Lucien Sève – Metoda strukturalna a metoda dialektyczna (1967 rok).pdf - Lucien Sève - Symulator_Farmy

Lucien Sève

Metoda strukturalna

a metoda dialektyczna

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Lucien Sève – Metoda strukturalna a metoda dialektyczna (1967 rok)

„Metoda strukturalna a metoda dialektyczna” to

artykuł Lucien Sève'a, który został napisany dla

specjalnego numeru „La Pensée” pt. Structuralisme

et marxisme , z listopada 1967 roku.

Podstawa niniejszego wydania: „Strukturalizm a

marksizm”, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa

1969.

Tłumaczenie z języka francuskiego: Alina Brodzka

i Adam Weinsberg-Wajda. Korekta: Piotr Strębski.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Sève – Metoda strukturalna a metoda dialektyczna (1967 rok)

Rozpatrując problematykę strukturalizmu, marksiści ujmują ją często w następujący sposób:

odróżniają metodę strukturalną, którą traktują jako niezaprzeczalną zdobycz teoretyczną współczesnej

humanistyki, od ideologii strukturalistycznej, którą kwalifikują jako mniej lub bardziej wątpliwą

interpretację filozoficzną tej płodnej metody. Biorąc za punkt wyjścia tę dychotomię, powiada się, że bez

wątpienia marksiści powinni krytykować ideologię strukturalistyczną, ale przede wszystkim, jeśli nie chcą

popaść w zaściankowość, powinni przyswoić sobie metodę strukturalną. Tak na przykład w pracy

Marxisme du XX e siècle 1 Roger Garaudy pisze, że wzbogacanie marksizmu powinno się dokonywać

poprzez wysiłek zmierzający do „integracji wszystkiego, co stanowiło uprzednio tylko prawdy cząstkowe i

jednostronne, w jednolitą, bardziej rozległą teorię, w jeden bardziej złożony model” 2 . Stwierdza on jako

rzecz oczywistą, nie wymagającą bardziej szczegółowego wyjaśnienia, że metoda strukturalna okazała swą

płodność w najbardziej rozmaitych dyscyplinach i wywarła „dobroczynny wpływ” na nauki humanistyczne,

potwierdzając wspaniale zarówno ogromne możliwości badawcze związane z wprowadzoną przez Engelsa

koncepcją dialektyki przyrody, płodność tej koncepcji, jak i jej możliwości rozwojowe 3 .

Od metody strukturalnej odróżnia się pewne, budzące wątpliwość poglądy, które – jego zdaniem –

mają wynikać nie tyle z zasad strukturalizmu, ile z „technokratycznych koncepcji niektórych pionierów tego

kierunku” (jak Norbert Wiener) czy też „z przypadkowych postulatów” niektórych jego teoretyków (jak Cl.

Lévi-Strauss), postulatów, które – jak pisze – „nie należą bynajmniej do założeń tej metody”, a nawet „są

sprzeczne z jej duchem” 4 . Właśnie dlatego, że nie wyjaśniono do końca nieporozumienia polegającego na

pomieszaniu owej metody z owymi poglądami, strukturalizm niesłusznie pozostaje czymś „podejrzanym dla

wielu marksistów” 5 .

Taka postawa uwarunkowana jest, jak się zdaje, troską o to, aby w przypadku strukturalizmu nie

powtórzyć błędu, jaki popełniano niekiedy w przeszłości; polegał on na odrzucaniu nowych prawd

naukowych wskutek utożsamiania ich z ideologią, w którą były uwikłane. Jest to bez wątpienia troską

każdego marksisty. Czy jednak ta prosta dychotomia metody (uznanej za czysto naukową) i ideologii

(uznanej za coś czysto przypadkowego) może nam naprawdę pozwolić na uchwycenie istoty rzeczywistych

stosunków między nauką a ideologią, błędów, jakie marksiści w tej dziedzinie niegdyś popełniali, oraz

zadań, jakie przed nimi stoją, jeśli chodzi o sprawę strukturalizmu?

1. – Czy stosunki między tym, co w jakiejś dziedzinie wiedzy ma charakter naukowy, a tym, co ma

charakter ideologiczny, polegają kiedykolwiek na tym, że elementy naukowe i ideologiczne współistnieją

obok siebie, łączą się li tylko mechanicznie? Gdyby na przykład jakaś metoda była pod wszelkimi

względami naukowa, to czy mogłaby ona zarazem leżeć u podstaw opacznej ideologii? Gdyby jakaś

interpretacja ideologiczna była czymś całkowicie incydentalnym, to w jaki sposób mogłaby się ona wiązać

tak mocno jak tu z „czysto naukową metodą”? Czy w istocie rzeczy nie mamy do czynienia zawsze z czymś

o wiele bardziej skomplikowanym – z wzajemnym przenikaniem się elementów naukowych i

ideologicznych, np. z wyrastaniem błędnej ideologii interpretującej z ideologicznych wypaczeń samej

metody ? Kiedy Marks wyjaśnia kwestię dialektyki heglowskiej, to nie przeprowadza w uproszczony sposób

granicy między „dobrą” metodą – którą by akceptował taką, jaką ona jest – a jej „błędną” interpretacją

filozoficzną, którą by odrzucał. Odwracając idealistyczną koncepcję metody dialektycznej, „stawiając ją na

nogi”, to znaczy ujmując ją zgodnie z materialistyczną teorią poznania, uznał zarazem, że owa metoda – jak

pisze Engels w Ludwiku Feuerbachu – była nie do użytku w tej formie, jaką jej nadał Hegel, i że dopiero jej

krytyczne przezwyciężenie i całkowicie nowe opracowanie – oparcie jej treści na nowej, materialistycznej

podstawie – nadać jej może rangę metody rzeczywiście naukowej.

2. – Czy błędy, jakie mogliśmy niekiedy popełniać przy rozpatrywaniu tego rodzaju zagadnień,

polegały rzeczywiście na tym, że byliśmy czujni domagając się uzasadnienia, że to, co nam przedstawiano,

1 R. Garaudy, Le marxisme du XX e siècle , Paris 1956.

2 Tamże, s. 71.

3 Tamże, s. 77.

4 Tamże, s. 80.

5 Tamże, s. 79.

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Sève – Metoda strukturalna a metoda dialektyczna (1967 rok)

jest rzeczywiście naukowe? Czy polegały one, na przykład, na domaganiu się od freudyzmu – i to

niezależnie od oczywiście niezbędnej krytyki ideologii opartych na psychoanalizie – mandatu, który by go

uprawniał do występowania w roli naukowej teorii funkcjonowania aparatu psychicznego, i na

dyskutowaniu nad przytoczonymi uzasadnieniami tezy, że jest on taką teorią? Moim zdaniem – bynajmniej

nie był to błąd. Błąd tkwił w często stosowanym sposobie krytycznej analizy, w szczególności zaś w

niedostatecznym liczeniu się z tym, że nowe idee naukowe mogą torować sobie drogę poprzez ideologię;

sama zaś zasada , że krytyka jest niezbędna – była zawsze i jest nadal całkowicie słuszna. Byłoby zresztą

czymś paradoksalnym wyobrażać sobie, że moglibyśmy z niej zrezygnować w chwili, kiedy poza ramami

marksizmu mamy do czynienia z ruchem zwolenników powrotu do Freuda, ruchem, który zakłada, że na

naukowej części teorii tego psychologa pasożytuje od wewnątrz, a nie tylko na poziomie ideologicznym,

interpretacyjnym, konceptualizacja biologiczna, od której należy się uwolnić.

3. – Nasze obecne zadanie nie da się więc w żadnym razie sprowadzić do rozstrzygnięcia dylematu:

albo pełna i całkowita akceptacja metody strukturalnej, którą jej zwolennicy z zapałem ogłaszają za

naukową in toto , albo szkodliwa zaściankowość. Przeciwnie, zadanie to polega na podjęciu wyczerpującej

analizy krytycznej. Tylko ona może pozwolić na określenie, w sposób nieaprioryczny, jak przebiega

skomplikowana linia podziału między elementami naukowymi i ideologicznymi w strukturalizmie branym

łącznie z metodą strukturalną . Analiza ta – a nie podobna jej dokonać należycie przy oparciu się na utartych

ogólnikowych twierdzeniach – jest nie tylko w pełni uprawnioną procedurą, lecz również jedyną procedurą

umożliwiającą rzeczywistą asymilację teoretyczną. Przyswoić sobie cokolwiek – to tyle, co upodobnić do

siebie. Przyswojenie metody strukturalnej polegać więc musi dla marksisty przede wszystkim na ścisłym,

teoretycznym określeniu jej stosunku do metody dialektycznej. Jeśli bowiem metodę strukturalną

rzeczywiście może – jako metodę naukową – przyswoić marksizm, to musi się ona dać pogodzić z tą

niewątpliwie naukową metodą, jaką jest dialektyka. Cały problem polega na tym, aby wiedzieć „jak”.

Wiara w to, że można przyswoić metodę strukturalną, uchylając się od ścisłego teoretycznego określenia jej

stosunku do dialektyki, oznacza pomieszanie dwóch różnych rzeczy – naukowego przyswojenia z

eklektycznym dołączeniem, a więc i z naśladownictwem słownym. Jeśli chodzi o werbalistykę

strukturalistyczną, która rozpowszechnia się również w prawdziwej nauce, to, jak się wydaje, nie jest rzeczą

potrzebną, by pomagali jej w tym marksiści.

1. Na czym polega metoda strukturalna?

Problem polega więc na możliwie dokładnym i pełnym wyjaśnieniu stosunków między metodą

strukturalną i dialektyczną. Ale jak mamy tu rozumieć termin metoda strukturalna ? Wieloznaczność tego

terminu, której często się nie usuwa w rozważaniach wstępnych, paraliżuje wszelką dyskusję, a istniejąca

wciąż różnorodność proponowanych rozwiązań jest uwarunkowana w poważnym stopniu przez

różnorodność definicji przyjmowanych arbitralnie na początku. W moim przekonaniu należy odróżnić

szereg poziomów, szereg momentów w tym, co dziś występuje pod nazwą metody strukturalnej.

A) Pojęcie struktury ma samo przez się rozległą tradycję. Oznacza ono trwałe wewnętrzne stosunki

charakteryzujące obiekt, stosunki ujmowane zgodnie z zasadą logicznego priorytetu całości nad częściami.

Znaczy to, że 1) nigdy nie można zrozumieć, czym jest element struktury, jeśli się nie uwzględni miejsca,

jakie on zajmuje w całościowym układzie; 2) konfiguracja elementów układu jako całości może pozostawać

niezmienna mimo określonych modyfikacji tych elementów, a nawet – ewentualnie – mimo mnożenia się

tych elementów. Tym samym w pojęciu niezmienności struktury tkwi sedno omawianych tu zagadnień.

B) W określonych dyscyplinach, zwłaszcza w językoznawstwie, sformułowano w ciągu ostatniego

półwiecza szereg zasad metodologicznych, które później nazwano strukturalnymi, mimo iż miały one swe

źródło raczej w pojęciu układu (systemu) niż struktury. Zasady te wprowadzają nowe elementy,

funkcjonujące w ścisłej więzi z pojęciem struktury. Istnieją trzy główne zasady tego rodzaju: 1) analiza

strukturalna jest uprawniona tylko pod warunkiem, że jest wyczerpująca , to znaczy pozwala zdać sprawę z

całości systemu i ze wszystkich przejawów jego istnienia; 2) na wszelką strukturę składają się stosunki

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Sève – Metoda strukturalna a metoda dialektyczna (1967 rok)

opozycji, w szczególności opozycje binarne; relacje wzajemne między elementami wykazują tu

komplementarność; 3) należy ściśle odróżniać synchroniczny punkt widzenia, zgodnie z którym bada się

stan i funkcjonowanie układu w danej chwili, oraz punkt widzenia diachroniczny, zgodnie z którym bada

się historię układu i jego przechodzenie z jednego stadium w drugie. Metodologiczny priorytet

synchronicznego punktu widzenia jest absolutny , bowiem historia układu – chyba, że podaje się jej opis

zewnętrzny jako następstwa zdarzeń, których więź wewnętrzna pozostaje niezrozumiała (na tym polega

błąd historyzmu) – jest szczególnym rodzajem rozwoju tego właśnie układu. Aby uchwycić proces rozwoju,

trzeba najpierw poznać przede wszystkim budowę układu.

C) Cały szereg ekstrapolacji tych zasad metodologicznych i ich zastosowań do innych obiektów niż

te, do których pierwotnie się one odnosiły (w szczególności ekstrapolacje z lingwistyki strukturalnej do

etnologii strukturalnej w latach 40-ych, z czym związane są nazwiska Jakobsona i Lévi-Straussa),

doprowadziło do ich uniwersalizacji jako metody strukturalnej , ważnej właściwie we wszystkich naukach

humanistycznych i – być może – również w innych dyscyplinach. Metodę tę przedstawia Lévi-Strauss w

następujący sposób: „[Strukturalizm] czerpie fakty społeczne z doświadczenia, by następnie rozpatrzyć je w

pracowni. Tu stara się je przedstawić w postaci modeli , biorąc zawsze pod uwagę nie oddzielne człony, lecz

relacje między nimi. Następnie każdy system relacji traktuje jako szczególny przypadek innych systemów –

rzeczywistych lub po prostu możliwych – i poszukuje ich całościowego wyjaśnienia na poziomie reguł

przekształceń pozwalających na przechodzenie od jednego systemu do drugiego, a chodzi tu o takie reguły,

które można wykryć w toku konkretnych badań lingwistycznych lub etnologicznych. Zbliża on w ten

sposób nauki społeczne do nauk fizycznych i przyrodniczych, ponieważ – w gruncie rzeczy – nie czyni nic

ponadto, że wykorzystuje praktycznie proroczą uwagę N. Bohra, który w roku 1939 pisał: «Tradycyjne

różnice między kulturami ludzkimi przypominają pod wieloma względami różnice między odmiennymi,

lecz równoważnymi sposobami opisu doświadczenia fizycznego»” 6 .

Ta definicja, jeśli nie odrywać jej od wypowiedzi w innych tekstach strukturalistów, które ją

wyjaśniają, i od praktyki naukowej, w której się ona konkretyzuje, wskazuje bardziej lub mniej

bezpośrednio, że metoda strukturalna oprócz wskazanych wyżej zasad zakłada: 1) epistemologię związaną z

koncepcją modelu i nie uznającą empirystycznego punktu widzenia, wedle którego strukturę można

uchwycić na poziomie bezpośrednich relacji między zjawiskami; przeciwnie, epistemologia ta zakłada, że

struktura jest konstruowana przez myśl naukową niezależnie od czysto zewnętrznych zjawisk, a gdy trzeba

– to i wbrew nim; 2) odpowiednio do tego zakłada ontologię struktury jako nie uświadamianej przez nas

infrastruktury postrzeganych relacji; prowadzi to do dezawuowania wszystkiego, co bezpośrednio jawi się

świadomości podmiotu jako to, co przeżywane, i w związku z tym do dyskwalifikacji wszystkiego, co

znajduje swą podstawę na poziomie podmiotu ludzkiego, a więc – zgodnie z tym poglądem – ma z

konieczności charakter iluzoryczny; innymi słowy: zakłada teoretyczny antyhumanizm; 3) zakłada ponadto

odrzucenie historycystycznej koncepcji dziejów jako ciągłego i jednorodnego procesu postępu ludzkości –

na rzecz koncepcji różnorodności czynów ludzkich, traktowanej jako sfera rozmaitych możliwych

rozwiązań ogólnego problemu, którego podstawowa treść – wynikająca siłą rzeczy z uniwersalnych praw

umysłu ludzkiego – z pewnością nie może ulec zmianie.

Wychodząc z tych założeń, dokonano w ciągu ostatnich lat dalszych ekstrapolacji, a nowe zasady

lingwistyczne same przez się niezależne od metody strukturalnej w ścisłym sensie tego terminu – jak na

przykład podstawowa zasada dowolności znaku (dowolnego charakteru więzi łączącej znak z tym, co

oznaczane) – spoiły się ściśle z zespołem idei strukturalistycznych; zarysowały się oznaki zbliżenia i

opozycje wobec innych kierunków myśli, zwłaszcza marksizmu. W tej swoistej konkretnej sytuacji w sferze

ideologicznej ukształtowała się ideologia strukturalistyczna proklamująca kres pewnej epoki życia

umysłowego – epoki racjonalizmu dialektycznego i humanistycznego – oraz narodziny nowej kultury.

6 „Le Nouvel Observateur”, nr 115, 25-31 janvier 1967, s. 32.

- 5 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Sève – Metoda strukturalna a metoda dialektyczna (1967 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: