabilizacyjna funkcja państwa polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów, jak:
· osiągnięcie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego,
· wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia,
· możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji.
Polityka ekonomiczna państwa wymaga stosowania różnorodnych instrumentów. Przez instrumenty polityki ekonomicznej rozumiemy zmienne pozostające pod kontrolą państwa (rządu), które mogą wpłynąć na realizację założonych celów.
Można je np. podzielić na: bezpośrednie i pośrednie.
Instrumentami bezpośrednimi są:
· administracyjny nakaz ograniczenia jakiejś produkcji lub przeniesienia jej w inne miejsce,
· norma zanieczyszczenia powietrza,
· zakaz odprowadzania ścieków do danego zbiornika wodnego lub rzeki,
· minimalna (ale zarazem obowiązkowa) stawka płac,
· kontyngent importu danego produktu itp.
Instrumentami pośrednimi są:
· obniżenie lub podwyższenie przez bank centralny stopy redyskontowej (stopy kredytu zaciąganego w banku centralnym),
· zmiana stopy opodatkowania dochodów, zmiana kursu walutowego itp.
Funkcja redystrybucyjna
Redystrybucyjna funkcja państwa polega przede wszystkim na działaniach zmierzających do niwelowania zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzić sobie sami.
Głównymi instrumentami realizacji omawianej tu funkcji państwa są:
· system podatkowy (w tym zwłaszcza tzw. podatek progresywny),
· wydatki budżetowe, składki na ubezpieczenia społeczne oraz systemy różnego typu opłat i cen.
Głównymi formami pomocy ze strony państwa są różnego typu świadczenia pieniężne, w tym świadczenia dofinansowywane przez państwo (np. emerytury i renty, zasiłki inwalidzkie i chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych)
Są również świadczenia finansowane w całości przez państwo (np. zasiłki dla osób o niskich dochodach, zasiłki dla osób niepełnosprawnych, dodatki rodzinne, dodatki mieszkaniowe), a także świadczenia w naturze, np. świadczenia tego typu w ramach powszechnej służby zdrowia i oświaty.
Realny i regulacyjny aspekt roli państwa w gospodarce
Wyodrębnia się dość często dwa aspekty (czy też dwie sfery) ekonomicznej roli państwa:
· aspekt realny
· aspekt regulacyjny.
Aspekt realny ekonomicznej roli państwa wyraża się głównie w tym, że różne agendy, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe prowadzą określoną działalność gospodarczą.
Państwo dzięki swoim agendom, instytucjom i przedsiębiorstwom jest dziś w wielu krajach m.in. wielkim dostawcą różnych produktów i usług oraz wielkim pracodawcą.
Aspekt regulacyjny ekonomicznej roli państwa wyraża się przede wszystkim we wpływie państwa na działalność innych podmiotów gospodarczych.
Państwo oddziałuje na przebieg procesów gospodarczych ustanawiając pewne instytucje i normy prawne wyznaczające stosunkowo trwałe reguły prowadzenia działalności gospodarczej.
Ten aspekt roli państwa w gospodarce zdeterminowany jest m.in. „wydolnością" różnych agend i instytucji państwa regulujących życie gospodarcze.
Jeśli zaś chodzi o bieżące interwencje i regulacje, to związane są one przede wszystkim z polityką gospodarczą państwa, z jej celami i środkami ich realizacji.
Do określania roli państwa w gospodarce wykorzystuje się różne wskaźniki (miary).
· realny aspekt ekonomicznej roli państwa wyraża przede wszystkim udział sektora państwowego w globalnej produkcji danego kraju lub też w dostarczaniu różnego typu usług i świadczeń,
· aspekt regulacyjny wyrażają głównie: ilość ustanowionych przez państwo instytucji i norm regulujących działalność gospodarczą oraz zakres i liczba jego bieżących interwencji.
Natomiast liczba pracowników różnych agend, instytucji i przedsiębiorstw sektora państwowego wyraża zarówno realny, jak i regulacyjny aspekt roli państwa.
Udział wydatków państwowych (czy też rządowych) w produkcie krajowym (lub narodowym) brutto odzwierciedla w pewnej mierze obydwa aspekty roli państwa w gospodarce.
Działalność państwa i w sferze realnej, i w sferze regulacyjnej wiąże się z określonymi wydatkami (kosztami), chociażby np. z wydatkami na płace czołowych funkcjonariuszy i szeregowych pracowników aparatu oraz sektora państwowego.
Teoretyczne koncepcje roli państwa w gospodarce
· Klasyczny liberalizm i koncepcja „państwa-minimum
"
Ekonomiści klasyczni, w szczególności A. Smith (1723-1790) oraz D. Ricardo (1772-1823), eksponowali prywatną inicjatywę, przedsiębiorczość i osobiste interesy jednostek.
Zdawali sobie jednak sprawę z tego, że swobodna, niczym nie skrępowana działalność przedsiębiorczych jednostek sama przez się nie gwarantuje pełnej harmonii ich interesów z interesem ogólnym.
Zgodność tych interesów zapewnia, według nich, dopiero „niewidzialna ręka" rynku. To właśnie samoczynnie działający mechanizm rynkowy sprawia, że podyktowane egoizmem działania poszczególnych przedsiębiorców stają się ostatecznie dobroczynne dla ogółu.
Jednakże rynek działa dobrze dopiero wtedy, gdy w społeczeństwie i w gospodarce panują sprawiedliwe prawa i porządek, a konkurencja nie jest ograniczana przez monopole.
Państwo postrzegali przede wszystkim jako instytucję zapewniającą obronę narodową, stojącą na straży porządku i ładu publicznego, a także gwarantującą obywatelom podstawowe wolności, w tym ochronę ich praw własności i swobodę w sferze działalności gospodarczej.
Powinno chronić konkurencję, a także zapewniać możliwie stabilne „reguły gry" i pożądane społecznie działanie sił rynkowych.
Nurt interwencjonistyczny
J.M. Keynes (1883-1946) zasadniczy postulat tego autora, mówił o konieczności aktywnego uczestnictwa państwa w rozwiązywaniu problemów wywołanych słabościami rynku.
...
anara75