Psychologia rozwojowa i kliniczna ĆW.doc

Podstawy psychologii osobowości

Literatura:

Zimbardo, P.G. (2001) Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN (s: 426-461)

MOTYWACJA z łacińskiego movere co oznacza ‘ruszać się’, określa wszystkie procesy zaangażowane w rozpoczęcie, kierowanie i podtrzymywanie aktywności fizjologicznych i psychicznych.

Motywacja obejmuje wewnętrzne mechanizmy zaangażowane w:

·         Preferencję jednej aktywności ponad inną

·         Wigor czyli siłę reakcji

·         Wytrwałość działania według zorganizowanego wzoru, skierowanego na istotne cele

Osoba silnie zmotywowana przekłada jedne aktywności nad inne, ćwiczy zachowania i doskonali zdolności wymagane do osiągnięcia celu oraz pomimo frustracji, poświęca energię dla osiągnięcia celu.

Starając się zrozumieć zachowanie w kategoriach motywacji należy zwrócić się na określenie wszystkich teorii psychologicznych poprzez psychologię dynamiczną. Motywacja będąc pojęciem abstrakcyjnym jest trudna do bezpośredniego obserwowania w przeciwieństwie do zachowania, które jest obserwowalne. Starając się wyjaśnić obserwowalne zmiany zachowania dokonujemy wnioskowania o leżących u jego podstaw zmiennych psychologicznych i fizjologicznych wpływających na te zmiany. Właśnie to wnioskowanie o celach, potrzebach, pragnieniach i intencjach jednostki zostało sformalizowane w pojęciu motywacji.

Badacze posługują się często pojęciem:

·         Popęd- w stosunku do motywacji z założenia pierwotnie biologicznej, takiej jak głód

·         Motyw- odnoszący się do potrzeb zakorzenionych psychicznie i społecznie, które z założenia są zasadniczo wyuczone przez doświadczenie osobiste. Może być świadomy lub nieświadomy.

Jednak zgodność psychologów co do używania terminów związanych z motywacją nie zawsze jest jednakowa np. potrzeba tylko w związku z wymogami biologicznymi (organizm wymaga wody i tlenu) ale ma również zastosowanie w odniesieniu do wymogów psychicznych

Również dyskusje prowadzone są na temat tego czy źródło motywacji jest zakorzenione w osobie czy też zlokalizowane w środowisku, czy pochodzi ona z wnętrza jednostki- z czynników biologicznych lub uwewnętrznionych we wczesnym uczeniu się, czy też z zewnątrz- z kultury, interakcji społecznych i działania bieżących bodźców.

FUNKCJE POCĘĆ MOTYWACYJNYCH

Pojęciem motywacji psychologowie posługują się w pięciu podstawowych celach:

1. wyjaśnienie zmienności zachowania
2. ustalenie związków biologii i zachowania
3. wnioskowanie o prywatnych stanach z działań publicznych
4. ustalenie odpowiedzialności za działania
5. wyjaśnienie wytrwałości pomimo przeciwności

GŁÓWNE TEORRETYCZE SPOJRZENIA NA MOTYWACJĘ

1.      TEORIA INSTYNKTU
według tej teorii organizmy rodzą się z pewnymi zaprogramowanymi tendencjami niezbędnymi do przetrwania gatunku. Niektórzy teoretycy instynktu uznawali te siły biologiczne za mechanistyczne. Według nich zachowanie nie ma charakteru celowego i odbywa się poza kontrolą jednostki, podobnie jak złożone odruchy. Inni uważali, że instynkty pozostawiają organizmowi pewien wybór w zakresie sposobów działania.
np. – pszczoły komunikują położenie jedzenia innym pszczołom
      – mrówki wędrują na wysoce zsynchronizowane wyprawy łowieckie
Organizację wzorców zachowania niezbędnych do przetrwania badało trzech psychologów funkcjonalistycznych:

·        William James tworzył w latach 90-tych XIX wieku, uważał że działaniem ludzi kieruje jeszcze więcej instynktów niż działaniem niższych zwierząt. Dochodziła bowiem cała gama wyłącznie ludzkich instynktów jak sympatia, skromność, towarzyskość i miłość. Zarówno instynkty ludzkie jak i zwierzęce mają charakter celowy- służą w adaptacji organizmu do środowiska

·        William McDougall (1908) rozszerzył powyższy pogląd o żywotnej roli ludzkich instynktów definiując je jako dyspozycje dziedziczne o trzech komponentach:

o       aspekt ogólnie energetyzujący

o       aspekt działania

o       nakierowanie na cel

Choć naturę ludzką uważał za zasadniczo niemoralną i egoistyczną to uważał „moralizację” przez społeczeństwo za niezbędną podstawę społecznej kontroli nad naturą jednostki

·        Siegmund Freud (1915) miał odmienność poglądu na temat instynktów lecz nadal dla człowieka niezbyt pochlebny. Stanowił instynkty życia (w tym seksualizm) i instynkt śmierci (włączając w to agresję) za nie mające świadomych celów i wyznaczonego kierunku, a organizm jest w stanie sam wyuczyć się wielu sposobów ich zaspokajania. Impulsy instynktowne istnieją dla zaspokojenia potrzeb cielesnych  i tworzą energię psychiczna.
Powstałe w owy sposób napięcie kierunkuje nas na działanie i obiekty, które owo napięcie redukują. Założenie Freuda o działaniu znacznie poniżej progu świadomości instynktu uznał jego wpływ nie tylko na działanie ale i świadome myśli i uczucia oraz upatrywał w nich przyczyn naszego popadania w konflikt z wymogami społecznymi. Teorię tę można uznać za najbardziej dynamiczną z teorii motywacji.
 

2.      TEORIA POPĘDÓW A UCZENIE SIĘ
motywacja jako wewnętrzny popęd determinujący zachowanie zostało wprowadzone do psychologii przez Roberta Woodwortha (1918). Zdefiniował on popęd w kategoriach biologicznych jako energię wyzwalaną przez organizm (energia niespecyficzna, bezkierunkowa). Popęd był paliwem do działania wzbudzanym przez bodźce inicjujące, wykorzystywanym w działaniach skierowanych na cel w przeciwieństwie do percepcji i uczenia się które kierują zachowaniem we właściwy sposób.
Teorię popędu rozwinął w pełni Clark Hull (1943, 1952) uważając że motywacja jest niezbędna do pojawienia się uczenia, a uczenie się jest niezbędne do pomyślnego przystosowania do środowiska. Kładł nacisk na rolę napięcia w motywacji, a redukcja napięcia ma charakter wzmacniający.
 

3.      TEORIA POBUDZENIA
Pobudzenie wskazuje ogólną reaktywność organizmu na aktywację układu siatkowatego w pniu mózgu. Wyłoniła się z kilku zbieżnych źródeł:

·        Koncepcja reakcji na stres

·        Badania nad mechanizmami mózgowymi z szerokim zastosowaniem zasobów EEG w czasie snu

·        Wyniki serii badań nad zależnością pomiędzy poziomem motywacji a poziomem wykonania

Pojęcie pobudzenia optymalnego stosowano na wiele sposobów. Używano go najpierw do określania zmienności poziomu motywacji i wykonania w zadaniach o różnym stopniu trudności by następnie zastosować je do wytłumaczenia faktu, że niektórzy ludzie jak i zwierzęta działają niekiedy na rzecz zwiększenia pobudzenia, poszukując stymulacji a nie jej redukcji. Kluczem do zastosowania właściwego poziomu motywacji stanowi trudność zadania.

Największą skuteczność działanie ujmuje prawo Yerkesa- Dodona mówiące że wykonanie zadań trudnych spada wraz ze wzrostem pobudzenia, podczas gdy poziom wykonania zadań łatwych wzrasta ze wzrostem pobudzenia.

Potrzeba optymalnego funkcjonowania człowieka różni więc indywidualnie każdego z nas (niektórzy lepiej funkcjonują w otoczeniu pełnym napięcia a inni ulegli by dezorganizacji). Nasze reagowanie na stymulację uzależnione jest od doświadczenia (to co nas pobudzało stało się rutyną i wykazujemy zobojętnienie). Dla każdego organizmu istnieje pewien optymalny poziom pobudzenia- poniżej niego poszukuje się stymulacji, powyżej- unika się jej.
 

4.      HUMANISTYCZNA TEORIA MOTYWACJI WZROSTU
Psycholog humanistyczny Abraham Maslow (1970) sformułował teorię ludzkiej motywacji, która wyjaśniała zarówno działania redukujące napięcie jak i wzmacniające je. Maslow przeciwstawił:

·        motywację braku w ramach której organizm stara się odzyskać równowagę psychiczną

·        motywacji wzrostu kiedy jednostce chodzi o coś więcej niż redukcja deficytu i poszukuje ona pełnej realizacji swego potencjału

Zgodnie z teorią Maslowa nasze podstawowe procesy tworzą hierarchię potrzeb, które układają się w sekwencję od prymitywnych do zaawansowanych. Dół hierarchii zajmują podstawowe popędy biologiczne (głód, pragnienie) i muszą zostać zaspokojone zanim zaczną działać jakiekolwiek inne potrzeby. I tak odpowiednio zaspokojenie niższego poziomu potrzeb pozwala nam przejść do potrzeb wyższego rzędu.
Zdaniem Maslowa potrzeby na każdym z poziomów są wrodzone, choć wartości kulturowe wpływają na sposób ich wzbudzania i ekspresji. Patologia może powstawać w przypadku frustracji potrzeb na każdym z poziomów.
Teoria ta wywarła większy wpływ na terapię i kształcenie niż na badania psychologiczne. Dla Maslowa i innego psychologa humanistycznego Carla Rogera (1959) centralną ludzką siłą motywacyjną jest wrodzona potrzeba wzrostu i pełnej aktualizacji potencjału jednostki.

Rys. Hierarchia potrzeb Maslowa

Psychologowie z Harvardu Henry Murray i David McClelland stworzyli specjalną technikę projekcyjną zwaną testem apercepcji tematycznej do identyfikacji ograniczonej liczby motywów najistotniejszych w ludzkim życiu. Badane osoby prosi się układanie historyjek na podstawie wieloznacznych rysunków. Wnioskowanie z tak utworzonych projekcji czy wątków przewodnich potrzeb osobistych, pozwoliło wykryć wiele ludzkich motywów pozytywnych, podobnych do tych, które opisywał Maslow. Niemniej te potrzeby pozytywne występowały w połączeniu z motywami działającymi na przekór naturze ludzkiej, takimi jak potrzeba poniżenia, samooskarżania i upokorzenia. Tematy wielu historyjek ogniskowały się wokół potrzeb władzy, dominacji i agresywności co ma niewiele wspólnego z Maslowowskimi najwyższymi poziomami ludzkiego potencjału.

5.      SPOŁECZNO-POZNAWCZE TEORIE MOTYWACJI
Podejście poznawcze jest obecnie szeroko stosowane do zrozumienia motywacji wielu zachowań osobistych i społecznych. Źródłem ludzkiej motywacji nie są warunki obiektywne lecz ich subiektywna interpretacja. Wzmacniający efekt nagrody nie wystąpi jeśli nie postrzegamy go jako wyniku własnych działań. Nasza wiedza jest najczęściej uwarunkowana przez to co uważamy za odpowiedzialne za nasze przeszłe sukcesy i porażki to co uznajemy za możliwe do wykonania oraz przewidywane przez nas skutki działania.
Podejście poznawcze do motywacji zwraca uwagę głównie na wyższe procesy psychiczne zawiadujące jaźnią w działaniu- a nie pobudzenie fizjologiczne, mechanizmy biologiczne i fizyczne właściwości bodźca.
Psycholog społeczny Kurt Lewin (1936) będący autorem koncepcji w ramach której postrzegamy rozbieżność pomiędzy aktualnym położeniem jednostki a takimi czynnikami jak zadanie do wykonania, pożądany cel lub standardy grupowe, może mieć efekty motywacyjne. Jego zdaniem takie spostrzeganie rozbieżności tworzy napięcie wewnętrzne, które dostarcza motywacji do jego usunięcia poprzez wypełnienie zadania, osiągnięcie celi lub zachowanie zgodne z normami grupy.
Leon Festinger (uczeń Lewina) wprowadził pojęcie rozbieżności do swojej teorii dysonansu poznawczego według której rozbieżność pomiędzy przekonaniami, postawami i zachowaniem tworzy motywacyjny stan dysonansu, który skłania nas do zmiany jednego lub większej liczby elementów pozostających w sprzeczności.
Julian Rotter natomiast w swej teorii społecznego uczenia się prawdopodobieństwo zaangażowania się przez nas w jakieś zachowanie (uczenie się do egzaminu zamiast chodzenie na imprezy) jest zdeterminowane oczekiwaniami osiągnięcia celu (otrzymanie dobrej oceny) wskutek danej aktywności i osobistej wartości tego celu. Oczekiwanie przyszłych wydarzeń są uwarunkowane naszą historią wzmocnień, która z kolei wykształciła w nas poczucie umiejscowienia kontroli (tj. przekonanie, że wyniki naszych działań zależą od nas samych lub od zdarzeń pozostających poza naszą kontrolą osobistą).
Fritz Heider (1958) przedstawił tezę iż wynik naszego zachowania można przypisać siłom dyspozycyjnym takim jak zaniedbania w nauce lub niedostatek inteligencji albo siłom sytuacyjnym jak nieuczciwy egzamin lub uprzedzony nauczyciel. To wpływa na nasz sposób zachowania.

Ponadto na nasze życie wpływają jeszcze silne motywy takie jak:

·         głód i jedzenie

·         motywacja seksualna.

GŁÓD I JEDZENIE

Mechanizmy homeostatyczne dzięki którym ciało podtrzymuje optymalne warunki wewnętrzne te związane z głodem należą do najbardziej złożonych. Regulacja biologiczna z określonych obszarów mózgu, neuroprzekaźników, hormonów i organów cielesnych współdziała z procesami umysłowymi, zachowaniowymi i społecznymi kontrolującymi motywację organizmu do inicjowania lub do zaniechania odżywiania się.

Organizm dla efektywnego odżywiania się jest wyposażony w mechanizmy spełniające zadania:

·         wykrycia wewnętrznej potrzeby jedzenia

·         zainicjowania i organizacji zachowania konsumpcyjnego

·         dozorowania ilości i jakości spożywanego pokarmu

·         powstrzymania się od jedzenia po skonsumowaniu właściwej ilości pokarmu

Badacze starając się zrozumieć te procesy przez odniesienie ich do obwodowych mechanizmów ciała (skurcze żołądka) lub do centralnych mechanizmów, jego zrozumienie pozostawia wiele do życzenia.

Fizjolog Walter Cannon uważał że zlokalizowane doznania aktywności gastrycznej pustego żołądka są jedną podstawą odczucia głodu, a pusty żołądek dostarcza nieprzyjemnej stymulacji (skurczów) wyzwalających aktywność mającą na celu wypełnienie żołądka i zlikwidowanie tych nieprzyjemnych bodźców.
Sprawdził hipotezę pobudzenia obwodowego za pomocą swojego studenta który to połykał nie nadmuchany balonik przyczepiony do wentyla. Drugi koniec wentyla podłączony został do urządzenia rejestrującego zmiany ciśnienia powietrza przez pompowanie balonika. Gdy żołądek studenta wypełniał się powietrze uchodziło z balonika i poruszało pisak rejestrujący ciśnienie. Dane o skurczach głodowych studenta korelowały z okresami silnego zaciśnięcia, nie korelowały natomiast z fazami rozkurczowymi. Cannon uważał że dowiódł o odpowiedzialności skurczów żołądka za uczucie głodu. Następnym poczynionym krokiem było uznanie stymulacji lokalnej za podstawę wszystkich popędów biologicznych.

Starając się zidentyfikować „mózgowe ośrodki głodu” odpowiedzialne za pobudzenie i wygaszenie głodu oraz mechanizmy odżywiania się przez lata badacze stosowali modele regulacji centralnej choć jak się okazało były one zbyt ograniczone.

Współczesne poglądy na głód i odżywianie się odwołują się do złożonego modelu psychologicznego i biologicznego. Podejście wielosystemowe przyjmuje za punkt wyjścia założenie, że mózg współdziała z wieloma innymi segmentami, zarówno biologicznymi, jak i psychicznymi, aby zgromadzić informację o wymogach energetycznych organizmu, poziomie nasycenia pokarmem, głodach wyuczonych i preferencjach pokarmowych oraz informacje o socjo-kulturowych wymogach wobec jednostki. Mózg wysyła sygnał do systemu nerwowego, hormonalnego, do członków i mięśni inicjujących lub powstrzymujących poszukiwanie i spożywanie pokarmu. W kontrolę jedzenia obszarem mózgu zaangażowanym jest boczne podwzgórze, a hamowaniem lub zaprzestaniem odżywiania się- podwzgórze brzuszno- przyśrodkowe. Ten podwójny mechanizm podwzgórzowy uruchamia i hamuje nasze odżywianie się.

Rys. Wielosystemowy model czynników kontrolujących głód i odżywianie się

W okresie wczesnego dzieciństwa ludzie zostają zaprogramowani do otyłości pod wpływem czynników genetycznych lub przekarmiania posiadając w ten sposób więcej komórek tłuszczowych (tkanki tłuszczowej) niż ludzie o normalnej wadze. Po okresie wczesnego dzieciństwa ulega zmianie jedynie rozmiar, a nie liczba komórek tłuszczu która pozostaje taka sama na całe życie. Jednak stopniowo górę biorą naturalne regulatory wagi organizmu i przywracają wagę optymalną. Ludzie i zwierzęta przejadają się z różnych powodów np. stresu. W przypadku ludzi czynniki społeczne i kulturowe determinują kiedy, ile, jak szybko i co się jada.

Głód jest najlepiej studiowanym ze wszystkich popędów, ale nasze rozumienie mechanizmów zaangażowaniach w inicjonowanie i powstrzymywanie czynności jedzeni jest ciągle niepełne. Dawniej badacze uważali błędnie, że głód jest całkowicie zdeterminowany przez stymulację obwodową pochodzącą ze skurczów żołądka, następnie badacze także błądzili sądząc, że głód i jedzenie można całkowicie wytłumaczyć działaniem centralnych procesów mózgowych. Nowe podejście wielosystemowe w badaniach nad głodem uwzględnia złożone interakcje pomiędzy mózgiem, systemem hormonalnym, stymulacją lokalną i czynnikami psychologicznymi. Pobieranie pokarmu i wagę reguluje „wskaźnik zapasów”, wskaźnik tłuszczu zmagazynowany w wyspecjalizowanych komórkach tłuszczowych. Ponieważ liczba komórek tłuszczu jest przez całe życie stała odchudzanie prowadzi tylko do ich skurczenia się tworząc utajonych grubasów będących chwilowo szczupli. Z tego powodu ludziom otyłym trudno zachować spadek wagi nawet po ekstremalnym odchudzaniu się. Wymaga to systematycznego programu ćwiczeń fizycznych, kontroli wagi, społecznego wsparcia i innych środków natury psychicznej.

MOTYWACJA SEKSUALNA

Seks w przeciwieństwie do jedzenia nie jest konieczny do przetrwania jednostki. Jego brak nie wpływa u niektórych na codzienne ich funkcjonowanie ale patrząc z poziomu ewolucji gatunku jest nawet jeszcze ważniejszy niż przetrwanie. Ewolucja nie patrzy przychylnie na celibat i zwykle szybko go eliminuje. Geny wstrzemięźliwości ogólnie biorąc wymierają podczas gdy geny żądzy się mnożą.

Seks wywiera charakter w interesie gatunku. Natura obdarzyła motywację seksualną dużą dozą przyjemności.

Popęd seksualny stanowi pod wieloma względami wyjątkowe źródło motywacji:

·         nie jest istotny dla indywidualnego przetrwania, ale decyduje o przetrwaniu genów, których nosicielami są jednostki i o przetrwaniu gatunków

·         motywuje nadzwyczaj szeroką gamę zachowań i procesów psychicznych

·         może działać niezależnie od deprywacji seksualnej

·         mogą mu towarzyszyć inne motywacje

·         może zostać pobudzony przez prawie każdy bodziec

Z perspektywy ewolucyjnej seks jest tylko skutecznym sposobem połączenia gamety męskiej i żeńskiej i uzyskania plastycznego genetycznie potomstwa. Z tego punktu widzenia orgazm i inne przyjemności związane z aktywnością seksualną są sposobem w jaki natura nagradza nas za zaangażowanie w zachowanie reprodukcyjne.

U zwierząt popęd seksualny pozostaje w znacznym stopniu pod kontrolą wydzielanych hormonów i realizuje się zgodnie ze stereotypowymi, zdeterminowanymi genetycznie wzorcami zachowania, wykształconymi w interesie optymalizacji skuteczności reprodukcyjnej. Niemniej jednak skuteczny dobór wymaga synchronizacji wielu procesów i zjawisk w celu znalezienia właściwego partnera we właściwym miejscu i czasie.

U ludzi pobudzenie seksualne, zachowanie seksualne i satysfakcja seksualna są dużo bardziej zmienne i pozostają pod wpływem uczenia się i wartości kulturowych. Niemniej naciski ewolucyjne stale działają, subtelnie aranżując zakulisowe negocjacji i kompromisy pomiędzy żeńską strategią doboru długoterminowego i ofiarnego inwestowania w potencjalne potomstwo i męską strategią związków krótkoterminowych i minimalnych inwestycji.

Choć tylko dotyk jest bezwarunkowym bodźcem pobudzenia seksualnego cokolwiek zostanie skojarzone z tym pobudzeniem może stać się dla niego bodźcem warunkowym. Pionierskie studium Kinseya nad zachowaniami sek...