Ks.Marek.Dziewiecki.-.Asertywnosc.i.empatia.a.wychowanie.pdf

Ks. Marek Dziewiecki

Asertywno ść i empatia a wychowanie

Rola asertywno ś ci w wychowaniu

JednymzwaŜnychzadańwychowawczychjestuczeniedzieciimłodzieŜypodstawowychkompetencji,które

umoŜliwiają budowanie pozytywnych i pogłębionych więzi międzyosobowych. Do takich kompetencji naleŜy

asertywnośćiempatia.WartoprzyjrzećsiębliŜejkształtowaniudojrzałychpostawwtymwzględzie,gdyŜjestto

zjawisko trudne wychowawczo i wieloaspektowe. Łatwo tu o niebezpieczne uproszczenia czy jednostronność

spojrzeń.

Asertywnośćoznacza zdolnośćczłowiekadoszczerego,zrównowaŜonegoiprecyzyjnegowyraŜaniawłasnych

myśli,przekonań,przeŜyćipragnień,wsposóbakceptowanyspołecznie,przyznającjednocześnieinnymludziom

prawo do czynienia tego samego. Asertywność to zdolność „wpuszczania” drugiego człowieka do naszego

niepowtarzalnego świata wewnętrznego, aby mógł on nas zrozumieć i uszanować, oraz aby mógł skorzystać z

bogactwanaszejhistoriiinaszejosobowości.Podstawątakrozumianejasertywnościjestmiłość.Wkontekście

asertywności miłość wyraŜa się poprzez zaufanie, Ŝe drugi człowiek potrafi zrozumieć i uszanować moje

przekonaniaiprzeŜycia,mojepotrzeby,prawaiideały,mojątoŜsamośćiwraŜliwość.

KaŜdy człowiek ma obowiązek poinformowania innych ludzi o tym, co chce, by oni w nim zrozumieli i

uszanowali. Sprawdzianem asertywności jest zdolność do adekwatnej obrony własnych praw i własnej

toŜsamości, przy jednoczesnym respektowaniu praw i toŜsamości innych ludzi. Chodzi tu, między innymi, o

trudnąniemaldlawszystkichsztukęmówienia"nie" wobliczupróśb,propozycjiczynaciskówzestronyinnych

osób. Z tego powodu jedna z podstawowych zasad asertywności brzmi: "masz prawo prosić mnie o wszystko,

czegochceszpodwarunkiem,Ŝeprzyznajeszmiprawodopowiedzenia:nie".Zaprzeczeniemasertywnościjest

sytuacja,wktórejdanaosobanieprzyznajesobieprawadotego,byszczerzemówićotym,comyśli,coczuje

czy czego pragnie. Zwykle taka postawa oznacza błędną próbę respektowania innych ludzi kosztem samego

siebie. Trudno taką osobę zrozumieć i uszanować. Trudno teŜ udzielić jej pomocy wychowawczej, gdyŜ nie

znamyjejmyśli,przeŜyć,potrzebczytrudności.Drugąformązaprzeczeniaasertywnościjestsytuacja,wktórej

danaosobamówiwprawdziespontanicznieiszczerzeowłasnychprzekonaniach,przeŜyciachczypragnieniach,

jednakczynitowsposóbbłędny,np.takagresywny,Ŝejejgłównymcelemniejestobronawłasnychpraw,lecz

np. szukanie zemsty, osądzanie i potępianie innych ludzi albo teŜ chęć odreagowania własnych napięć

psychicznychczyrozczarowań.

Popatrzmy na konkretny przykład. Oto nastoletni syn rozmawia z ojcem o swoich trudnościach w szkole.

Ojciecmówidoniegomocnopodniesionymgłosem.Wtejsytuacjibłędemzestronysynabyłobyudawanie,Ŝe

krzykojcamunieprzeszkadza.Drugimbłędembyłabyagresywnareakcjaistwierdzenienp.,Ŝeojciecjestźle

wychowany.Prawdopodobniedoprowadziłobytojedyniedoeskalacjikonfliktu.Tymczasemasertywnośćoznacza

sztukęszczeregomówieniaosamymsobiewyłączniepoto,bybronićswoichsłusznychprawipotrzeb,aniepo

to, by zaatakować drugą osobę! W omawianym przykładzie asertywna reakcja syna mogłaby mieć np. taką

formę:"gdytatanamniekrzyczy,tojamamtrudnościwrozmawianiuimamochotębuntowaćsię.Proszę,więc

tatę, by mówił do mnie ściszonym głosem". Dzięki takiej wypowiedzi ojciec ma szansę, by lepiej rozumieć

trudnościsyna,ajednocześnienieczujesiępotępionyczyzaatakowanyjegowypowiedzią.

PowyŜsze zasady asertywności powinni respektować wychowawcy w kaŜdym kontakcie z wychowankami.

Najczęstszym błędem są tutaj wypowiedzi, w których wychowawca osądza czy potępia wychowanka, zamiast

przedstawićswojemyśliczyprzeŜycia,związanezjegookreślonymzachowaniem.Wyobraźmysobiesytuację,w

której kilkunastoletnia córka wraca do domu później niŜ ustaliła to z mamą. Często rodzice reagują wtedy

agresją, potępianiem czy osądzaniem, np. poprzez wypowiedź typu: "jesteś zupełnie nieodpowiedzialna, źle

wychowanainiemoŜnatobieufać".Efektemtegotypureakcjijestczęstobuntczyagresywnaobronazestrony

wychowanków. Natomiast asertywna wypowiedź mamy w przytoczonym przykładzie mogłaby mieć np. taką

formę:„gdyspóźniaszsię,córeczko,tojabardzosięociebiemartwięiprzeŜywambolesnemyśli,Ŝestałocisię

cośzłego.Proszęcię,więcoto,byśnaprzyszłośćwracaładodomupunktualnie".Tegotypuwypowiedźznacznie

skuteczniej mobilizuje córkę do punktualnych powrotów w przyszłości, a ponadto stwarza jej szansę, by się

upewniła,ŜemamająkochaiŜetroszczysięojejlos.

Opisującipromującpostawyasertywneuwychowawcówiuwychowanków,współczesnapsychologiaułatwia

budowanie właściwej więzi wychowawczej, gdyŜ uczy obie strony wzajemnej otwartości i autentyczności.

Asertywność nie moŜe być jednak stosowana bezkrytycznie, a szczerość nie moŜe być uwaŜana za najwyŜszą

wartośćwrelacjimiędzywychowawcąawychowankiem,jaktosugerująniektórzypsycholodzy.Oczywistąjest

rzeczą,Ŝewrelacjiwychowawczejniepowinnobyćmiejscanakłamstwoczyobłudę.Nieznaczytojednak,Ŝe

obiestronypowinnymówićowszystkim,comyślą,coprzeŜywajączyczegopragną.Odnosisiętozwłaszczado

wychowawców.Wyobraźmysobie,jakimszokiemdladzieckabyłoby"szczere"stwierdzenietaty,Ŝepogniewał

sięonnamamę,czyŜejuŜjejniekocha.Albo"szczere"wyznanienauczycielawobecdzieci,Ŝedzisiajniemaon

ochotyichuczyć.Ozakresieszczerościiotwartościpowinnadecydowaćmiłośćiodpowiedzialność,aniesama

technicznasprawnośćwmówieniunatematwłasnychmyśliczyprzeŜyć.

Ponadto, promując asertywność, psychologia przecenia na ogół jej znaczenie w procesie wychowania. Dla

przykładuwielupsychologówsugeruje,Ŝewychowaniedoabstynencjiwwiekurozwojowympolegagłówniena

uczeniu dzieci i młodzieŜy, by asertywnie wyraŜały własne emocje, zwłaszcza te bolesne czy niepokojące.

Tymczasem jest to tylko część prawdy. Wychowanie nie polega jedynie na uczeniu wychowanków szczerego

wyraŜania własnych przeŜyć, lecz takŜe na uczeniu dojrzałej postawy wobec przeŜywanych emocji. Jest tu

miejsce na wyrabianie cierpliwości wobec nieuniknionego cierpienia oraz na szukanie i eliminowanie źródeł

niepokojów emocjonalnych. TakŜe wtedy, gdy wymaga to od wychowanka przemiany Ŝycia. Innymi słowy, nie

wystarczypomagaćwychowankowi,bynauczyłsięprawidłowokomunikowaćniepokojącegoemocje.Niemniej

waŜnąroląwychowawcyjestpomaganiewychowankowiweliminowaniuprzyczynniepokojącychgoprzeŜyćoraz

w cierpliwym znoszeniu bolesnych nastrojów, które są nieuniknione w Ŝyciu kaŜdego człowieka, a szczególnie

intensywnieodczuwanesąwłaśniewwiekurozwojowym.

Rola empatii w wychowaniu

Empatia to słowo, które zrobiło zawrotną karierę we współczesnej psychologii i pedagogice. Oznacza ono

szczególnego rodzaju wsłuchiwanie się w to, co mówi drugi człowiek. Słuchać empatycznie to wczuwać się w

świat myśli i przeŜyć drugiego człowieka, pozostając przy tym sobą, czyli nie tracąc własnej toŜsamości,

świadomości własnych myśli i odczuć emocjonalnych. Słuchanie empatyczne oznacza jakby wejście do

psychicznegomieszkaniadrugiejosoby,abyzobaczyćipoczuć,wjakimonojeststanieorazjakwyglądaświatz

tej perspektywy. Zaprzeczeniem empatii jest patrzenie na drugiego człowieka jedynie w kategoriach

zewnętrznych, a więc w oparciu o nasze przekonania, osądy czy podejrzenia. Drugą skrajnością jest takie

wczuwaniesięwsubiektywnyświatmyśliiprzeŜyćdrugiegoczłowieka,ŜezapominamyowłasnejtoŜsamościi

utoŜsamiamy się z tym człowiekiem. Asertywność to zdolność i odwaga wpuszczania innych ludzi do naszego

wewnętrznego świata myśli i przeŜyć. Empatia natomiast to zdolność i odwaga wchodzenia do subiektywnego

światainnychludzi.

Psychologia słusznie podkreśla, Ŝe udzielanie odpowiedzialnej i skutecznej pomocy wychowawczej nie jest

moŜliwebezempatycznegowczuwaniasięwsubiektywnąsytuacjęwychowanka.Wychowawca,któryogranicza

się jedynie do patrzenia na wychowanka poprzez pryzmat jego zewnętrznych zachowań, nie jest w stanie

zbudowaćpogłębionejwięziwychowawczejaniokazaćwychowankowimiłości.Zkoleiwychowawca,którytak

wczuwa się w świat myśli i przeŜyć wychowanka, Ŝe aŜ utoŜsamia się z nim, nie będzie w stanie udzielić mu

skutecznej pomocy wychowawczej. Wychowanek nie potrzebuje, bowiem lustra, aby się przejrzeć, lecz

spotkania z silniejszym i dojrzalszym od siebie przyjacielem, aby nauczyć się czegoś z jego mądrości i

dojrzałości,bowtedybędziemógłlepiejzrozumiećsamegosiebieorazrozsądniejpokierowaćwłasnymŜyciem.

Badania psychologiczne potwierdzają, Ŝe nie wystarczy, by wychowawca chciał słuchać wychowanka w

empatycznysposób,abytaksięwłaśniestało.Sama dobrawolatu niewystarczy. Rodziceiinniwychowawcy

musząspełniaćokreślonewarunki,bezktórychwczuwaniesięwsubiektywnyświatdrugiegoczłowiekaniejest

moŜliwe. Pierwszym z tych warunków jest właściwa intencja, która towarzyszy słuchaniu. Słuchać moŜna

przecieŜ z wielu powodów: z ciekawości, z poczucia obowiązku, ze strachu, z dobrego wychowania, z chęci

zysku, a nawet po to, by ośmieszyć drugiego człowieka czy by wyrządzić mu krzywdę. W takich sytuacjach

słuchaniejestzawszeselektywneorazinteresowne,atowykluczaprawdziwewczuciesięwświatmyśliiprzeŜyć

drugiegoczłowieka.EmpatycznewsłuchiwaniesięjestmoŜliwetylkowtedy,gdywczuwamysięwświatinnych

osóbwsposóbbezinteresowny,czylizmiłości.Poprostu,dlatego,Ŝesąonicenniwnaszychoczach.

Kolejnym warunkiem wsłuchiwania się w sposób empatyczny jest dobra znajomość własnych sposobów

myśleniaiprzeŜywaniaemocjonalnego.Tylkowtedy,gdydokładniewiemy,codziejesięwnassamych,moŜemy

odróŜnićto,comyśliiprzeŜywarozmówca,odnaszychwłasnychmyśliiprzeŜyć.Ten,ktoniejestwdobrym

kontakciezsamymsobą,będziemiałtendencję,byutoŜsamiaćto,codziejesięwnimsamymztym,comówii

coprzeŜywadrugiczłowiek.

Innymjeszczewarunkiemempatiijestrównowagapsychicznaibogactwowewnętrznegoświataosoby,która

słucha.JeśliktośmapowaŜnetrudnościpsychiczneczyteŜprzeŜywasiebieiświatwsposóbjednostronny,np.

głównie poprzez pryzmat lęku czy poczucia zagroŜenia, to nie będzie w stanie zrozumieć tych ludzi, którzy

inaczejprzeŜywająsiebieiświat.Ponadtoczłowiekztrudnościamipsychicznymimatendencję,bywszystkich

osądzać według własnych kryteriów oraz nie dysponuje wystarczającą wolnością wewnętrzną, by przyznawać

ludziom prawo do odmiennego spojrzenia na Ŝycie i świat. Innymi słowy człowiek zaburzony psychicznie jest

przekonany,Ŝetoonmazawszerację.AtakapostawawykluczazdolnośćwczuwaniasięwświatmyśliiprzeŜyć

drugiegoczłowieka.

Kolejnym warunkiem słuchania empatycznego jest zdolność całkowitego skupienia się na tym, co w danym

momenciemówiosobiedrugiczłowiek.Wymagatozdystansowaniasięwtedyodwszystkichinnychosób,sprawi

wydarzeń. Wymaga takŜe zdystansowania się od samego siebie, czyli od tego, co w nas samych dzieje się w

chwili, gdy wsłuchujemy się w drugiego człowieka. Słuchanie empatyczne wymaga wreszcie zrezygnowania z

naszychdomysłówioczekiwańnatemattego,codziejesięwdrugimczłowiekuioczympowinienonnamteraz

powiedzieć. Wychowawca, który pragnie empatycznie wczuwać się w subiektywny świat przekonań i przeŜyć

swojego wychowanka, musi zatem czynić to z bezinteresownej miłości, być zrównowaŜonym emocjonalnie,

posiadaćbogactwomyśliiprzeŜyć,przyznawaćdrugiemuczłowiekowiprawodoodmiennościiniedoskonałości

orazbyćzdolnymdocałkowitegoskupieniasięnatym,oczymwdanymmomenciemówiwychowanek.

Zachęcając z całą mocą wszystkich wychowawców, by uczyli się dojrzałej empatii, pragnę powiedzieć, Ŝe

sama empatia nie wystarczy, by udzielać odpowiedzialnej pomocy wychowawczej. A takie właśnie magiczne

rozumienieempatiisugerujeczęśćpsychologówipedagogów.Poprzestawanienaempatycznymwczuwaniusięw

światmyśliiprzeŜyćdrugiejosobyjestwłaściwąpostawąjedyniewobecBoga.Jedynie,bowiemwBoguto,co

subiektywne,odpowiadajednocześnieobiektywnejprawdzieimiłości.Wczłowiekutakajednośćnigdyniejest

wpełniosiągalna.ZtegowzględuwobliczuwychowankaprawienigdyniemoŜemypoprzestaćnaprzyjęciudo

wiadomościibiernymzaakceptowaniutego,cozrozumieliśmyzjegosubiektywnychmyśli,przeŜyćczypragnień.

Dlaprzykładubyłobywręcznieszczęściem,gdybyśmypoprzestawalinawczuwaniusięwsubiektywnemyślii

pragnienia człowieka uzaleŜnionego od alkoholu. Pośrednio akceptowalibyśmy wtedy te zachowania, które

prowadzą go do śmierci. Podobnie byłoby przejawem niedojrzałości i naiwności wychowawców, gdyby

poprzestawalinawczuwaniusięwsubiektywnyświat ichwychowanków,którzyprzecieŜzdefinicjisąjeszcze

niedojrzaliaichsubiektywneprzekonaniaiodczuciawymagająprocesuformowania.Niektórzyzwychowanków

są np. subiektywnie przekonani, Ŝe piwo nie jest napojem alkoholowym, albo, Ŝe sięganie po narkotyki nie

uzaleŜnia a jedynie wprowadza w miłe nastroje. Zadaniem wychowawcy jest nie tylko pomaganie

wychowankowi,abyuświadomiłsobieto,codziejesięwjegownętrzuiabyprzekonałsię,Ŝewychowawcago

rozumie. Zadaniem wychowawcy jest takŜe pomaganie wychowankowi, by zajął on dojrzałą postawę wobec

własnychmyśli,przekonań,pragnieńczyprzeŜyćemocjonalnych.

A oto inny przykład, który potwierdza, Ŝe w kontakcie z wychowankiem nie wolno poprzestać na samej

empatii.Jeślikilkuletniedzieckozwierzasięmamiezeswoichlękówczyniepokojącychsnów,toniewolnotych

przeŜyć lekcewaŜyć, dyskwalifikować, negować czy ośmieszać. Jednak równie niebezpieczna wychowawczo

byłabysytuacja,wktórejmamapoprzestałabynawyjaśnieniudziecku,iŜwczuwasięwjegolękiijerozumie.

Słuchanie empatyczne ma znaczenie wychowawcze dopiero wtedy, gdy wychowawca pomaga wychowankowi

mądrze pokierować własnymi przeŜyciami i zająć wobec nich dojrzałą postawę! We wspomnianej sytuacji

dojrzałość mamy będzie polegała na tym, Ŝe uświadomi dziecku, iŜ odczuwane przez nie lęki nie mogą mu

wyrządzić rzeczywistej krzywdy. Innymi słowy chodzi o to, by mama pomogła zrozumieć dziecku, Ŝe pomimo

realnieprzeŜywanychlękówniegrozimuŜadnerealneniebezpieczeństwoiŜewzwiązkuztymniemusisięono

baćswoichlęków.Alęki,którychnietrzebasiębać,majątodosiebie,Ŝedosyćszybkoznikają.

WtymkontekściemoŜnaprzytaczaćwieleinnychsytuacji,którepotwierdzajązasadę,iŜwychowawcomnie

wolnopoprzestawaćnaempatycznymwczuwaniusięwsubiektywnyświatmyśliiprzeŜyćdziecka.Dziejesiętak

np.wobliczu jegolenistwa,agresjiczyprzejawów egoizmu.Najwspanialszymwzorcemwtymwzględziejest

postawaChrystusa,którypostanowiłtakbardzowczućsięwsytuacjęczłowieka,Ŝedosłowniestałsięjednymz

nas. Pomimo to zachował własną toŜsamość, pozostając sobą: we wszystkim podobny do nas oprócz grzechu.

Jego wcielenie się w świat człowieka nie jest, zatem celem samym w sobie. Jest natomiast najbardziej

przemawiającymznakiemmiłości,ajednocześnienajbardziejskutecznymwezwaniem,byśmystawalisięnowym

człowiekiem.Podobniedladojrzałegowychowawcyempatianiejestcelemsamymwsobie,aleśrodkiem,dzięki

któremuwychowaneknietylkopoczujesięzrozumianyipokochany,leczbędziemiałszansę,bylepiejzrozumieć

samegosiebieorazbyzająćdojrzalsząpostawęwobecwłasnychmyśli,pragnieńiprzeŜyć.

Osobiście niemal codziennie przekonuję się, Ŝe tak rozumiana empatia jest bardzo skuteczna w tworzeniu

więzi zaufania między wychowawcą a wychowankiem oraz umoŜliwia udzielanie odpowiedzialnej pomocy

wychowawczej.Otoprzykład.WjednejzparafiiwdiecezjiwrocławskiejmiałemspotkaniezmłodzieŜą.Wrazz

organizatoramiprzybyłemnamiejscespotkaniakilkuminutwcześniej.Zaoknembyłzimny,styczniowyporanek.

W sali znajdowała się na razie jedna tylko dziewczyna. ZauwaŜyłem, Ŝe jest zziębnięta i Ŝe wciągnęła dłonie

głębokowrękawykurtki.Podszedłemdoniej,byjąpozdrowićispytałemczymarękawiczki.Pochwiliwahania

odpowiedziała,Ŝemarękawiczki,aleichniewzięłazdomu.Nieuległempokusie,byczegośsiędomyślać,np.Ŝe

mam przed sobą lekkomyślną osobę, lecz starałem się zrozumieć sytuację z perspektywy tej dziewczyny.

Powiedziałem,Ŝeprzykromijest,gdywidzęjakmarznieispytałemczychcemipowiedzieć,dlaczegoniewzięła

rękawiczek.Przezchwilępatrzyłanamniewmilczeniuapotempowiedziała:"jasiębojęrękawiczek".Znowu

nieuległempokusiedomyślaniasię,jakinterpretowaćjejlęk,leczspytałem:czychceszmiwyjaśnić,dlaczego

boisz się rękawiczek? JuŜ bez oporów zaczęła mówić o najbardziej bolesnej tajemnicy jej Ŝycia: o chorobie

alkoholowejtaty.PrzeddwomalatywzimowywieczórtatawróciłdodomupijanyizaatakowałmamęnoŜem,

trzymanymwrękawiczce.Mojarozmówczynipowiedziała,ŜeodtądnieuŜywajuŜrękawiczek.Spytałemwtedy,

czyboisięrównieŜnoŜa.Powiedziała,ŜeodtamtegoczasunigdyniemiałanoŜawręku.Jeśliniemawdomu

mamyanistarszejsiostry,torozrywachlebręką.Albokupujesobiebułki.Tatęnigdynieprosi,bypokroiłjej

chleb.PospotkaniuzmłodzieŜądziewczynatapoprosiłaoosobistąrozmowę.NiebyłobytomoŜliwebezwczucia

sięw"drobiazg":wzmarznięteręcenastolatkibezrękawiczek.Jednakempatycznewczuciesięwjejsytuację

niebyłokresem,leczjedyniepunktemwyjściawudzieleniupomocywychowawczej.

Wskazanie empatii jako podstawowego znaku miłości, który tworzy klimat bezpieczeństwa oraz umoŜliwia

budowanie pogłębionych więzi międzyludzkich jest niezaprzeczalnym wkładem współczesnej psychologii i

pedagogiki.DopierojednakodwołaniesiędopostawyChrystusaodkrywaostatecznysensempatii.Asensemtym

jest pomaganie wychowankowi, by uświadomił sobie własną subiektywność, by lepiej zrozumiał samegosiebie

orazbyzająłdojrzalsząpostawęwobectychmyśli,przekonań,przeŜyćipragnień,któresąjeszczeniedojrzałe

czyproblematyczne.

BIBLIOGRAFIA

ADLERR.B.,Understandinghumancommunication,NewYork,HoltRinehartWinston,1985

BANDLERR.GRINDERJ.,Lastrutturadellamagia,Roma,Astrolabio,1981

DZIEWIECKIM.,Lacongruenzanellacomunicazioneinterpersonale,Roma,Universita'Salesiana,1985

DZIEWIECKIM.,Odpowiedzialnapomocwychowawcza,Wydawnictwo„Ave”,Radom1999

FISKEJ.,Introductiontocommunicationstudies,NewYork,Methuen,1982

ROGERSC.R.,Communication:conceptsandprocesses,NewJersey,EnglewoodCliffs,1971

ROSSITERC.M.PEARCEW.B.,Communicatingpersonally,NewYork,TheMerrilCo.,1975

SHUTERR.,Communicating:conceptsandskills,NewYork,HoltRinehartWinston,1984

WATZLAWICKP.BEAVINJ.H.JACKSOND.D.,Pragmaticadellacomunicazioneumana,Roma,Astrolabio,1971

WILMOTW.,Dyadiccommunication,atransationalperspective,London,AddisonWesleyPubl.,1975

Tekst ten ukazał się w odcinkach na łamach tygodnika Diecezji Radomskiej "Ave" w nr 7-9 (1999)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: