Maria Konopnicka - nowele.doc

Pozytywizm

Maria Konopnicka

Nowele

Informacje o życiu i twórczości autorki

Maria Konopnicka znana jest jako „pieśniarka ludu polskiego". W swoich utworach lirycznych chętnie podejmowała tematykę wiejską i patriotyczną, mówiła o uroku polskiej wsi i przywiązaniu do niej ludu, mimo drastycznie trudnych warunków życia. Pisała również książki dla dzieci. Dorobek poetycki i utwory przeznaczone dla dzieci są powszechnie znane - bo kto z Polaków nie znałby Roty?, kto nic czytał w dzieciństwie opowieści O krasnoludkach i sierotce Marysi'' - ale równie znane i ważne wśród dziel autorki są jej małe formy prozatorskie, proste, przejrzyste w linii ideowej nowele, które przewidziano do omawiania w ramach programów szkół różnych poziomów. Warto więc przyswoić sobie wiadomości o życiu i twór­czości tej pisarki. Przyszła autorka nowel Nasza szkapa. Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy i wielu innych urodziła się 23 maja 1842 r. w Suwałkach, gdzie zatrudniony był  jej ojciec, prawnik, Józef Wasiłowski. Po przeprowadzeniu się rodziny do Kalisza (1849) zmarła matka (1X54), osierociwszy sześcioro dzieci: pięć córek i syna. Maria spędziła dzieciństwo i młodość w tym mieście. W latach 1855-1856 przebywała na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie poznała Elizę Pawłowską (później Orzeszków).

W 1862 r. Maria Wasiłowska wyszła za mąż za ziemianina i zamieszkała w Bronowie niedaleko Łęczycy. Pod koniec 1863 r. Konopniccy wyjechali do Drezna w obawie przed represjami. Po powrocie w 1864 r. trzeba było sprzedać podupadły majątek - przyszła poetka osiedliła się w wydzierżawionym folwarku w Gusinie. Tam wypełniała obowiązki matki sześciorga dzieci i samodzielnie zdobywała wiedzę.

Pierwsza publikacja utworu M. Konopnickiej przypadła na rok 1870 - był to wiersz W zimowy poranek, który ukazał się w piśmie „Kaliszanin". Za właściwy debiut uważa się jednak cykl poetycki W górach, drukowany w 1876 r. w ,,Tygodniku Ilustrowanym"'. Jej twór­czość zaczęła się więc od liryki.

W latach 1877-1890 Maria Konopnicka mieszkała z dziećmi w Warszawie. Stale pisała, dawała lekcje, angażowała się w różnego rodzaju akcje społeczne, m.in. roztaczała opiekę nad więźniami poli­tycznymi i kryminalnymi, oraz w szerzenie wiedzy i praktycznych umiejętności wśród kobiet (Czytelnia dla Kobiet, Koło Oświaty Ludowej). W 1882 r. wyjechała do Austrii i Włoch. Owocem wyprawy byty Wrażenia z podróży opublikowane w 1884 r. W tymże roku przebywała w Czechach, gdzie poznała poetę J. Vrchlickiego, z którym prowadziła później obfitą korespondencję. Angażowała się również w pracę dziennikarską i redakcyjną - w latach 1884-1886 redagowała pismo dla kobiet pt. „Świt". Od 1890 r. wiele podróżowała - Niemcy, Austria, Szwajcaria, Włochy, Francja - pozostając w dobrych relacjach z pismami i wydawnictwami w kraju i przysyłając powstałe za granicą teksty. Z odległości współpracowała również z towarzystwami ludowymi, komitetami pomocy dla wywłaszczonej ludności Górnego Śląska i Wielkopolski, Macierzą Szkolną. Angażowała się także w prace organizacji polonijnych.

Maria Konopnicka była wielką społeczniczką, poświęcała dużo energii na protesty przeciwko ciemiężeniu Polaków w zaborze pruskim, m.in. przeciwko represjom wobec dzieci we Wrześni, wywłaszczaniu z majątków oraz prześladowaniu unitów.

W 1902 r. Konopnicka świętowała w Krakowie jubileusz 25-lecia twórczości, zaś rok później uhonorowano ją darem od narodu - dworkiem w Żarnowcu koło Krosna. Lata 1905-1907 poetka poświę­ciła na organizowanie pomocy dla uwięzionych i ich rodzin w Warszawie. W jej biografii stale przeplatały się akcje społeczne, działalność patriotyczna i charytatywna oraz twórczość literacka - poezja i proza. Była także krytykiem, publicystką, tłumaczką. Te wszystkie dziedziny aktywności towarzyszyły obowiązkom rodzin­nym (przypomnijmy, miała sześcioro dzieci).

Pierwszy etap pracy pisarskiej to głównie liryka, w niewielkim stopniu dramat oraz epika. Kolejne tomy Poezji (1881, 1883, 1887) oraz utwory prozą podejmowały ważne dla tego czasu zagadnienia społeczne, polityczne i inne. Konopnicka uczestniczyła w dyskusji dotyczącej dziedzictwa romantycznego, dostrzegała konsekwencje niewoli narodowej, buntowała się przeciwko nierówności społecznej. W poezji nawiązywała do tonów, nastrojów, tematów i poetyki romantycznej. Pisała wiersze o wsi, o losie prostych ludzi, często sty­lizowane na formy ludowe. W okresie Młodej Polski pojawiały się w nich nawiązania do tradycji romantycznej, motywów biblijnych oraz do poetyki symbolizmu. Powstawały również liryki o charakterze dydaktycznym i tematyce historycznej. Konopnicka używała pseudonimów: Jan Sawa, Jan Waręż. Kolejne tomy ukazywały się z dużą częstotliwością: Z mojej Biblii - 1896, Linie i dźwięki - 1897, Italia- 1901, Drobiazgi z podróżnej teki- 1903, Śpiewnik historyczny - 1904, Nowe pieśni- 1905, Glosy ciszy- 1906, poemat epicki przed­stawiający losy unitów Przez głębinę - 1907, epos o chłopskich emi­grantach Pan Balcer w Brazylii - 1910, który przyniósł autorce sławę.

Małe formy prozatorskie, początkowo wzorowane na utworach Prusa, Sienkiewicza i Orzeszkowej, później pisane według własnych koncepcji, Konopnicka uprawiała od 1882 r. W tej dziedzinie pisarst­wa debiutowała zbiorem pt. Cztery nowele (1888). Niedługo później ukazały się tomy: Moi znajomi (1890), Na drodze (1893) ze znanymi tekstami Mendel Gdański i Nasza szkapa, następnie Nowele. (1897). Ludzie i rzeczy (1898) z utworem Miłosierdzie gminy, Na normandzkim brzegu (1904). Do wymienionych można dodać nowele historyczne Z 1835 roku („Nowa Reforma" 1890), cykl o tematyce współczesnej Powieści Sawy (powst. ok. 1892 r.), szkice reportażowe Za kratą (1886), Obrazki więzienne (18X7-1888), obrazki wspomnieniowe.

Ważną dziedziną w dorobku pisarskim Marii Konopnickiej były utwory dla dzieci. Jako matka doskonale znała psychikę i wyobraźnię dziecięcą, dzięki temu klimat jej utworów trafiał w zapotrzebowania młodych czytelników. Pisała dla nich wiersze i teksty prozatorskie, które zrywały z dydaktyzmem na rzecz kształtowania wrażliwości, rozbudzania wyobraźni i ciekawości świata. Interesującą formę, łączącą prozę i wiersz, otrzymał utwór O krasnoludkach i sierotce Marysi (1896). Znane są również dwa inne: O Janku Wędrowniczku (1893) oraz Na jagody (1903).

Konopnicka angażowała się również w publicystykę i krytykę li­teracką. Współpracowała m.in. z pismami: „Kłosy", „Świt", „Gazeta Polska", „Kurier Warszawski", „Biblioteka Warszawska". Wypowia­dała się na temat literatury współczesnej, np. o poezji Asnyka, utworach Sienkiewicza, twórczości romantyków polskich.

Talent literacki Marii Konopnickiej ułatwiał jej pracę translatorską dzieł niemieckich, francuskich, włoskich, angielskich i czeskich.

Maria Konopnicka zmarła 8 października 1910r. we Lwowie i tam też została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim. Odeszła, mając opinię wybitnej autorki ważnych dzieł i osoby do głębi prze­jętej losami ojczyzny, łudzi prostych, ubogich. Zapamiętano ją jako człowieka światłego, który potrafił dostrzec problemy współczesności i starał się im zaradzić, poświęcając temu zadaniu wiele sil i uwagi.

Dla uczczenia pamięci tej wszechstronnie utalentowanej i aktywnej na polu działalności społecznej kobiety w jej dworku w Żarnowcu koło Krosna utworzono w 1957r. muzeum, a w 1958 - Towarzystwo im. Marii Konopnickiej. Później powstały pomniki w Suwałkach (1963) i Warszawie (1966) oraz muzeum w Suwałkach (1973). Jej dorobkiem artystycznym zajmowało się wielu wybitnych badaczy. Powstały liczne artykuły i monografie poświęcone twórczości pisar­ki. Jest ona osobą znaną Polakom od najwcześniejszych lat - już w szkole podstawowej omawiane są nowele Nasza szkapa oraz Dym i wiele wierszy.

Sytuacja kraju a problematyka utworów Konopnickiej

Twórczość Marii Konopnickiej jest różnorodna i obfita, dlatego też, by zasygnalizować Czytelnikom okoliczności powstania dziel i związek tematyki z charakterem czasu, skupimy się jedynie na kilku utworach. Przypomnimy tu skrótowo nowele Nasza szkapa i dviii, znane uczniom z wcześniejszej lektury, wskażemy kilka tekstów lirycznych oraz przedstawimy te, które będą przedmiotem refleksji w ramach niniejszego opracowania, tzn.: Urbanowa, Banasiowa, Mendel Gdański i Miłosierdzie gminy.

W okresie pozytywizmu i Młodej Polski, kiedy żyła i pisała Maria Konopnicka, Polska nękana była problemami natury społecznej i poli­tycznej. Trwające długi czas obce panowanie i podział kraju na trzy zabory nie sprzyjały integracji narodowej ani trosce o rozwój młodych Polaków. Nasilały się przy tym groźne zjawiska społeczne: pogłębiała się nierówność, brak perspektyw dla ludzi, którzy unieza­leżnili się od dworów w 1964 r., ale nie mieli pracy, niemożność kształcenia się i życia w godnych warunkach dotycząca znacznej części Polaków, zagrożenia wynikające z działalności zaborcy służącej wynarodowieniu naszych rodaków oraz fala antysemityzmu. Wymienione zagadnienia zaprzątały uwagę czołowych twórców pozytywizmu: Marii Konopnickiej, Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza i innych. Poruszano je w publicystyce i literaturze, która miała apelować do serc i umysłów o poprawę doli osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji materialnej, pozba­wionych szans rozwoju, kształcenia dzieci itp. W dużej mierze proza lego okresu przybierała ton publicystyczny, przedstawiała się przecież najbardziej aktualne sprawy, stanowiła nawet niekiedy rodzaj apelu, komentowała zjawiska społeczne i polityczne.

Maria Konopnicka angażowała się w działalność społeczną mającą na celu wsparcie kobiet w dążeniu do dobywania wiedzy oraz sze­roko pojęli prace edukacyjną. Brała udział w akcjach protestacyjnych związanych z wynaradawianiem Polaków w zaborze pruskim (właśnie te wydarzeniu stały się bodźcem do napisania ważnych liryków: O Wrześni ze słynnym motywem: Prusak męczy polskie dzieci oraz Roty - utworu o wielkiej sile wyrazu, żarliwości patrioty­cznych uczuć, w którym zapewniała w imieniu Polaków o ich wier­ności wobec polskiej mowy i ziemi. Autorka wymienionych wyżej wierszy była - jak zwykło się j i określać - „pieśniarką ludu polskiego". Opinie tę uzasadnia niezli­czona wprost ilość wierszy pokazujących trudną dolę chłopstwa w tym czasie, ale również podkreślających przywiązanie do ziemi, które często ma wymiar patriotyczny. Wieś polska jest smutna, pełna trudów i cierpień, jednak zawsze bliska sercu, wzruszająca, piękna, zaś podejmowana w tych utworach stylizacja na formy ludowe jeszcze bardziej wzmacnia ich wymowę.

Nowele Nasza Szkapa oraz Dym przedstawiają środowisko biedoty miejskiej. Brak perspektyw na godne życie, niemożność opłacenia pomocy medycznej, wychowywanie dzieci w warunkach urągających ludzkiej godności - to problematyka utworu Nasza Szkapa, który jest odzwierciedleniem stylu życia ludzi podobnych piaskarzowi Mostowiakowi i jego rodziny. W utworze Dym narrator przedstawia tragiczny wypadek Marcysia, jedynego syna i zarazem żywiciela schorowanej kobiety, którego śmierć (spowodowana pracą ponad siły a może jeszcze brakiem odpowiednich zabezpieczeń kotła) przekreśla także nadzieje na bezpieczną przyszłość jego matki. Obydwa teksty pokazują w tle losów postaci biedę, brak dostępu do osiągnięć medy­cyny, złe warunki pracy i płacy.

W środowisku miejskim osadzona jest również akcja nowel Urbanowa i Banasiowa. Pierwsza z nich pokazuje szczere głębokie uczucie prostej i z pozoru prymitywnej kucharki, pijaczki, łamiące stereotyp ludzi z nizin jako niezdolnych do przeżywania uczuć wyższych. Przy tym ujawnia się marzenie biednej kobiety o lepszym przyszłym życiu jej syna, teraz obdartego i niedomytego szewskiego ucznia, Urbanowa przedstawia sposób traktowania ludzi starych, już nieużytecznych, którzy stanowią obciążenie budżetu domowego z powodu koniecznych opłat (karta pobytu) narzuconych przez obce władze. W tle wydarzeń i przeżyć tytułowej bohaterki widać nieludz­ki system upodlający starego człowieka i szerzące się donosicielstwo. Pisarka z troską o realia tego czasu oddaje jego klimat i wynikający stąd tragizm ludzkich losów.

Jeszcze bardziej drastycznym utworem jest Miłosierdzie Gminy, jednak jego akcja nie została osadzona w polskich realiach. Można go więc traktować raczej jako rodzaj przestrogi - apelu, by nic dopuścić do sprzedaży ludzi starych, traktowania ich jak przedmioty lub zwierzęta pociągowe.

Mendel Gdański to utwór, który odzwierciedla skandaliczny rys II połowy XIX wieku w Polsce - to znaczy odnosi się do tali antysemi­tyzmu, nietolerancji, bezwzględnego wyniszczania Żydów. Ofiarą tłumu w Warszawie padł rzemieślnik, introligator, który od lat służył temu miastu i jego mieszkańcom, czuł się związany ze swoją drugą ojczyzną i zupełnie nie dostrzegał powodów do ataku na niego - tym hardziej tragiczne wydarzenia przemawiają do serc czytelników. Mendel jest reprezentantem wielu ofiar antysemityzmu, człowiekiem prawym, pracowitym, szlachetnym, ale Żydem - i to jego jedyna „wina".

Twórczość prozatorska Marii Konopnickiej była ważnym głosem w dyskusji o problemach II połowy XIX w. Ukazywała największe bolączki tego czasu, bez natarczywego dydaktyzmu apelowała do sumień prześladowców narodu żydowskiego i do warstw bogatszych niezdolnych do reakcji na życie wielu rodzin na skraju nędzy. Dzięki tym utworom, tak mocno osadzonym w realiach tamtych lat, młody czytelnik literatury na początku XXI wieku może poznać warunki życia, pracy w kraju nękanym niewolą.

Urbanowa

To  nowela  opublikowana  w  zbiorze, wydanym w 1890 r. Po raz pierwszy utwór wydrukowano w „Kurierze Codziennym” 1887, nr 164. Główną bohaterką jest tytułowa postać prostej kucharki, kobiety o dużych skłonnościach do alkoholu, ale przede wszystkim czułej matki, która swoje myśli i najlepsze uczucia poświęca synowi. Jest tu przedstawiona sylwetka kobiety - uosobienia macierzyńskiej miłości, dobroci, wrażliwości. Pod płaszczem szorstkości,...