Fryderyk Engels, O upadku feudalizmu i początkach rozwoju burżuazji(1).docx

Fryderyk Engels

O upadku feudalizmu i początkach rozwoju burżuazji

W czasie gdy dzikie walki panującej szlachty feudalnej napełniały swym zgiełkiem średniowiecze, cicha praca klas uciskanych podkopała system feudalny w całej Europie zachodniej i stworzyła warunki, w których coraz mniej pozostawało miejsca dla pana feudalnego. Po wsiach, co prawda, panoszyła się jeszcze szlachta, znęcając się nad chłopami poddanymi, zażywając rozkoszy kosztem ich znoju, tratując ich zasiewy, gwałcąc ich żony i córki. Wokoło jednak wyrosły już miasta: we Włoszech, w południowej Francji, nad Renem powstawały z popiołów starorzymskie municypia [1]; gdzie indziej, zwłaszcza w środkowych Niemczech, wznoszono nowe miasta; otoczone zawsze murami obronnymi i fosami, były to twierdze daleko potężniejsze od zamków szlacheckich, gdyż zdobyć je mogła jedynie wielka armia. Za tymi murami i fosami rozwijało się — cechowo-mieszczańskie i na dość małą skalę — rzemiosło średniowieczne, gromadziły się pierwsze kapitały, zrodziła się potrzeba nawiązania stosunków handlowych z innymi miastami i z resztą świata, a wraz z potrzebą tych stosunków — stopniowo także powstały środki dla ich ochrony.

W piętnastym wieku mieszczanie stali się już bardziej niezbędni w społeczeństwie niż szlachta feudalna. Wprawdzie uprawa roli wciąż jeszcze stanowiła zajęcie przeważającej części ludności, a tym samym główną gałąź produkcji. Jednakże nieliczna garstka wolnych chłopów, którzy tu i ówdzie utrzymali się wbrew zakusom szlachty, dowodziła w sposób dostateczny, że w rolnictwie główną rzeczą jest praca chłopa, a nie próżniactwo i eksploatacja uprawiana przez szlachtę. A ponadto również potrzeby szlachty tak bardzo wzrosły i zmieniły się, że nawet dla niej samej miasta stały się niezbędne; bo przecież jedyne swoje narzędzie produkcji, swój pancerz i swoją broń, sprowadzała ona z miast! Krajowe sukna, meble i kosztowności, jedwabie włoskie, koronki brabanckie, futra z północnych krajów, pachnidła arabskie, owoce lewantyńskie [2], korzenie indyjskie — wszystko, z wyjątkiem mydła, nabywała od mieszkańców miast. Rozwinął się do pewnego stopnia handel światowy; Włosi żeglowali po Morzu Śródziemnym, a stamtąd wzdłuż wybrzeża atlantyckiego aż po Flandrię; Hanza [3], mimo powstającej konkurencji holenderskiej i angielskiej, wciąż jeszcze panowała nad Morzem Północnym i Bałtykiem.

Pomiędzy północnymi a południowymi ośrodkami handlu morskiego utrzymywano komunikację lądową; drogi łączące te ośrodki biegły przez Niemcy. Podczas gdy szlachta stawała się coraz bardziej zbyteczna i coraz bardziej hamowała rozwój, mieszczaństwo stawało się klasą, która reprezentowała dalszy rozwój produkcji i handlu, oświaty oraz instytucji społecznych i politycznych.

Cały ten postęp produkcji i wymiany był w rzeczywistości, według pojęć dzisiejszych, bardzo ograniczony. Produkcja była nadal skrępowana formami czysto cechowego rzemiosła, zachowała więc sama jeszcze charakter feudalny; handel pozostawał w granicach mórz europejskich i nie sięgał poza miasta wybrzeża lewantyńskiego, gdzie wymieniano produkty Dalekiego Wschodu. Jakkolwiek drobne i ograniczone było rzemiosło, a w związku z tym — ciasny i ograniczony horyzont uprawiających je mieszczan, zdołali oni jednak wywołać przewrót w społeczeństwie feudalnym i byli przynajmniej w ciągłym ruchu, podczas gdy szlachta trwała w zastoju.

Mieszczaństwo rozporządzało przy tym potężną bronią przeciwko feudalizmowi —i był nią pieniądz. W typowym gospodarstwie feudalnym wczesnego średniowiecza prawie że nie było miejsca dla pieniądza. Pan feudalny brał od swoich poddanych wszystko, czego potrzebował, bądź to w postaci pracy, bądź też w postaci gotowych produktów; kobiety przędły i tkały len i wełnę oraz sporządzały odzież, mężczyźni uprawiali rolę; dzieci pasły bydło pana, zbierały dla niego owoce leśne, ptasie gniazda i ściółkę; cała rodzina miała ponadto obowiązek dostarczania zboża, owoców, jaj, masła, sera, drobiu, jałowizny i licho wie czego jeszcze. Każdy dwór feudalny był samowystarczalny; nawet świadczenia wojenne ściągane były w naturze; handlu, wymiany nie było, pieniądz był zbyteczny. Europa zepchnięta została do tak niskiego poziomu, tak dalece rozpoczynała wszystko od początku, że pieniądz spełniał wtedy funkcję w dużo mniejszej mierze społeczną aniżeli czysto polityczną; służył do płacenia podatków, a zdobywano go przeważnie w drodze grabieży.

Wszystko to się teraz zmieniło. Pieniądz stał się znowu powszechnym środkiem wymiany i w związku z tym ilość jego zwiększyła się wydatnie; również szlachta nie mogła się już bez niego obejść, ponieważ zaś do sprzedania miała niewiele lub nic, a grabieże również nie były już wcale rzeczą tak łatwą, musiała zdecydować się na pożyczanie od miejskiego lichwiarza. Na długo przedtem, zanim nowoczesne działa poczyniły wyłomy w murach zamków rycerskich, były już one podminowane przez pieniądz; w istocie proch strzelniczy był, rzec można, jedynie komornikiem sądowym w służbie pieniądza. Pieniądz był w rękach mieszczaństwa potężnym narzędziem realizacji równości politycznej. Wszędzie tam, gdzie stosunek pieniężny wypierał stosunek osobisty, gdzie świadczenie pieniężne wypierało świadczenie w naturze — miejsce stosunku feudalnego zajmował stosunek burżuazyjny. Wprawdzie po wsiach, w przeważającej większości wypadków, przetrwała dawna prymitywna gospodarka naturalna; ale istniały już całe okręgi, gdzie, jak w Holandii, Belgii i nad dolnym Renem, chłopi uiszczali panom zapłatę w pieniądzu zamiast pańszczyzny i świadczeń w naturze, gdzie panowie i poddani zrobili już pierwszy decydujący krok w kierunku przeobrażenia się we właścicieli ziemskich i dzierżawców, gdzie więc także i na wsi polityczne urządzenia feudalizmu traciły swą podstawę społeczną.

Żądza złota, która opanowała w tym czasie całą Europę zachodnią, dowodzi w sposób uderzający, jak bardzo już w końcu piętnastego wieku feudalizm był podkopany i do głębi przeżarty przez pieniądz. Złota szukali Portugalczycy na wybrzeżu afrykańskim, w Indiach i na całym Dalekim Wschodzie; złoto było magicznym zaklęciem, które gnało Hiszpanów przez Ocean Atlantycki do Ameryki; o złoto przede wszystkim pytał biały człowiek, gdy tylko stawiał nogę na nowo odkrytym brzegu. Lecz ten pęd do dalekich Awanturniczych wypraw w poszukiwaniu złota, jakkolwiek urzeczywistniał się początkowo w formach feudalnych i półfeudalnych, był przecież już w swoim zarodku całkowicie nie do pogodzenia z feudalizmem, którego podstawą była uprawa roli i którego wyprawy zdobywcze miały głównie na celu zdobycie ziemi. Poza tym żegluga była zajęciem zdecydowanie mieszczańskim, które swój antyfeudalny charakter narzuciło także wszystkim nowoczesnym flotom wojennym.

W wieku piętnastym był więc feudalizm w całej Europie zachodniej w stadium zupełnego rozkładu; miasta ze swymi antyfeudalnymi interesami, własnym prawem i uzbrojonym mieszczaństwem wbiły się już wszędzie klinami w obszary feudalne i uzależniły od siebie panów feudalnych częściowo społecznie, za pośrednictwem pieniądza, a gdzieniegdzie również i politycznie; nawet po wsiach, tam gdzie dzięki szczególnie sprzyjającym warunkom podniósł się poziom rolnictwa, dawne więzy feudalne zaczęły się pod wpływem pieniądza rozluźniać; jedynie w krajach nowo zdobytych, jak w części Niemiec na wschód od Łaby albo na terenach zacofanych, oddalonych od szlaków handlowych, dawne panowanie szlachty kwitło w dalszym ciągu. Wszędzie jednak — zarówno po miastach jak i po wsiach — wzrosły te elementy ludności, które przede wszystkim domagały się zaprzestania wiecznych, bezsensownych wojen, owych zatargów panów feudalnych, które utrzymywały stan ciągłej wojny domowej — nawet wtedy, gdy w kraju był obcy najeźdźca — owo nieprzerwane i całkowicie bezcelowe pustoszenie, ciągnące się przez całe średniowiecze. Elementy te, za słabe jeszcze, by postawić na swoim, znalazły silne oparcie na szczycie całego porządku feudalnego — we władzy królewskiej. I w tym oto punkcie analiza stosunków społecznych prowadzi nas do analizy stosunków państwowych, z dziedziny ekonomii przechodzimy w dziedzinę polityki.

Z mieszaniny ludów najwcześniejszego średniowiecza wyodrębniały się stopniowo nowe narodowości, a w toku tego procesu, jak wiadomo, w większości rzymskich niegdyś prowincji zwyciężeni zasymilowali zwycięzcę, chłop i mieszczanin — germańskiego pana. Nowoczesne narodowości są więc również wytworem klas uciskanych. Jak się odbywało to stapianie w jednych okolicach, rozgraniczanie w innych — naocznie pokazuje nam opracowana przez Menkego mapa okręgów środkowej Lotaryngii [4]. Wystarczy tylko śledzić na tej mapie linię rozgraniczającą romańskie i niemieckie nazwy miejscowości, aby się przekonać, że w Belgii i dolnej Lotaryngii pokrywa się ona w zasadzie z istniejącą jeszcze sto lat temu granicą językową francusko-niemiecką. Tu i ówdzie znajduje się jeszcze jakiś wąski obszar sporny, gdzie obydwa języki walczą o pierwszeństwo; na ogół jednak już wiadomo, co ma zostać niemieckie, a co romańskie. Staro-dolno-frankońska i staro-górno-niemiecka forma większości nazw miejscowości na tej mapie dowodzi zaś, że pochodzą one z dziewiątego, najpóźniej dziesiątego stulecia, że przeto granica istniała już zasadniczo pod koniec panowania Karolingów. Po stronie romańskiej, zwłaszcza w pobliżu granicy językowej, znaleźć można nazwy mieszane, złożone z niemieckiego imienia i romańskiego oznaczenia miejscowości, np. na zachód od Mozy, koło Verdun: Eppon curtis, Rotfridi curtis, Ingolini curtis, Teudegisilovilla, dziś — Ippecourt, Recourt la Creux, Amblaincourt sur Aire, Thierville. Były to siedziby panów frankońskich, małe kolonie niemieckie na terytorium romańskim, które wcześniej czy później uległy romanizacji. W miastach i na niektórych Obszarach wiejskich znajdowały się silniejsze kolonie niemieckie, które jeszcze przez dłuższy czas zachowały swój język; w jednej z nich np. powstała jeszcze w końcu dziewiątego stulecia Pieśń o Ludwiku [5]. Jednakże roty przysięgi królów i możnych z 842 roku [6], w których narzecze romańskie występuje już jako język oficjalny Francji, dowodzą, że wielka część panów frankońskich była już wcześniej zromanizowana.

Gdy grupy językowe były już rozgraniczone (pomijając późniejsze wojny zdobywcze, które doprowadziły do wytępienia całych plemion, jak np. wojny przeciwko Słowianom połabskim [7]), było całkiem naturalne, iż posłużyły one za określoną podstawę do tworzenia się państw i że z narodowości zaczęły rozwijać się narody. Jak potężny był ten czynnik już w dziewiątym stuleciu, dowodzi szybkie załamanie się mieszanego państwa lotaryńskiego [8]. Aczkolwiek w ciągu całego średniowiecza granice językowe i państwowe nie pokrywały się wcale, to jednak każda narodowość na terenie Europy, z wyjątkiem może Włoch, reprezentowana była przez odrębne wielkie państwo, a tendencja do tworzenia państw narodowych, występująca coraz wyraźniej i bardziej świadomie, stanowi jedną z najistotniejszych dźwigni postępu w średniowieczu.

W każdym z tych państw średniowiecznych król stanowił najwyższy szczebel całej hierarchii feudalnej; wasale nie mogli się bez . niego obejść, a jednocześnie ustawicznie buntowali się przeciw niemu. Podstawowy stosunek całej gospodarki feudalnej — nadawanie ziemi w zamian za świadczenie pewnych usług osobistych oraz daniny — dostarczał już w swojej pierwotnej, najprostszej postaci dość powodów do sporów, zwłaszcza gdy tylu było zainteresowanych w poszukiwaniu zwady. A cóż dopiero mówić o późniejszym średniowieczu, kiedy stosunki lenne wytworzyły we wszystkich krajach nie dające się rozwikłać kłębowisko zobowiązań i uprawnień, które były udzielane, odbierane, przywracane na nowo, które przepadały na zawsze, były zmieniane czy też dawane na odmiennych warunkach? Karol Śmiały np. był z tytułu jednej części swoich krajów lennikiem cesarza, z tytułu innej — lennikiem króla Francji; z drugiej strony, król Francji, jego pan lenny, był jednocześnie jako władca pewnych ziem lennikiem Karola Śmiałego, swego własnego wasala. Jakżeż więc można było uniknąć konfliktów? — Stąd owa wieki trwająca oscylacja wasali między ciążeniem do centrum królewskiego, które jedyne mogło bronić ich przed wrogiem zewnętrznym i jednych przed drugimi, a odrywaniem się od centrum, w co bezustannie i w sposób nieunikniony zmieniało się owo ciążenie; stąd owa nieustanna walka między władzą królewską a wasalami, której dzika wrzawa zagłuszała wszystko inne w tym długim okresie, kiedy rabunek był jedynym godnym wolnego męża źródłem zarobku; stąd owo nieskończone, ciągle się odnawiające pasmo zdrad, skrytobójstw, trucicielstw, podstępów i wszelkich możliwych podłości, kryjących się pod poetycznym mianem rycerskości, przy czym nieustannie mówiło się o honorze i wierności.

Jest rzeczą oczywistą, że w tym ogólnym rozgardiaszu władza królewska była elementem postępowym; reprezentowała bowiem porządek wśród nieporządku, kształtujący się naród — w przeciwieństwie do rozdrobnienia na buntownicze państewka wasalne. Wszystkie elementy rewolucyjne, które kształtowały się pod powierzchnią społeczeństwa feudalnego, były w równej mierze zdane na władzę królewską, co władza królewska na nie. Sojusz władzy królewskiej z mieszczaństwem datuje się od dziesiątego stulecia; przerywany często konfliktami — w całym bowiem średniowieczu nic nie idzie niezmiennie swoim torem — odnawiał się ten sojusz, coraz ściślejszy i potężniejszy, aż wreszcie dopomógł władzy królewskiej do ostatecznego zwycięstwa, w podzięce za co władza królewska ujarzmiła i ograbiła swego sojusznika.

Zarówno królowie, jak i mieszczanie znaleźli silne oparcie w powstającym stanie prawników. Wraz z odkryciem na nowo prawa rzymskiego [9] nastąpił podział pracy między księży, doradców prawnych okresu feudalnego, a świeckich znawców prawa. Ci nowi prawnicy byli od początku stanem zasadniczo mieszczańskim; ponadto studiowane, wykładane i stosowane przez nich prawo nosiło charakter zasadniczo antyfeudalny i w pewnym względzie burżuazyjny. Prawo rzymskie jest tak bardzo klasycznym wyrazem prawnym stosunków życiowych i kolizji społeczeństwa, w którym panuje własność prywatna w czystej postaci, że wszystkie późniejsze prawodawstwa nie zdołały już w nim nic istotnego poprawić. Jednakże w średniowieczu własność burżuazyjna była jeszcze mocno skrępowana ograniczeniami feudalnymi, polegała np. przeważnie na przywilejach; prawo rzymskie daleko wyprzedzało więc pod tym względem także ówczesne stosunki burżuazyjne. Jednakże dalszy historyczna rozwój własności burżuazyjnej mógł polegać tylko na przekształceniu jej we własność prywatną w czystej postaci, co się też stało. Silnym zaś bodźcem tego rozwoju musiało się stać prawo rzymskie, które zawierało już w stanie gotowym wszystko to, do czego mieszczaństwo późniejszego średniowiecza dopiero nieświadomie dążyło.

Jeżeli nawet w bardzo wielu konkretnych wypadkach prawo rzymskie dostarczało pretekstu do wzmożonego ucisku chłopów przez szlachtę, gdy np. poszczególni chłopi nie mogli dostarczyć pisemnych dowodów, iż są zwolnieni od obowiązujących ciężarów, to w niczym to sprawy nie zmienia. Szlachta znalazłaby takie preteksty również i bez prawa rzymskiego i znajdowała je codziennie. W każdym razie był to olbrzymi postęp, że zaczęło obowiązywać prawo, które absolutnie nie zna stosunków feudalnych i wyraźnie antycypuje nowoczesną własność prywatną.

Widzieliśmy, jak to w społeczeństwie późniejszego średniowiecza szlachta feudalna stawała się pod względem ekonomicznym zbyteczna, co więcej, stawała się zawadą; jak już i pod względem politycznym stała na przeszkodzie rozwojowi miast i państwa narodowego, możliwego podówczas jedynie w formie monarchii. Mimo wszystko jednak utrzymywała się szlachta dzięki okoliczności, że posiadała jeszcze wtedy monopol na władanie bronią, że niemożliwe było bez niej prowadzenie wojen, staczanie bitew. Również i to miało ulec zmianie; miał być zrobiony ostatni krok w kierunku wyjaśnienia szlachcie feudalnej, iż minął okres jej społecznego i państwowego panowania, że szlachcic w charakterze rycerza przestał już być przydatny nawet na polu bitwy.

Zwalczanie systemu feudalnego za pomocą feudalnego wojska, którego żołnierze związani byli ściślejszymi więzami ze swymi bezpośrednimi panami lennymi niż z królewskim dowództwem armii, oznaczało oczywiście obracanie się w błędnym kole i dreptanie w miejscu. Od początku czternastego wieku dążą królowie do uniezależnienia się od tego feudalnego wojska i do stworzenia własnej armii. Od tej pory widzimy w armiach królewskich wciąż rosnącą część, złożoną z oddziałów werbowanych, czyli najemnych. Początkowo była to przeważnie piechota składająca się z szumowin miejskich i ze zbiegłych chłopów poddanych, z Lombardczyków, Genueńczyków, Niemców, Belgów itd., używana do obsadzania miast i do służby w wojnie oblężniczej, nie nadająca się na razie prawie wcale do użycia w otwartej bitwie. Natomiast pod koniec średniowiecza spotykamy już także rycerzy zaciągających się na służbę do obcych książąt, ze swymi nie wiadomo jak skleconymi orszakami; zwiastowało to nieuchronny upadek feudalnej sztuki wojennej.

Jednocześnie zaistniał w postaci miast i wolnych chłopów — tam gdzie tacy jeszcze istnieli lub pojawili się na nowo — podstawowy warunek powstania zdolnej do wojowania piechoty. Dotychczas rycerstwo wraz ze swoim konnym orszakiem stanowiło nie tyle rdzeń wojska, ile raczej samo wojsko; chmara towarzyszących mu pieszych knechtów poddanych nie liczyła się; w otwartym polu — zdawała się istnieć jedynie po to, by uciekać lub rabować. Przez cały okres rozkwitu feudalizmu aż do końca XIII wieku jazda staczała i rozstrzygała wszystkie bitwy. Od tej chwili sprawa się zmienia, i to na rozmaitych odcinkach równocześnie. Stopniowe zanikanie poddaństwa chłopów w Anglii stworzyło liczną klasę wolnych chłopów, posiadaczy gruntu (yeomen) lub dzierżawców, a tym samym materiał na nową piechotę, wyćwiczoną we władaniu łukiem, który był podówczas angielską bronią narodową. Wprowadzenie tych łuczników, walczących zawsze pieszo, niezależnie od tego, czy podczas marszu dosiadali koni czy nie, spowodowało istotną zmianę w taktyce angielskiego wojska. Od czternastego wieku począwszy rycerstwo angielskie walczy najchętniej pieszo, gdzie tylko na to pozwala teren lub inne okoliczności. Za łucznikami, którzy rozpoczynają walkę i wykruszają, szeregi wroga, zwarta falanga spieszonej jazdy rycerskiej czeka na atak nieprzyjaciela lub na dogodny moment do natarcia, podczas gdy część tylko pozostaje na koniach, aby bocznymi atakami zaważyć na rozstrzygnięciu. Ówczesne nieprzerwane zwycięstwa Anglików we Francji [10] należy przypisać głównie przywróceniu elementu defensywnego w armii; były to przeważnie — w równej mierze jak bitwy Wellingtona w Hiszpanii i Belgii — bitwy obronne połączone z ofensywnym przeciwnatarciem. Wraz z przyjęciem nowej taktyki przez Francuzów — ca stało się możliwe, odkąd najemni kusznicy włoscy spełniali u nich rolę łuczników angielskich — skończył się zwycięski pochód Anglików. Również na początku czternastego wieku piechota miast flandryjskich odważyła się — i to często z powodzeniem — w otwartej bitwie stawić czoło francuskiemu rycerstwu, a cesarz Albrecht przez swą próbę zdradzenia wolnych chłopów szwajcarskich, podlegających bezpośrednio cesarstwu, na rzecz arcyksięcia Austrii, którym był on sam, dał impuls do stworzenia pierwszej nowoczesnej, o europejskiej sławie piechoty [11]. W tryumfach Szwajcarów nad. Austriakami, a zwłaszcza nad Burgundami, jazda pancerna, konna i spieszona, uległa ostatecznie piechocie, wojsko feudalne — pierwocinom nowoczesnego wojska, rycerz — mieszczaninowi i wolnemu chłopu. A Szwajcarzy, aby już na samym wstępie zadokumentować burżuazyjny charakter swojej — pierwszej w Europie — niezależnej republiki, zaczęli natychmiast zamieniać swoją sławę wojenną na brzęczącą monetę. Zniknęły wszelkie względy polityczne; kantony zamieniły się w biura werbunkowe, ściągające najemnych żołnierzy dla oferujących najwięcej. Również i gdzie indziej, a zwłaszcza w Niemczech, rozbrzmiewały bębny werbunkowe; nie dorównano jednak w cynizmie temu rządowi, który zdawał się istnieć po to jedynie, aby sprzedawać swoich poddanych, dopóki nie prześcignęli go książęta niemieccy w czasach najgłębszego poniżenia narodowego.

Poza tym również w czternastym wieku Arabowie poprzez Hiszpanię przynieśli do Europy proch strzelniczy i artylerię. Aż do końca średniowiecza ręczna broń palna nie miała wielkiego znaczenia, co łatwo zrozumieć, gdy się zważy, że łuk strzelca angielskiego spod Crecy trafiał równie daleko, a może i celniej — choć nie z takim samym skutkiem — jak strzelba o gładkiej lufie, którą posługiwał się piechur spod Waterloo [12]. Działo polowe było również jeszcze w powijakach; natomiast ciężkie armaty zrobiły niejeden wyłom w wystawionych na ich obstrzał murach zamków rycerskich i obwieściły szlachcie feudalnej, że proch strzelniczy przypieczętował koniec jej panowania.

Rozpowszechnienie się sztuki drukarskiej, odrodzenie studiów nad literaturą starożytną, cały ruch kulturalny, który od 1450 r. bezustannie przybiera na sile i coraz bardziej się rozpowszechnia — wszystko to sprzyja mieszczaństwu i władzy królewskiej w walce z feudalizmem.

Współdziałanie wszystkich tych przyczyn, z roku na rok potęgowane wzajemnym ich oddziaływaniem prącym coraz silniej w tym samym kierunku, zadecydowało w drugiej połowie piętnastego wieku o zwycięstwie nad feudalizmem, odniesionym, co prawda, jeszcze nie przez burżuazję, ale przez monarchię. Wszędzie w Europie, aż po najodleglejsze kraje, które nie przeżywały okresu feudalizmu, władza królewska uzyskała przewagę jednocześnie. Na Półwyspie Pirenejskim dwa z zamieszkujących tam romańskich szczepów językowych połączyły się, tworząc Królestwo Hiszpanii, a Królestwo Aragońskie [13], mówiące po prowansalsku, podporządkowało się kastylijskiemu językowi literackiemu; trzecie plemię zjednoczyło swój obszar językowy (z wyjątkiem Galicji), tworząc Królestwo Portugalii, iberyjskiej Holandii; oddzieliło się ono od centralnej części kraju i działalnością na morzu dowiodło swego prawa do odrębnego istnienia.

We Francji udało się wreszcie Ludwikowi XI, po upadku efemerycznego państwa Burgundzkiego [14], tak dalece ustanowić reprezentowaną przez władzę królewską jedność narodową na bardzo jeszcze podówczas okrojonych terenach francuskich, że już jego następca (Karol VIII) mógł sobie pozwolić na wtrącanie się do swarów włoskich [15] i że jedność ta stanęła pod znakiem zapytania raz tylko jeszcze — na skutek reformacji — i to na krótko. Anglia zrezygnowała wreszcie ze swoich donkiszotowskich wojen zdobywczych we Francji, w których byłaby się w końcu wykrwawiła. Szlachta angielska szukała namiastki w wojnach Dwóch Róż [16] i znalazła więcej, niż szukała; wyniszczyła się zupełnie i wyniosła na tron dynastię Tudorów, która potęgą władzy królewskiej przewyższała wszystkich swych poprzedników i następców. Kraje skandynawskie od dawna były zjednoczone; Polska po połączeniu się z Litwą [17], gdy władza królewska nie była jeszcze osłabiona, wstępowała w okres swego największego rozkwitu, a nawet w Rosji obalenie książąt udzielnych odbyło się równocześnie ze zrzuceniem jarzma tatarskiego i zostało ostatecznie przypieczętowane przez Iwana III. W całej Europie były tylko dwa kraje, gdzie władza królewska oraz niemożliwa wówczas bez niej jedność narodowa nie istniały wcale lub tylko na papierze, a mianowicie: Włochy i Niemcy.

PRZYPISY
[1] Municypia (łac. municipia) — miasta w starożytnym Rzymie i cesarstwie rzymskim; ich mieszkańcy mieli samorząd i korzystali z uprawnień obywateli rzymskich.
[2] Lewant — nazwa krajów położonych na wschodnim wybrzeżu M. Śródziemnego.
[3] Hanza — związek północnoniemieckich miast handlowych powstały w XIII w., któremu przewodziła Lubeka, posiadał własną flotę i armię, zmonopolizował handel bałtycki; przestał istnieć w wieku XVII.

[4] Spruner-Menke, „Hand-Atlas zur Geschichte des Mittelalters und der neueren Zeit" [Podręczny atlas historii średniowiecza i czasów nowożytnych], 3 wydanie, 1874, mapa nr 32.
[5] Pieśń o Ludwiku — poemat epicki napisany w dialekcie frankońskim przez nieznanego poetę; data powstania — koniec IX wieku; opiewa zwycięstwo zachodniofrankońskiego króla Ludwika III nad Normanami pod Sancourt w 881 r.

[6] Teksty roty przysięgi, jaką złożyli sobie nawzajem w Strasburgu w 842 r. wschodniofrankoński król Ludwik Niemiecki i zachodniofrankoński król Karol Łysy wraz ze swymi wasalami.

[7] Słowianie połabscy — duża grupa plemion zachodniosłowiańskich, zamieszkałych między Odrą a Łabą. Wielokrotnie odpierali najazdy plemion germańskich. Od X w. ziemie ich były stale najeżdżane przez feudałów niemieckich. W XII w. ziemie Słowian połabskich zostały podbite przez książąt saskich. Ludność została częściowo wyniszczona, częściowo zgermanizowana.
[8] Chodzi o państwo powstałe na obszarze pomiędzy Skaldą, Renem, Mozą i Sommą, które w połowie IX w. odziedziczył po swym ojcu cesarzu Lotarze I król Lotar II. Od jego imienia państwo to otrzymało nazwę Lotaryngii. Po śmierci Lotara II w roku 870 Lotaryngia została mniej więcej wzdłuż granicy językowej podzielona pomiędzy dwóch jego braci, wschodniofrankońskiego króla Ludwika Niemieckiego i zachodniofrankońskiego króla Karola Łysego.

[9] Prawo rzymskie — ogół przepisów prawnych obowiązujących w starożytnym Rzymie; odżyło ono pod koniec średniowiecza i dzięki doskonałości form i instytucji, zwłaszcza w prawie prywatnym, zostało przyjęte we Włoszech i Niemczech (XV w.).

[10] Mowa o zwycięstwach Anglików w czasie wojny stuletniej (1337—1453) między Anglią i Francją.

[11] Engels ma tu na myśli odmowę cesarza niemieckiego Albrechta I, z domu austriackich Habsburgów, uznania przywilejów przyznanych przez jego poprzednika, Adolfa z Nassau, kantonom szwajcarskim, które stanowiły trzon Związku Szwajcarskiego. W ten sposób Albrecht pragnął utrzymać kantony w uległości wobec książąt austriackich. W XIV—XV wieku Szwajcarom udało się rozgromić wojska austriackich panów feudalnych i wzmocnić pozycję swego państwa, które formalnie podlegało tylko Cesarstwu Niemieckiemu.
[12] Pod Crecy (północno-zachodnia Francja) miała miejsce 26 sierpnia 1346 r. jedna z największych bitew wojny stuletniej; wojska angielskie, których trzon stanowiła piechota złożona ze zwerbowanych wolnych chłopów, zadały ciężką klęskę wojskom francuskim, których główną siłę stanowiła niezdyscyplinowana rycerska konnica.
Pod Waterloo w dniu 18 marca 1815 r. wojska angielsko-holenderskie i pruskie zadały klęskę armii napoleońskiej.

[13] Połączenie królestw Aragonii i Kastylii nastąpiło w 1479 r.

[14] Księstwo burgundzkie, powstałe w IX w. we Francji wschodniej, w górnym biegu Sekwany i Loary, do którego później przyłączone zostały znaczne obszary (Franche-Comte, część północnej Francji i Niderlandy), stało się w XIV—XV wieku samodzielnym państwem feudalnym, które w drugiej połowie XV w. — za czasów księcia Karola Śmiałego — doszło do największej potęgi. Było ono przeszkodą w utworzeniu scentralizowanej monarchii francuskiej. Ludwikowi XI udało się zorganizować koalicję Szwajcarów i Lotaryńczyków przeciwko Burgundii. W wojnie z koalicją (1474—1477) wojska Karola Śmiałego zostały rozbite, a on sam zginął w bitwie pod Nancy (1477 r.). Jego posiadłości zostały podzielone pomiędzy Ludwika XI i syna cesarza niemieckiego, Maksymiliana Habsburga.
[15] Wykorzystując rozdrobnienie polityczne Włoch oraz spory pomiędzy państwami włoskimi francuski król Karol VIII wtargnął do Włoch w roku 1494 i zajął Królestwo Neapolu. Jednakże w następnym roku wojska francuskie zostały wyparte z Włoch przez koalicję państw włoskich popieraną przez cesarza Maksymiliana I oraz króla hiszpańskiego Ferdynanda II. Wyprawa Karola VIII zapoczątkowała tzw. wojny włoskie (1494— 1559), w czasie których Włochy wystawione były na wielokrotne najazdy zaborców francuskich, hiszpańskich i niemieckich, stając się teatrem długotrwałej walki tych mocarstw o panowanie nad Półwyspem Apenińskim.

[16]   Wojny Dwóch Róż (1455—1485) — walki dwóch angielskich rodów feudalnych o tron: dynastii Yorku, z białą różą w herbie, i dynastii Lancastrów, z czerwoną różą w herbie. Wokół Yorków zgrupowała się część wielkich panów feudalnych z bardziej rozwiniętego gospodarczo południa, rycerstwo oraz mieszczaństwo; Lancastrowie byli popierani przez arystokrację feudalną hrabstw północnych. Wojna rozpoczęła się w 1455 r. za panowania Henryka VI z domu Lancastrów i zakończyła się obaleniem Ryszarda III z domu Yorków. Doprowadziła ona do całkowitego niemal wyniszczenia starych rodów feudalnych i zakończyła się zagarnięciem władzy przez Henryka VII z nowej dynastii Tudorów, która zaprowadziła w Anglii rządy absolutystyczne.

[17] W roku 1385 zawarto układ w Krewię pomiędzy Polską i Litwą, na mocy którego w zamian za rękę królowej Polski Jadwigi i koronę polską wielki książę Litwy, Władysław Jagiełło, zobowiązał się przyjąć wraz z poddanymi chrzest w obrządku łacińskim i połączyć z Polską ziemie Litwy i Rusi. Głównym zadaniem tej unii polsko-litewskiej była wspólna obrona przed naporem Krzyżaków. Kilka razy zrywany i odnawiany związek Polski i Litwy ugruntowany został ostatecznie tzw. unią lubelską zawartą w roku 1569. Przewidywała ona wspólny sejm dla Litwy i Polski, wspólną elekcję i politykę zagraniczną. Zachowywała natomiast osobne urzędy centralne, skarb, wojsko i szereg odrębności ustrojowych.